Η ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ. Οι ευγενείς που εξέτρεφαν άλογα ονοµάζονταν

Η ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ Οι ανταγωνισµοί των ευγενών Ύστερα από την κατάλυση της βασιλείας, η πολιτική εξουσία πέρασε στους ευγενείς. Πολλοί από αυτούς πίστευαν ότι κατάγονταν από βασιλική γενιά. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Βακχιάδες που κυριαρχούσαν πολιτικά στην Κόρινθο στις αρχές του 7ου αιώνα π.χ., σύναπταν γάµους µόνο µεταξύ τους γιατί, σύµφωνα µε την παράδοση, όλοι τους κατάγονταν από έναν βασιλιά που λεγόταν Βάκχις (5, 92β). Η περίπτωση αυτή έχει χαρακτηριστεί ως ένα είδος πολιτεύµατος ανάµεσα στην αριστοκρατία και στη συλλογική τυραννίδα. Οι ευγενείς λέγονταν και ευπατρίδαι, επειδή κατάγονταν από ευγενικό γένος, ενώ η θέση τους βασιζόταν στην καταγωγή και στην κτηµατική περιουσία. Όσοι είχαν κτήµατα λέγονταν γεωµόροι (= κάτοχοι µοίρας γης), ενώ εκείνοι που έτρεφαν πολλά άλογα, όπως οι ευγενείς της Εύβοιας, καλούνταν ιπποβόται. Τα άλογα ήταν το µεγάλο σύµβολο της αριστοκρατικής υπερηφάνειας, γιατί λίγοι διέθεταν χρήµατα ή έκταση γης για να εξασφαλίζουν την τροφή τους. Άλλες προσωνυµίες των αριστοκρατών ήταν: άριστοι, βέλτιστοι, αγαθοί, γνώριµοι, χρηστοί. Αντίθετα, τις λαϊκές µάζες αποτελούσαν οι κακοί, οι δειλοί, οι βάναυσοι, οι γυµνήτες, οι κονίποδες (= µε σκονισµένα από το χώµα πόδια). Η σπαρτιατική αριστοκρατία διακρινόταν για τη µεγάλη έκταση γης που είχε στην κατοχή της και για τη µοναδική της ενασχόληση µε τον πόλεµο, αφού η καλλιέργεια των αγρών ήταν υπό τη διαρκή φροντίδα των ειλώτων. Οι αριστοκράτες της Σπάρτης, οι οµοίοι ελεύθεροι και µε πλήρη πολιτικά δικαιώµατα, γυµνάζονταν στρατιωτικά και είχαν δηµιουργήσει την πανίσχυρη σπαρτιατική δύναµη, τη σηµαντικότερη στρατιωτική δύναµη στην Ελλάδα κατά τον 7ο αιώνα π.χ. Στις περιπτώσεις που διατηρήθηκαν τα αµιγή αριστοκρατικά καθεστώτα, ο αριθµός των πολιτών µε πολιτικά δικαιώµατα ήταν περιορισµένος. Προέρχονταν όλοι από την τάξη των αριστοκρατών ή από ορισµένες αριστοκρατικές οικογένειες. Αυτοί µόνο είχαν το δικαίωµα να συµµετέχουν στην Εκκλησία του Δήµου ή να καταλαµβάνουν τα διάφορα αξιώµατα. Άλλωστε, κατά τη µετάβαση από τη βασιλεία στην αριστοκρατία, ο αριθµός των αρχόντων ήταν πολύ µικρός. Στην Αθήνα, τις εξουσίες συγκροτούσαν: η Εκκλησία του Δήµου, η Βουλή και οι αρκετοί άρχοντες (ένας στην αρχή και περισσότεροι αργότερα). Στη Σπάρτη, τα αντίστοιχα πολιτικά σώµατα ήταν, όπως ήδη Οι ευγενείς που εξέτρεφαν άλογα ονοµάζονταν

Το αηδόνι και το γεράκι Ο ωραίος µύθος του αηδονιού µε το γεράκι στηρίζεται σε µια πανάρχαια ελληνική παράδοση και µε ποιητικό τρόπο µας παραδίδεται από τον Ησίοδο, τον ποιητή του διδακτικού έπους (Ησίοδος, Έργα και Ηµέραι, 202-212). «Κάποτε ένα γεράκι άρπαξε µε τα γαµψά του νύχια ένα όµορφο και µε πλουµιστό λαιµό αηδόνι και το σήκωσε πολύ ψηλά, ώσπου χάθηκαν µέσα στα σύννεφα. Καθώς το αηδόνι µοιρολογούσε σπαρακτικά για την κακή του τύχη, το γεράκι γύρισε κάποια στιγµή και του είπε σκληρά: «Δυστυχισµένο, τι είν αυτά που τόση ώρα λαλείς; Κάποιος πολύ πιο δυνατός από σένα σε κρατάει. Όπου σε πάω εγώ, θέλεις δεν θέλεις θα πας κι εσύ, έστω κι αν τραγουδάς ωραία. Και όπως µου κάνει η όρεξη, σε τρώω ή σε απολάω. Μάθε πως είναι άµυαλος όποιος τα βάζει µε τους ισχυρότερούς του εκτός που χάνει τη νίκη, µαζί µε τις ντροπές τραβάει και βάσανα». Αυτός ο µύθος ενέπνευσε τον εθνικό µας ποιητή Διονύσιο Σολωµό να γράψει στα ιταλικά έναν ποιητικό σχεδιασµό µε τίτλο L usignolo e lo sparviere, το οποίο δεν πρόφθασε να στιχουργήσει στα νεοελληνικά. έχουµε δει, η Απέλλα (= Εκκλησία του Δήµου), το Συµβούλιο της Γερουσίας µε τα 28 µέλη και τους δύο βασιλείς (28 + 2 = 30) και οι πέντε έφοροι. Κατά βάση, αυτή ήταν η δοµή όλων των αριστοκρατικών πολιτευµάτων. Η χαρακτηριστική φράση «ἔδοξε τῇ Βουλῇ καί τῷ δήµῳ» (= έτσι αποφάσισε η βουλή και ο λαός) υποδηλώνει ότι την ουσιαστική διακυβέρνηση της πολιτείας ασκούσε το βουλευτικό σώµα, το οποίο σε κάθε περίπτωση απαρτιζόταν από µερικές δεκάδες αριστοκράτες των παλαιότερων αριστοκρατικών οικογενειών. Πολλές πληροφορίες για τη ζωή, τη δράση και τις σχέσεις των αριστοκρατών µε τον υπόλοιπο λαό τις αντλούµε εκτός από τον Ησίοδο και τον Ηρόδοτο από τους λυρικούς ποιητές εκείνης της περιόδου. Ωστόσο, η λυρική ποίηση, εκτός από τις πληροφορίες που δίνει, αφήνει επίσης να φανεί πως οι ποιητές χρησιµοποιούσαν τον στίχο ως ιδεολογικό όπλο, άλλοτε για να στιγµατίσουν την καταπίεση που δέχονταν οι ίδιοι και ο λαός από τους αριστοκράτες και άλλοτε για να προβάλουν τα

ανδραγαθήµατά τους ή να εξυµνήσουν την ευγένεια και τα αισθήµατα των αριστοκρατών. Έτσι, λοιπόν, από τον Ησίοδο µαθαίνουµε πόσο άδικοι και «αχόρταγοι για δώρα» ήταν οι βασιλείς, οι οποίοι δικαίωσαν τον αδελφό του και αφαίρεσαν από τον ποιητή το µερίδιό του από την πατρική περιουσία. Ο ίδιος ποιητής µε τον ωραίο µύθο του αηδονιού µε το γεράκι αποτυπώνει την αντίληψη των ευγενών της εποχής του, ότι το δίκαιο είναι µε το µέρος των ισχυρών, ενώ ο αδύναµος λαός πρέπει να υποτάσσεται αδιαµαρτύρητα. Από τη νοοτροπία αυτή των αριστοκρατών πήγαζε και η απαίτησή τους να καταλαµβάνουν µόνο αυτοί τα αξιώµατα της πολιτείας και να αποκλείουν ακόµα και από την Εκκλησία του Δήµου τις κατώτερες τάξεις του λαού. Κάποιοι ποιητές, όπως ο Αρχίλοχος και ο Καλλίνος, στιγµάτισαν την τρυφηλή ζωή των αριστοκρατών, την πολυτέλεια και την επίδειξη πλούτου. Άλλοι πάλι αναφέρθηκαν στην αρπακτικότητα και στις καταχρήσεις τους, που από τα µέσα του 7ου αιώνα π.χ. προκάλεσαν πολλές και βίαιες επαναστάσεις. Από την άλλη µεριά ο Πίνδαρος µε τις ωδές του ύµνησε αριστοκράτες αλλά και τυράννους που νίκησαν στους πανελλήνιους αγώνες. Γιατί οι αθλητικοί αγώνες και τα κυνήγια ήταν πάντα οι απολαύσεις των ευγενών και των τυράννων, οι οποίοι ήταν σχεδόν όλοι αριστοκρατικής καταγωγής και είχαν τις προτιµήσεις και τις συνήθειες της τάξης τους. Με τους αθλητικούς αγώνες συνδέθηκαν και οι µεγάλες γιορτές που είχαν µουσική επένδυση. Οι αθλητικές και µουσικές γιορτές ήταν το πιο εντυπωσιακό δηµιούργηµα της αριστοκρατικής τάξης. Οι Ολυµπιακοί αγώνες προς τιµήν του Δία στην Ολυµπία, οι αγώνες των Πυθίων προς τιµήν του Απόλλωνα στους Δελφούς, των Ισθµίων προς τιµήν του Ποσειδώνα στον Ισθµό της Κορίνθου και των Νεµέων στη Νεµέα και πάλι προς τιµήν του Δία ήταν αρχικά τοπικές γιορτές µε αγώνες των αριστοκρατών κάθε περιοχής. Αργότερα καθιερώθηκαν σε πανελλήνιο επίπεδο. Αλλά και η τέχνη της εποχής αυτής αντλούσε τα θέµατά της αρχικά τουλάχιστον από τη ζωή των αριστοκρατών για τους οποίους προοριζόταν. Η αγγειοπλαστική, τα κύπελλα, τα ποτήρια και άλλα δοχεία απεικονίζουν σκηνές της καθηµερινής ζωής των αριστοκρατών, αλλά και τις κοινωνικές τους συνήθειες. Πολλά από αυτά τα παρήγγελναν οι ευγενείς για να τα αφιερώσουν σε διάφορους ναούς. Αργότερα µπορούσαν να τα παραγγέλνουν ή να τα αγοράζουν και πολίτες της µεσαίας τάξης που είχαν πλουτί- Η γιορτή των Πυθίων τελούταν αρχικά κάθε οκτώ Η σπαρτιατική αριστοκρατία, προκειµένου να απαλ-

Ευνοµία Ο Τυρταίος µε το ποίηµά του Ευνοµία έµµεσα καταδικάζει τις επαναστατικές εξεγέρσεις και την αναρχία στη Σπάρτη. Έτσι ο αργυρότοξος χρυσοµάλλης Απόλλωνας απ του µαντείου τα σεβάσµια άδυτα είπε: «Τις αποφάσεις να παίρνουν οι θεοτίµητοι άρχοντες, που έχουν την έγνοια της ολολάτρευτης Σπάρτης, και οι γέροντες όσοι πρωτότοκοι ήταν. Και µετά οι πολίτες, µε τους δίκαιους νόµους πράττοντας σύµφωνα, τα σωστά ν αποδέχονται και να πράττουν τα δίκαια, χωρίς τα ανάκατα να προτείνουν στην πόλη και το λαό η δύναµη ν ακολουθά και η νίκη». Έτσι ο Φοίβος για την πόλη καθόρισε. Τοπούζης 1997, Τυρταίος, Ευνοµία, σελ. 55 σει σε καµία περίπτωση βέβαια δεν µπορούσαν να τα αποκτήσουν οι φτωχοί. Βασικά λοιπόν γνωρίσµατα των αριστοκρατών ήταν η πολυτελής ζωή, το αίσθηµα της υπεροχής έναντι των άλλων πολιτών, οι επιδόσεις στην πολεµική τέχνη και η επιδίωξη της αριστείας και του κλέους (= δόξας, καλής φήµης). Αυτά τα ιδανικά φρόντιζαν να τα µεταδίδουν και στους γιους τους µε την αγωγή την οποία παρείχαν οι φρατρίες στα παιδιά και στους εφήβους. Ωστόσο, η επιδίωξη της αριστείας τόσο στους πολέµους όσο και στους αγώνες είχε ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία ανταγωνιστικού πνεύµατος. Συγχρόνως, αναπτυσσόταν και η ατοµική συνείδηση των νεαρών ιδίως ευγενών. Αυτό όµως συντελούσε στην αποµάκρυνση από τις καθιερωµένες αξίες του γένους ή της φρατρίας και στη χαλάρωση των παραδοσιακών δεσµών της αριστοκρατίας. Έτσι η αριστοκρατία άρχισε να περιέρχεται σε εσωτερική κρίση, δηλαδή σε κρίση που τη δηµιουργούσαν οι ίδιοι οι ευγενείς. Την ιδιάζουσα αυτή φθορά της αριστοκρατίας ο Αρι-

στοτέλης την αποδίδει στο γεγονός ότι ορισµένες µόνο κατηγορίες ευγενών είχαν πολιτικά δικαιώµατα ή παρουσιάζονταν ως οι πρώτοι, ενώ οι άλλοι µειονεκτούσαν. Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσε η τάση προς το ίσον. Στη Σπάρτη, για παράδειγµα, διεκδικούσαν τέτοια ισότητα οι λεγόµενοι Παρθενίαι, οι οποίοι ήταν εκ των οµοίων. Οι Παρθενίες ήταν Σπαρτιάτες που είχαν γεννηθεί από µη νόµιµους γάµους κατά τη διάρκεια του Α Μεσσηνιακού πολέµου ή, σύµφωνα µε άλλες εκδοχές, ήταν παιδιά Σπαρτιατών που δεν είχαν πάρει µέρος στον Μεσσηνιακό πόλεµο ή, τέλος, φέρονταν ως παιδιά ειλώτων. Οι Σπαρτιάτες σκωπτικά έλεγαν γι αυτούς ότι δεν ήταν γνήσιοι Λακεδαιµόνιοι, γιατί οι µητέρες τους δεν είχαν συνευρεθεί µε γνήσιο Σπαρτιάτη. Οποιαδήποτε εκδοχή και αν γίνει δεκτή, γεγονός είναι ότι για να απαλλαγούν οι Σπαρτιάτες από αυτούς τους «ἀπέστειλαν τάραντος οἰκιστάς», δηλαδή τους έστειλαν να αποικίσουν τον Τάραντα. Εκείνοι µετέβησαν στη νότια Ιταλία υπό τον Σπαρτιάτη Φάλανθο το 707 π.χ. και έχτισαν τον Τάραντα. Ο Αριστοτέλης θεωρεί αιτία της αποστολής των Παρθενίων στη νότια Ιταλία τη συνωµοσία κατά του σπαρτιατικού πολιτεύµατος, επειδή οι οµοίοι τους αρνούνταν τα πολιτικά δικαιώµατα (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1306b29). Συγκρούσεις, όµως, συνέβαιναν στους κύκλους των αριστοκρατών και στις περιπτώσεις που εµποδίζονταν έξοχοι άνδρες να καταλάβουν πολιτικά αξιώµατα από συµπολίτες τους αριστοκράτες, οι οποίοι κατείχαν αυτά τα αξιώµατα, καθώς και όταν προέκυπτε µεγάλη διαφορά πλούτου στις τάξεις των αριστοκρατών. Η διαφορά αυτή οξυνόταν και γινόταν πιο φανερή κατά τη διάρκεια των πολέµων. Αυτό συνέβη και πάλι στη Σπάρτη, την κατεξοχήν αριστοκρατική πόλη, κατά τη διάρκεια του Β Μεσσηνιακού πολέµου (β µισό 7ου αιώνα π.χ.). Από το ποίηµα του Τυρταίου Ευνοµία (= νόµος και τάξη) συµπεραίνουµε ότι στη Σπάρτη υπήρχε µεγάλη δυσαρέσκεια στις τάξεις των αριστοκρατών, γιατί πολλοί από αυτούς στερούνταν γεωργικού κλήρου και πένονταν. Απαίτησαν γι αυτό να γίνει αναδασµός των κτηµάτων της χώρας, ιδιαίτερα όσοι είχαν δοκιµάσει τα δεινά του πολέµου. Όµως, ο αναδασµός της γης δεν έγινε, αλλά ικανοποιήθηκαν οι άποροι αριστοκράτες, όταν κατακτήθηκε ολόκληρη η µεσσηνιακή γη και κατά τη διανοµή δόθηκαν κτήµατα ακόµη και σε νέους πολίτες που είχαν λάβει µέρος στον πόλεµο και δεν ανήκαν στις τάξεις των γνήσιων Σπαρτιατών. Αλλά και στην Κρήτη, το πολιτικό σύστηµα της οποίας ήταν παρόµοιο µε εκείνο της Σπάρτης, δεν έλειπαν οι ανταγωνισµοί µεταξύ των ευγενών. Εδώ ολόκληρο το κράτος

ήταν µια κλειστή αριστοκρατία. Και παρόλο που οι δουλοπάροικοι δεν αποτελούσαν εστία κινδύνου, γιατί οι συνθήκες ζωής τους ήταν πολύ πιο ευνοϊκές από εκείνες των ειλώτων, οι Κρήτες ευγενείς δεν απολάµβαναν την εσωτερική σταθερότητα. Συχνά τα αιρετά πολιτικά τους όργανα, που λέγονταν κόσµοι και είχαν αποστολή την ευταξία και την ασφάλεια των πολιτών, ανατρέπονταν από τους πολίτες που τους είχαν αναδείξει ή υποχρεώνονταν από τους συνάρχοντες σε πρόωρη παραίτηση. Και όµως, στην Κρήτη η οικονοµική ισότητα των πολιτών ήταν ανώτερη από εκείνη της Σπάρτης, λόγω της συνδροµής του κράτους στη συντήρηση και στην ευηµερία όλων των πολιτών. Οξείς ήταν πολλές φορές οι ανταγωνισµοί και µεταξύ των πολιτικών παρατάξεων, τις οποίες είχαν συστήσει οι ευγενείς. Οι παρατάξεις αυτές καλούνταν Εταιρεῖαι και αποτελούνταν από οµάδες ευγενών που τα µέλη της καθεµίας συνδέονταν στενά µεταξύ τους και είχαν σκοπό να προβάλουν την παράταξή τους στις εκλογές ή να προστατεύσουν τον δικό τους υποψήφιο άρχοντα από τις πιέσεις των λαϊκών µαζών. Ο Αριστοτέλης διέσωσε και τον όρκο που έδιναν οι εταιρείες κατά την οργάνωσή τους. Σε αυτόν, µεταξύ άλλων, αναφέρεται (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 5,9): «Καί τῷ δήµῳ κακόνους ἔσοµαι καί βουλεύσω ὅ,τι ἄν ἔχω κακόν» (= θα είµαι εχθρός του λαού και θα σκεφτώ γι αυτόν οτιδήποτε κακό). Τα µέλη των εταιρειών δρούσαν συνωµοτικά είτε κατά των αντιπάλων τους είτε εναντίον του λαού. Συχνά επέκτειναν τη δράση τους και έξω από την πόλη που ήταν η έδρα τους και οργάνωναν συσκέψεις σε περιφερειακές πόλεις. Σε µια τέτοια εταιρεία στηρίχθηκε ο Κύλων στην Αθήνα, προκειµένου να εγκαθιδρύσει τυραννίδα (632 π.χ.). Οι εταιρείες αύξησαν τα µίση ανάµεσα στα αριστοκρατικά γένη, οδήγησαν πολλούς αριστοκράτες στην εξορία και συνετέλεσαν στην εξασθένηση και στην κατάλυση των αριστοκρατικών καθεστώτων. Η νοµοθεσία του Δράκοντα στην Αθήνα θεωρήθηκε Οι πρώτοι γραπτοί νόµοι Την περίοδο που η αριστοκρατία βρισκόταν σε µεγάλη ακµή, οι κανόνες δικαίου είχαν τη µορφή εθίµου ή ιερής παράδοσης. Ως εθιµικό δίκαιο, λοιπόν, µεταφέρονταν από γενιά σε γενιά, συνήθως µε τη µορφή τραγουδιών, από τους κήρυκες, τους µάντεις ή τους ραψωδούς. Με την παράδοση διασωζόταν όχι µόνο το δίκαιο αλλά και η νοµολογία των αριστοκρατών, ώστε να προστατεύονται χωρίς παρεκκλίσεις τα προνόµιά τους.

Με την πάροδο του χρόνου, όµως, καθώς αναπτυσσόταν το εµπόριο και η βιοτεχνία, οι κανόνες του εθιµικού δικαίου δεν προστάτευαν τις νέες κοινωνικές τάξεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα να παρουσιάζονται διαµαρτυρίες και συγκρούσεις ανάµεσα στους ευγενείς και στον λαό, ο οποίος απαιτούσε την καταγραφή των βασικών εθιµικών κανόνων δικαίου και την προσθήκη νέων. Ήταν ανάγκη πλέον να σταµατήσει η ασυδοσία των ευγενών, οι οποίοι ενεργούσαν απόλυτα κατά το συµφέρον τους. Ο Αριστοτέλης µας δίνει µε επιγραµµατικό τρόπο αυτή την ασυδοσία, όταν λέει: «Ἔξεστι ποιεῖν ὅ,τι ἄν θέλωσι τοῖς γνωρίµοις» (= επιτρέπεται στους ευγενείς να κάνουν ό,τι θέλουν). Αυτοί που αναλάµβαναν να συντάξουν νόµους ονοµάζονται αλλού νοµοθέται και αλλού αἰσυµνῆται (= αἶσα + µιµνήσκων: υπενθύµιζαν το µερίδιο που ανήκε στον καθένα ή αἶσα + νέµω: απένεµαν στον καθένα το µερίδιό του). Παλαιότερα, αισυµνήτες καλούνταν στην Κύµη της Εύβοιας και στη Χαλκιδική οι άρχοντες που εκτελούσαν και χρέη δικαστή. Ως νοµοθέτες οι αισυµνήτες είχαν απόλυτη πληρεξουσιότητα να κινούνται ελεύθεροι, προκειµένου να ικανοποιούν µαζί µε τους ευγενείς και τον λαό, ο οποίος αξίωνε την καταγραφή των νόµων. Γι αυτό και η εξουσία τους απέβαινε πολλές φορές τυραννική, ώστε ο Αριστοτέλης να τους αποκαλεί αιρετούς τυράννους και ο Θεόφραστος την αισυµνητεία αιρετή τυραννίδα. Βασικά, οι αισυµνήτες δεν λησµονούσαν και την παλαιότερη αποστολή που είχε η εξουσία τους, όπως αυτή προκύπτει από τα οµηρικά έπη, δηλαδή την αποστολή του διαλλακτή. Προσπαθούσαν ως εκ τούτου να διαλλάξουν, να συµφιλιώσουν λαό και ευγενείς, εφαρµόζοντας θεµελιώδεις αρχές δικαίου, οι οποίες θα µπορούσαν να γίνουν δεκτές και από τα δύο µέρη. Επίσης, οι πρώτοι αυτοί νοµοθέτες, έχοντας την εντολή να κυβερνήσουν για κάποιο διάστηµα ώστε να δουν πραγµατοποιούµενους τους νόµους τους, συντελούσαν στην κατασίγαση των παθών και στην οµαλοποίηση της κοινωνικής ζωής. Ένας από τους πρώτους αισυµνήτες, πολύ φηµισµένος, ήταν ο Ζάλευκος ο Λοκρός στην Κάτω Ιταλία, ο οποίος συνέταξε γραπτό νοµοθετικό κώδικα στα µέσα του 7ου αιώνα π.χ. Η νοµοθεσία του ήταν ακριβής και πολύ αυστηρή, όπως και του Χαρώνδα από την Κατάνη της Σικελίας, που φέρεται ως συνεχιστής του. Αξιόλογοι επίσης παλαιοί νοµοθέτες-αισυµνήτες µνηµονεύονται ο Φιλόλαος στην Κόρινθο και στη Θήβα και ο Πιττακός στη Μυτιλήνη. Προτοµή ενός από τους σηµαντικότερους νοµοθέ-

Ο Πιττακός Αισυµνήτης Οι πολίτες της Λέσβου είχαν κουραστεί τον 6ο αιώνα π.χ. από τις κοµµατικές διαµάχες. Γι αυτό και ανακήρυξαν τον Πιττακό τον Μυτιληναίο αισυµνήτη και του εµπιστεύτηκαν την εξασφάλιση των δηµοκρατικών κατακτήσεων από τους κινδύνους του αριστοκρατικού κόµµατος. Κατά το διάστηµα της αισυµνητείας του Πιττακού (590-580 π.χ.) φάνηκαν τα µεγάλα χαρίσµατα και η σοφία του. Πρώτα κατόρθωσε να αποκαταστήσει την πολιτική γαλήνη, συµφιλιώνοντας τους δηµοκρατικούς µε τους φυγάδες ολιγαρχικούς στους δεύτερους επέτρεψε να επιστρέψουν στη Μυτιλήνη χωρίς κανέναν φόβο. Ύστερα θέσπισε για τον λαό σοφούς νόµους που ρύθµιζαν θέµατα δικονοµίας και ποινικού δικαίου. Νόµος καθόριζε τον τρόπο σύνταξης των συµβολαίων για τις αγοραπωλησίες άλλος επέβαλλε βαρύ πρόστιµο σε όσους διέπρατταν αδίκηµα σε κατάσταση µέθης και ένας τρίτος καθόριζε το ύψος των εξόδων κατά τις κηδείες. Διακρινόταν για τη σύνεσή του, τη µετριοπάθεια και την ανιδιοτέλεια. Συµφιλιώθηκε µε τον ποιητή Αλκαίο, ο οποίος ήταν υβριστής του και παρά τις συµβουλές των φίλων του να τον τιµωρήσει, αυτό του επέτρεψε να επιστρέψει, από τις περιπλανήσεις του, στην πατρίδα, λέγοντας την ονοµαστή φράση: «συγνώµη τιµωρίας κρείσσων» (= η συγγνώµη είναι ανώτερη από την τιµωρία). Το αγαπητό του απόφθεγµα, που συχνά επαναλάµβανε, ήταν: «καιρόν γνῶθι» να «γνωρίζεις το µέτρο». Ο Πιττακός, όταν είδε ότι η πολιτική ζωή στη Λέσβο είχε οµαλοποιηθεί, κατέθεσε την εξουσία και αποσύρθηκε στην ιδιωτική ζωή. Είχε πετύχει την υστεροφηµία του ως ένας από τους επτά σοφούς της Ελλάδας. Στην Αθήνα ο νοµοθέτης Δράκων είχε κωδικοποιήσει τη νοµοθεσία του στα τέλη του 7ου αιώνα π.χ., αλλά οι νόµοι του ήταν τόσο αυστηροί που ο Σόλωνας αργότερα τους κατάργησε όλους, εκτός από εκείνους που αφορούσαν τους φόνους. Η καταγραφή των νόµων ήταν µια σηµαντική κατάκτηση του λαού και συγχρόνως ένας περιορισµός της ασυδοσίας των αριστοκρατών. Βέβαια οι νοµοθέτες, κατά κανόνα, προέρχονταν από τους ίδιους τους αριστοκράτες, αλλά δεν έλειπε η προσπάθεια να εξευρίσκονται πρόσωπα κοινής εµπιστοσύνης που να πληρούν τα εχέγγυα της πείρας, της αµεροληψίας και της ανιδιοτέλειας. Οι αριστοκράτες, συνηθισµένοι «ὑβρίζειν και

πλεονεκτεῖν» (= να κοµπάζουν και να θέλουν περισσότερα), συχνά παραβίαζαν τους νόµους και αδικούσαν τον λαό αλλά και ο λαός µπορούσε πλέον να προσφύγει στα δικαστήρια και να κριθεί µε βάση τους γραπτούς νόµους, όσο σκληροί και αν ήταν αυτοί. Κοινωνικές και πολιτικές µεταβολές Οι κλειστές αριστοκρατικές κοινωνίες σε όλο τον ελλαδικό χώρο και στις αποικίες άρχισαν να αµφισβητούνται από πολύ νωρίς, ήδη από τον 8ο αιώνα π.χ. Η φιλοσοφία των ευγενών να αφήνουν την ἀσχολίαν, δηλαδή την εργασία, στις κατώτερες τάξεις και στους δούλους και οι ίδιοι να καλλιεργούν το πνεύµα, να γυµνάζονται και να ενδιαφέρονται µόνο για τα αξιώµατα της πολιτείας, προκάλεσε σηµαντικές αντιδράσεις. Και οι αντιδράσεις αυτές µε την πάροδο του χρόνου έπαιρναν τη µορφή εξέγερσης από τους ανθρώπους του µόχθου, οι οποίοι αρνούνταν να διοικούνται από µια τάξη που δεν συµµετείχε στα προβλήµατα της εργασίας. Με την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εµπορίου άρχισε να παρατηρείται σηµαντική οικονοµική άνθηση στις πόλεις παρά το γεγονός ότι η γαιοκτησία προνόµιο των ευγενών ήταν κυρίαρχη, µεγάλο µέρος του πληθυσµού καταγινόταν µε τις βιοτεχνικές δραστηριότητες και το εµπόριο. Οι τέχνες και το εµπόριο βελτίωσαν την οικονοµική κατάσταση των µεσαίων τάξεων, αν και οι τάξεις αυτές των επιχειρηµατιών σε ορισµένες πόλεις, όπως η Θήβα, αποκλείονταν από το πολιτικό σώµα. Έπρεπε να έχει διακόψει κανείς για δέκα χρόνια αυτές τις δραστηριότητες για να έχει το δικαίωµα του πολίτη. Στην Αθήνα, αντίθετα, µπορούσε κανείς να είναι και τεχνίτης και πολίτης. Αλλά εδώ οι επαγγελµατίες δεν ήταν µόνο Αθηναίοι πολίτες προέρχονταν και από άλλες πόλεις και είχαν εγκατασταθεί στο Άστυ ως µέτοικοι. Επίσης, πολλοί έµποροι προέρχονταν από ξένες χώρες, όπως η Συρία, η Αίγυπτος, η Φοινίκη, η Μασσαλία και άλλες. Όλοι αυτοί δραστηριοποιούνταν στον χώρο της αγοράς. Οι ντόπιοι ήταν ιδιοκτήτες εργαστηρίων, στα οποία εργάζονταν οι ίδιοι ή τα νοίκιαζαν σε εµπόρους και τεχνίτες. Οι µέτοικοι, επειδή δεν τους επιτρεπόταν να έχουν ακίνητη περιουσία, εργάζονταν ως τεχνίτες σε µικρά ή µεγάλα εργαστήρια ήταν αγγειοπλάστες, λιθοξόοι, µεταλλουργοί ή ασχολούνταν µε τις συναλλαγές. Αυτές οι συναλλαγές, καθώς και το εµπόριο, εισαγωγικό και εξαγωγικό, προστατεύονταν από τους νόµους του κράτους, Με την ανάπτυξη της βιοτεχνίας στην Αρχαϊκή εποχή

ενώ οι δασµοί που εισπράττονταν από τα λιµάνια των πόλεων ήταν σηµαντική πηγή εσόδων. Ύστερα από την κατάσταση αυτή, όσοι πλούτισαν από το εµπόριο είχαν τη δυνατότητα να αγοράσουν κτήµατα από τους ευγενείς, ώστε να είναι σε θέση να τους ανταγωνίζονται σε γαιοκτησία. Αλλά και οι µεγαλογαιοκτήµονες είχαν γίνει έως έναν βαθµό έµποροι, αφού φρόντιζαν να διαθέτουν στην αγορά το πλεόνασµα της παραγωγής τους. Οι συµβουλές του Ησίοδου στους αγρότες για ασφαλή ναυσιπλοΐα το καλοκαίρι υποδηλώνουν ότι οι αγρότες της δικής του οικονοµικής κατάστασης διέπλεαν τις θάλασσες ως µικροί έµποροι για να διαθέσουν τα προϊόντα τους. Πρέπει να υποθέσουµε ακόµη ότι ο συνδυασµός γεωργικής παραγωγής και εµπορίου βελτίωνε τη θέση των µικροκτηµατιών, ώστε να µπορούν να επεκτείνουν µε αγορές την καλλιεργήσιµη γη ή να απασχολούν σε αυτή µεγαλύτερο αριθµό δούλων. Όµως, όλοι αυτοί τεχνίτες, έµποροι, µικροκτηµατίες, καθώς βελτίωσαν την οικονο- µική τους θέση, ενώ εξακολουθούσαν να βρίσκονται έξω από τον κύκλο των αριστοκρατών και των µεγαλογαιοκτηµόνων, άρχισαν να εξεγείρονται και να διεκδικούν από τους ευγενείς τη συµµετοχή τους στην πολιτική εξουσία. Υπήρξαν βέβαια και περιπτώσεις που σηµειώθηκε βία, και άλλες που η βία κατέληξε σε καθεστώς τυραννίας. Συχνά, όµως, συνέβαινε και το εξής: αριστοκράτες δραστήριοι ή άλλοι που είχαν χάσει µεγάλο µέρος των κτηµάτων τους ασχολούνταν γενικότερα µε το εµπόριο και τις συναλλαγές, χωρίς βέβαια να χάσουν τα δικαιώµατά τους. Έτσι, τα όρια ανάµεσα στους πλούσιους ευγενείς και σε όσους είχαν πλουτίσει από τις εµπορικές δραστηριότητες άρχισαν να γίνονται δυσδιάκριτα. Γι αυτό και στις επίµονες πιέσεις της νέας ολιγαρχίας του πλούτου για πολιτικά δικαιώµατα, οι νοµοθέτες υποχρεώθηκαν να τα παραχωρήσουν. Τα βασικά αυτά προνόµια ήταν το δικαίωµα του πολίτη και συνακόλουθα το δικαίωµα της εκλογιµότητας στα αξιώµατα της πολιτείας. Στο εξής ο πολίτης δεν κρινόταν από την εὐγένειαν της καταγωγής του, αλλά από το τίµηµα, δηλαδή από την αποτίµηση των περιουσιακών στοιχείων του. Συνακόλουθα, το πολίτευµα από αριστοκρατικό γινόταν τιµοκρατικό. Όπως είναι ευνόητο, βέβαια, πολιτικά προνόµια δεν δίνονταν εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις σε µετοίκους, όσο πλούτο και αν είχαν αυτοί να παρουσιάσουν. Τα τιµοκρατικά καθεστώτα, παρότι εξακολουθούσαν να αποτελούν καθεστώς ολιγαρ- Ο Αθηναίος νοµοθέτης Σόλων υπήρξε ο πρώτος

Ο πολεµιστής και ο οπλισµός του «Η προαγωγή της µεταλλουργίας, που συµβάδιζε µε τη γενική πρόοδο της βιοτεχνίας στην Ελλάδα, έδωσε τη δυνατότητα για τον µετασχηµατισµό στην τέχνη του πολέµου. Ο κάθε νοικοκυρεµένος πολίτης µπορούσε τώρα να προµηθευτεί µιαν εξάρτυση πολε- µιστή δική του και να βαδίσει µε την πανοπλία του για τη µάχη. Ήταν ένας µετασχη- µατισµός χαρακτηριστικά ισοπεδωτικός και δηµοκρατικός γιατί στο πεδίο της µάχης τοποθετούσε σε ίση µοίρα τον ευγενή και τον κοινό πολίτη. Δεν θα είναι άστοχο αν συσχετίσουµε τη στρατιωτική αυτή εξέλιξη µε τις διεκδικήσεις του πλήθους για ένα πολίτευµα λαϊκό, που είχαν αποτέλεσµα να περιβληθεί το αξίωµα των εφόρων µε τις µεγάλες πολιτικές εξουσίες. Η νέα τακτική σταθεροποιήθηκε καλά ως τα µέσα του 7ου αιώνα. Απλώθηκε αστραπιαία σε όλη την Ελλάδα και παντού η φυσική ροπή της ήταν να προωθεί τη διαδικασία προς τη δηµοκρατία. Έχει σηµασία ότι στη Θεσσαλία, όπου δεν εισήχθηκε το σύστηµα των οπλιτών και πάντα ο πυρήνας του στρατεύµατος ήταν το ιππικό, ποτέ δεν ευοδώθηκαν δηµοκρατικές ιδέες και οι αγρότες δεν έπαψαν να είναι µια τάξη εξουθενωµένη». J.B. Bury και Russwell Meiggs, 1998, Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, τ. 1, σελ. 145-146. χίας, ήταν ένα σηµαντικό βήµα στην εξέλιξη των θεσµών. Οι κλειστές αριστοκρατίες µειώνονταν συνεχώς και ο αριθµός των ενεργητικών πολιτών, δηλαδή των πολιτών που συµµετείχαν στην πολιτική ζωή, µεγάλωνε. Σωστά παρατηρήθηκε ότι, σε αντίθεση µε τη βάση της αριστοκρατίας που ήταν παγιοποιηµένη, η βάση της τιµοκρατίας ήταν ελαστική και εξελικτική. Ενώ δηλαδή κανείς δεν µπορούσε να γίνει ευγενής, αν δεν είχε γεννηθεί από γονείς ευγενείς, το τίµηµα «επέτρεπε την είσοδο στον κύκλο των πολιτικά προνοµιούχων όλων εκείνων που κατόρθωναν να φθάσουν στο απαιτούµενο περιουσιακό επίπεδο». Αλλά και η αγροτική κρίση κλόνισε σηµαντικά την αριστοκρατική κοινωνία της Αρχαϊκής εποχής.

Πρόκειται για την οικονοµική κατάσταση των οικονοµικά ασθενέστερων αγροτών, οι οποίοι, λόγω του µικρού κλήρου γης, δεν κατόρθωναν να αντεπεξέρχονται στις καθη- µερινές ανάγκες της ζωής, µε αποτέλεσµα να δανείζονται από τους µεγάλους γαιοκτήµονες προκειµένου να επιβιώσουν. Επειδή όµως οι χωρικοί αυτοί αποτελούσαν το µεγαλύτερο µέρος του αγροτικού πληθυσµού, παρουσιαζόταν το θλιβερό φαινόµενο να βρίσκεται χρεωµένο και υπό καθεστώς εξάρτησης ένα σηµαντικό τµήµα του λαού. Οι αγρότες που βρίσκονταν στα όρια της απόλυτης φτώχειας δεν συµµετείχαν στις συνελεύσεις της Εκκλησίας του Δήµου, κυρίως στην περίπτωση της Αθήνας του 7ου αιώνα π.χ., και συχνά, αν και ελεύθεροι, κατέληγαν να είναι δούλοι στους δανειστές τους. Με την παρέµβαση, ωστόσο, φωτεινών πνευµάτων που ανέλαβαν τον ρόλο του νοµοθέτη, όπως ο Σόλωνας (πρώτος επέτρεψε τη συµµετοχή των Θητών στην Εκκλησία του Δήµου), αποφεύχθηκαν µεγάλες αναστατώσεις. Αντίθετα, σε άλλες πόλεις, όπως στη Μίλητο στις αρχές του 6ου αιώνα π.χ., από την εξέγερση των αγροτών χύθηκε πολύ αίµα. Ένας σηµαντικός επίσης παράγοντας που συνετέλεσε στη µείωση του ρόλου των ευγενών και στη διεύρυνση της πολιτικής κοινότητας, ήταν και η καλούµενη οπλιτική επανάσταση του 7ου αιώνα π.χ., καθώς σηµειώθηκαν µεγάλες αλλαγές στον οπλισµό των οπλιτών και στην πολεµική τέχνη. Ο νέος αµυντικός οπλισµός ήταν βαρύτερος, γιατί είχε µεγαλύτερο πάχος από µέταλλο, και τελειότερος ως προς την κατασκευή. Εξάλλου, ο πόλεµος έπαψε να διεξάγεται µε άτακτες µάχες και ηρωικές µονοµαχίες, όπου οι αρµατηλάτες πολεµιστές ή ο προσωπικός ηρωισµός του αρχηγού ήταν τα καθοριστικά στοιχεία για την έκβαση του αγώνα. Στο εξής οι πεζοί οπλίτες παρατάσσονταν σε σχηµατισµό φάλαγγας, σε επάλληλες κλεισµένες γραµµές και µε µέτωπο προ του εχθρού. Έτσι, σχηµατιζόταν µια συµπαγής ανθρώπινη µάζα πίσω από την προστασία της περίφηµης στρόγγυλης ασπίδας, που έφεραν οι πολεµιστές στο αριστερό χέρι, ενώ µε το δεξί πρότειναν τα δόρατα πάνω από τις ασπίδες των συµπολεµιστών τους. Αυτό που είχε σηµαντικές συνέπειες στη νέα τακτική της µάχης ήταν η διεύρυνση της φάλαγγας µε ολοένα µεγαλύτερο αριθµό µαχητών. Μέσα στη φάλαγγα κανένας από τους µαχητές δεν ήταν πια αναντικατάστατος, ενώ και η νίκη συνεπαγόταν ίση κατανοµή των λαφύρων, είτε αυτά ήταν όπλα είτε ζώα ή γαίες. Δικαίωµα συµµετοχής στη φάλαγγα είχαν αρχικά µόνο τα µέλη των αριστοκρατικών οικογενειών ωστόσο,

από τον 7ο αιώνα π.χ. το δικαίωµα αυτό επεκτάθηκε τοῖς τά ὅπλα παρεχοµένοις (= σε όσους µπορούσαν να προµηθευτούν όπλα), γεγονός που συνέβαλε σηµαντικά στην ανάπτυξη της ισότητας. Και από την ισότητα ως προς τη συµµετοχή στη φάλαγγα και στη διανοµή των λαφύρων οι οπλίτες εύκολα πια έγιναν και πολίτες, και µε πλήρη δικαιώµατα διεκδίκησαν τη συµµετοχή τους στην πολιτική εξουσία. Γιατί όποια και αν ήταν η καταγωγή ή η περιουσία τους, δηλαδή από όποια κοινωνική τάξη και αν προέρχονταν, όλοι οι οπλίτες ήταν όµοιοι και ως πολίτες είχαν δικαιώµατα. Βέβαια, όσοι δεν µπορούσαν να εξασφαλίσουν τον οπλισµό του οπλίτη, εξακολουθούσαν να έχουν µειωµένα δικαιώµατα, γιατί στρατεύονταν ως ψιλοί ή απαλλάσσονταν από την υποχρέωση της στράτευσης. Από την πλευρά τους οι ευγενείς ιππείς αρκέστηκαν σε πιο δεύτερο ρόλο. Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 49, 1-2), οι ευγενείς που είχαν τη δυνατότητα να τρέφουν και να εκγυµνάζουν πολεµικά άλογα, παλαιότερα εξασφάλιζαν ως ιππείς την ισχύ και την υπεροχή στους πολέµους, γιατί το πεζικό, που δεν ήξερε την τακτική της κατά παράταξη µάχης, ήταν άχρηστο χωρίς το ιππικό πιο πολύ στηριζόταν στη µαχητική ικανότητα καθενός πολεµιστή και ιδιαίτερα των αρχηγών. Με τις νέες συνθήκες, και καθώς οι µάχες κρίνονταν από τους βαριά οπλισµένους πολεµιστές της φάλαγγας, οι ιππείς αναλάµβαναν τη φύλαξη της πολιτείας, την καταδίωξη του εχθρού ή την προστασία της φάλαγγας από τα πλάγια. Έτσι, όµως, αντιστρέφονταν οι ρόλοι και η µείωση του κύρους των ευγενών ήταν φανερή. Φθορά της αριστοκρατίας. Η άποψη του Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης, διερευνώντας τις αιτίες φθοράς της αριστοκρατίας (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1306b,22 κ.ε.), θεωρεί ως πρώτη και βασική αιτία το ότι πολλοί ευγενείς είχαν το δικαίωµα να συµµετέχουν στα πολιτικά αξιώµατα, ενώ οι άλλοι το στερούνταν. Στην περίπτωση αυτή συνέβαινε αναπόφευκτα στάση από τους δεύτερους, οι οποίοι, όντας πολυάριθµοι, εµφορούνταν από την ιδέα ότι ήταν ίσοι κατά την αρετή µε αυτούς που κυβερνούσαν. Αυτό συνέβη και στη Σπάρτη µε τους Παρθενίες, οι οποίοι πίστευαν ότι προέρχονταν από τους οµοίους και µε στάση επιδίωξαν την κατάλυση του πολιτεύµατος. Στάση γινόταν επίσης στον κύκλο των αριστοκρατών για παρόµοια αιτία µε την παρα- Από τον 7ο αι. π.χ. της «οπλιτικής επανάστασης»

πάνω όταν δηλαδή κάποιος ή κάποιοι ένιωθαν ότι παραµερίζονταν σκόπιµα από τους αριστοκράτες αξιωµατούχους. Μάλιστα, αν κάποιος γνώριζε ότι έχει υψηλό ανδρικό φρόνηµα και αρετές και έβλεπε ότι παραµεριζόταν, προχωρούσε σε στάση. Αν και το φαινόµενο αυτό ήταν πολύ συνηθισµένο στις κοινωνίες της Αρχαϊκής εποχής, ο Αριστοτέλης φέρνει ως παράδειγµα έναν µεταγενέστερο αριστοκράτη, τον Σπαρτιάτη Κύδωνα (τέλη 5ου αιώνα π.χ.), ο οποίος την περίοδο της βασιλείας του Αγησιλάου εξύφανε συνωµοσία κατά των Σπαρτιατών οµοίων, επειδή εκείνοι δεν τον δέχονταν. Επίσης, αναστατώσεις συνέβαιναν πολύ συχνά, όταν από τους αριστοκράτες οἱ µέν ἀπορῶσι λίαν, οἱ δ εὐπορῶσι (= άλλοι βρίσκονται σε µεγάλη φτώχεια, ενώ άλλοι είναι πολύ εύποροι). Η απουσία του µέτρου, κατά τον Αριστοτέλη, οξύνει πάντοτε τις διαφορές και οδηγεί αναπόφευκτα σε στάσεις ή σε εµφύλιο πόλεµο. Οι συγκρούσεις των αριστοκρατών µεταξύ τους επιβεβαιώνουν και αυτή την εκτίµηση του φιλοσόφου. Ο Αριστοτέλης προχωρεί στη διαπίστωση ότι οι κοινωνίες και τα πολιτεύµατα ευδοκιµούν, όταν θεµελιώνουν την ύπαρξή τους στο δίκαιο. Όπου, αντίθετα, κυριαρχεί η αδικία στις σχέσεις των πολιτών ή ανάµεσα στην εξουσία και τους πολίτες, εκεί τα πολιτεύµατα λύονται, δηλαδή ανατρέπονται. Από τον κανόνα αυτόν δεν εξαιρούνται ούτε η αριστοκρατία ούτε η πολιτεία (= δηµοκρατία). Την αδικία τη χαρακτηρίζει ο φιλόσοφος ως τοῦ δικαίου παρέκβασιν (= παρέκκλιση από το δίκαιο) και συµπεραίνει ότι αυτή η παρέκβαση συµβαίνει επειδή δεν υπάρχει σωστή ανάµειξη λαϊκών και ολιγαρχικών στοιχείων. Όπου, λοιπόν, απουσιάζουν αυτά τα στοιχεία στα οποία, για την αριστοκρατία, προστίθεται και η πολιτική αρετή, η αριστοκρατία αποκλίνει προς την ολιγαρχία, ενώ η δηµοκρατία καταλήγει προς το πλήθος (= σε οχλοκρατία). Κάποτε, ωστόσο, είναι δύσκολη η διάκριση ανάµεσα στην ολιγαρχία και στην αριστοκρατία, γιατί και στην αριστοκρατία πλεονεκτοῦσιν οἱ γνώριµοι (= τον µεγαλύτερο πλούτο τον έχουν οι ευγενείς), γι αυτό και φέρονται όπως οι ολιγαρχικοί. Αυτό συνέβη τόσο στη Σπάρτη όσο και στην Καρχηδόνα αντίθετα, στην Κρήτη, κατά τον 6ο αιώνα π.χ. και µεταγενέστερα, αυτό δεν συνέβαινε, γιατί οι Κρήτες είχαν κοινοκτηµοσύνη. Οι κοινωνίες, όµως, και τα πολιτεύµατα περνούν κρίσεις και από εξωτερικούς παράγοντες. Ένας βασικός εξωτερικός παράγοντας είναι ὅταν ἐναντία πολιτεία ᾖ ἤ πλησίον ἤ πόρρω µέν, ἔχουσα δέ δύναµιν (= όταν µια πόλη-κράτος µε αντίθετο πολίτευµα βρίσκεται κοντά ή µακριά, αλλά έχει δύναµη). Χειρόγραφο αντίγραφο των «Πολιτικών» του Αρι-

Τα γνωρίσµατα της τυραννίδας Η τυραννίδα δεν αποβλέπει σε κανένα από τα συµφέροντα του λαού, αλλά προς το συµφέρον του τυράννου και σκοπός του τυράννου είναι η απόλαυση, ενώ του βασιλιά σκοπός είναι το αγαθό [ ]. Γι αυτό και η σωµατοφυλακή των βασιλέων αποτελείται από πολίτες, ενώ των τυράννων από ξένους µισθοφόρους. Και είναι φανερό ότι η τυραννίδα έχει τα µειονεκτήµατα τόσο της οχλοκρατίας όσο και της ολιγαρχίας έτσι από την ολιγαρχία παραλαµβάνει ως σκοπό την απόκτηση πλούτου (γιατί, κατ ανάγκη, µόνο µε τον πλούτο είναι δυνατό να συντηρείται και η σωµατοφυλακή και η απολαυστική ζωή) αλλά και την απόλυτη δυσπιστία προς τον λαό (γι αυτό κοινός σκοπός και της ολιγαρχίας και της τυραννίδας είναι ο δόλιος αφοπλισµός του λαού, η κακοµεταχείρισή του και η απέλασή του από το Άστυ και η διασπορά του παντού) από την οχλοκρατία παραλαµβάνει τον διωγµό κατά των ευγενών (των πολιτικών) και τη λαθραία ή φανερή εξόντωσή τους γιατί αυτοί θεωρούνται από τον τύραννο αντίτεχνοί του και εµπόδιο για την κατοχή της εξουσίας γι αυτό τον λόγο απ αυτούς προέρχονται συνήθως οι συνωµοσίες κατά του τυράννου, καθόσον άλλοι απ αυτούς επιθυµούν να κυβερνούν οι ίδιοι, ενώ άλλοι δεν ανέχονται να είναι δούλοι. Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1311α, 1-19, απόδοση Χ.Γ. Ρώµας. Ό,τι δηλαδή θα ονοµάζαµε σήµερα επίδραση της µεγάλης δύναµης σε µια µικρή βρίσκεται στη σφαίρα επιρροής της. Αυτό ήταν ένα συνηθισµένο φαινόµενο που είχε την έκφρασή του και στην Αρχαϊκή εποχή, αλλά κορυφώθηκε τον 5ο αιώνα π.χ., όταν οἱ µέν Ἀθηναῖοι πανταχοῦ τάς ὀλιγαρχίας, οἱ δέ Λάκωνες τούς δήµους κατέλυον (= οι Αθηναίοι παντού ανέτρεπαν τα ολιγαρχικά πολιτεύµατα, ενώ οι Σπαρτιάτες ανέτρεπαν τις δηµοκρατίες). Όµως, η τέλεια φθορά της αριστοκρατίας είχε ως αποτέλεσµα την επιβολή τυραννίδας. Τυραννικά καθεστώτα εγκαταστάθηκαν ύστερα από δυσαρέσκεια µικρότερη ή µεγαλύτερη του λαού εναντίον των ευγενών. Παρ όλα αυτά οι τύραννοι προέρχονταν από την τάξη των αριστοκρατών και ορισµένοι είχαν διατελέσει άρχοντες ή ήταν αρχηγοί των πολιτικών οµάδων της πόλης τους, όπως ο Πεισίστρατος στην Αθήνα. Η επιβολή τυραννικού καθεστώτος γινόταν δι απάτης ή βίας, ενώ οι πλείστοι των τυράννων

γιγόνασιν ἐκ δηµαγωγῶν, πιστευθέντες ἐκ τοῦ διαβάλλειν τούς γνωρίµους δηλαδή οι περισσότεροι από τους τυράννους προήλθαν από δηµαγωγούς, επειδή κατηγορώντας τους ευγενείς απέκτησαν την εµπιστοσύνη του λαού. Γενικότερα ο Αριστοτέλης, κάνοντας µια τυπική ταξινόµηση της προέλευσης των τυραννίδων, τις εµφανίζει άλλοτε ως µια ατοµική περίπτωση φιλόδοξων ατόµων που κυριάρχησαν στην πόλη χωρίς να υπήρχε σοβαρή κοινωνική ή πολιτική ανάγκη και άλλοτε ως µια κατάσταση που επιβλήθηκε λόγω ιστορικής αναγκαιότητας, για την ανατροπή ενός αριστοκρατικού ή ολιγαρχικού καθεστώτος και την επιβολή νέων θεσµών, οι οποίοι θα παρείχαν στον λαό τα µέσα της ελεύθερης οικονοµικής ανάπτυξης.