ΤΟ ΓΚΡΑΦΙΤΙ ΩΣ ΕΝΕΡΓΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ

ΤΟ ΓΚΡΑΦΙΤΙ ΩΣ ΕΝΕΡΓΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ Αντισυµβατική και αυθόρµητη εικαστική έκφραση, ή υποκουλτούρα και βανδαλισµός. Επιβλέποντες Καθηγητές: Ι. Πολύζος,. Πολυχρονόπουλος. Φοιτήτρια: Άννα Μάϊνα 1

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Γκράφιτι: Αντισυµβατική και αυθόρµητη εικαστική έκφραση για µερικούς, υποκουλτούρα και βανδαλισµός για άλλους. Αρεστό, ή όχι ως κίνηµα αποτελεί ενεργό στοιχείο της ταυτότητας µιας πόλης και µια από τις πιο αµφιλεγόµενες όψεις του αστικού τοπίου. Αντικείµενο της συγκεκριµένης εργασίας είναι η πολλαπλή ανάγνωση του φαινοµένου µε σκοπό όχι να το επικρίνει ή να το εξιδανικεύσει, αλλά να το αναλύσει και να το γνωρίσει. Επιχειρείται µια διερεύνηση της αντιπαράθεσης και της προβληµατικής που εξελίσσεται ανάµεσα σε δύο πόλους. Την ελευθερία της έκφρασης στο δηµόσιο χώρο από την µια, ενώ από την άλλη την κατοχυρωµένη ύπαρξη της ατοµικής ιδιοκτησίας και την προστασία του δηµόσιου συµφέροντος. Αρχικά γίνεται µία προσπάθεια να αποσαφηνιστεί «τι είναι το Γκράφιτι», προσεγγίζοντας το από ετυµολογική, κοινωνιολογική και εικαστική άποψη. Ακολουθεί η αναφορά στις καταβολές και η περιγραφή της εξέλιξης των χαρακτηριστικών του. Στην συνέχεια περνάµε στο τι περιλαµβάνεται κάτω από τον γενικό όρο Γκράφιτι, τους τρόπους εξάπλωσης και την καταπολέµηση του. Το επόµενο κεφάλαιο αφορά την ελληνική πραγµατικότητα, τις οµάδες, τα φεστιβάλ, τις σχολές και τα περιοδικά, µε το οποίο κλείνει το περιγραφικό κοµµάτι της εργασίας. Ακολουθεί µια κριτική σχετικά µε την θέση του στην αστική πραγµατικότητα και την σχέση του µε άλλα στοιχεία που διαµορφώνουν την όψη της πόλης, όπως η διαφήµιση. Οι εργασία κλείνει µε µία σειρά από προτάσεις παρεµβάσεων για την προώθηση του οργανωµένου γκράφιτι, ως µέσου επαναδιεκδίκησης του δηµόσιου χώρου, υπό το πρίσµα της αισθητικής του αναβάθµισης και όχι της αποκόµισης προσωπικού κέρδους. Β. ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ. 1. Γενικά. ΓΚΡΑΦΙΤΙ: Είναι άκλιτη λέξη που σηµαίνει ζωγραφική ή χάραγµα στους τοίχους και προέρχεται από την ίδια ρίζα µε την λέξη «γράφω». Πρωτοεµφανίστηκε την δεκαετία του 70 και οι περισσότεροι κοινωνιολόγοι το κατατάσσουν στην σύγχρονη λαϊκή υποκουλτούρα των µεγάλων πληθυσµιακά αστικών 2

κέντρων. Το Γκράφιτι είναι παιδί των πόλεων. Κινείται στα όρια της παρανοµίας και στο περιθώριο των κοινωνικών δρώµενων από αυτή την άποψη θα µπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι πρόκειται για το σύγχρονο αντίστοιχο του ρεµπέτικου, µε διαφορετικό βέβαια εκφραστικό εργαλείο. Το πιο ενδιαφέρων κοινωνικό του χαρακτηριστικό είναι ότι προκαλεί όλων των ειδών τις αντιδράσεις. Το περιεχόµενο του µηνύµατος είναι σε κάθε περίπτωση αµιγώς αντισυµβατικό και αντιαυταρχικό στην πλέον ειρηνική του έκφραση. Στην εικαστική του διάσταση το γκράφιτι δεν µπορεί να ενταχθεί απευθείας στον χώρο της τέχνης. Η ανατρεπτική του διάθεση προσβάλλει τις τρέχουσες αισθητικές αντιλήψεις. Λόγω της ίδιας της φύσης του λειτουργεί έξω από τα θεσµοθετηµένα όρια εντός των οποίων κινείται και η τέχνη. Η «Τέχνη του ρόµου» είναι ότι πιο ανατρεπτικό, ευφάνταστο και πρωτότυπο έχει να παρουσιάσει το νεανικό κίνηµα. Με σταθερό πεδίο αναφοράς τον δρόµο δρα ερεθιστικά και προκαλεί αντιδράσεις που καλύπτουν όλες τις βαθµίδες του θυµικού. Ξεκινούν από εχθρικές, ουδέτερες έως ενθουσιώδεις. Αυτό ακριβώς το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του το καθιστά ενεργό στοιχείο της αστικής ταυτότητας και µια από τις πιο αµφιλεγόµενες όψεις του τοπίου της πόλης. 2. Πως, πότε, από πού και γιατί ξεκίνησε; Πολλοί έχουν προσπαθήσει να απαντήσουν σε αυτά τα ερωτήµατα. Ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, καλλιτέχνες, αλλά και οι ίδιοι οι writers, έχουν γράψει άρθρα, µελέτες και έχουν επιχειρήσει να δώσουν διάφορες ερµηνείες. Εξαιτίας του γεγονότος ότι τα Γκράφιτι αναπτύσσονται κυρίως σε τοίχους συνδέθηκαν σαν κίνηµα µε τις τοιχογραφίες. Υπάρχουν πολλοί που αναζητούν το ιστορικό αντίστοιχο στις βραχογραφίες των σπηλαίων του Λασκό, ή της Αλταµίρα. Στις πρώτες δηλαδή προσπάθειες των ανθρώπων να αναπαραστήσουν το περιβάλλον τους αλλά και να επέµβουν στην µορφή και την όψη του κοινωνικού τους χώρου. 1 1 Τελετουργικός χορός τεσσάρων κυνηγών. Βραχογραφία στη Ρεµίσια Καστελόν, Ισπανία. 3

2 Αν και οι βραχογραφίες βρίσκονται στα εσωτερικά τοιχώµατα των σπηλαίων, δεν πρέπει να παραβλέψουµε το γεγονός ότι αυτοί οι χώροι ήταν οι τόποι συγκέντρωσης ολόκληρης της φυλής. Είχαν δηλαδή δηµόσιο χαρακτήρα. 3 Τα αποτυπώµατα των χεριών, αλλά και οι ανθρωπόµορφες φιγούρες στα σπήλαια φέρονται να είναι τα πρώτα στένσιλ της ιστορίας. Παρόµοιες εικόνες βρίσκουµε ακόµη και σήµερα στους δηµόσιους χώρους, στα σχολεία και αλλού. Σαν η ίδια ανάγκη να ωθεί τους 2 Γενική άποψη εσωτερικού σπηλαίου στο Λασκό. Γαλλία περί το 16.000-10.000 π.χ. 3 αποτύπωµα στην Αθήνα, στην Πλατεία Καρύτση. 4

ανθρώπους, να αφήσουν σηµάδια και αποδείξεις της ύπαρξης τους προκειµένου να επικοινωνήσουν ή να εκφράσουν την ίδια αρχέγονη επιθυµία: το µοίρασµα της αίσθησης και της εµπειρίας της ζωής. Η συνέχεια δίνεται µέσα από τα χαραγµένα σε πέτρες ανάγλυφα των Βαβυλωνίων και των Ασσυρίων, τα σκαλισµένα καύκαλα χελωνών των κινέζων, τα αραβουργήµατα του ισλαµικού κόσµου και τα πέτρινα ή ξύλινα ανάγλυφα των Ατζέκων. Ειδικά στην γλώσσα των Ατζέκων υπήρχε ο όρος «Τλακουϊλόου», ο οποίος σήµαινε «γράφω ζωγραφίζοντας», αλλά και «ζωγραφίζω γράφοντας». Με αυτόν τον όρο χαρακτηρίζουν τα ανάγλυφα µε τα οποία κάλυπταν τους τοίχους δηµόσιων ή εκκλησιαστικών κτιρίων και µνηµείων. Βλέπετε 4 υπήρξε µία µεγάλη ιστορική περίοδος όπου το «γράφω», ήταν συνώνυµο µε το «σκαλίζω». Παραπέµπει νοητά στη λειτουργία των σηµερινών Γκράφιτι. Η µεγάλη διαφορά του γκράφιτι µε αυτά είναι το µήνυµα που περιέχει και ο εφήµερος χαρακτήρας του. Στην Αφρική η τοιχογραφία αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι της ζωής ακόµα και στο µικρότερο χωριό. Συναγωνίζεται την ζωγραφική του υφάσµατος, αλλά και του σώµατος. Οι τοίχοι ξαναζωγραφίζονται κάθε χρόνο για να προστατεύονται από την φθορά, αλλά και 4 Λεπτοµέρεια από πυραµίδα στην πόλη Τεοτιχουακάν. 5

όποτε χρειάζεται για να αναγγείλουν µια γιορτή ή ένα γεγονός. Με αυτόν τον τρόπο η όψη του δηµόσιου χώρου, αλλάζει και επηρεάζεται τόσο από την διάθεση όσο και από τα όσα πρόκειται να συµβούν. Επιστρέφοντας στην Ευρώπη την εποχή της Αναγέννησης συναντάµε τον όρο sgraffito που περιγράφει µια συγκεκριµένη τεχνική που αφορά σατυρικά fresco. 5 6 Σύµφωνα µε αυτήν η επιφάνεια του έργου περνιέται πρώτα µε µία σκουρόχρωµη βάση. Στην συνέχεια καλύπτεται µε ένα λεπτό στρώµα γύψου. Ο καλλιτέχνης δουλεύει το έργο του µε λεπτά µεταλλικά εργαλεία. Τα διάφορα χρώµατα προκύπτουν από αλλεπάλληλες στρώσεις διαφορετικών χρωµάτων. Ανάλογα λοιπόν µε τις κοινωνικές ανάγκες, την τεχνοτροπία και την εξέλιξη της τεχνολογίας, σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο ο άνθρωπος, χρησιµοποιούσε τους τοίχους, προσπαθώντας να περάσει µηνύµατα και να δώσει ζωή στο περιβάλλον του. Στις αρχές του 20 ου αιώνα το 1910 στο Μεξικό δηµιουργήθηκε η Μεξικάνικη Σχολή Λαϊκών Έργων. Η τέχνη της τοιχογραφίας εξέφρασε το επαναστατικό πνεύµα της εποχής. ηµόσια κτίρια επενδύθηκαν µε συνθήµατα και µε εικόνες που αφορούσαν την ποθούµενη κοινωνική αλλαγή. 5 Τεχνική sgraffito σε εξωτερικό κτιρίου στην Ιταλία. 6 Κρήνη διακοσµηµένη µε την τεχνική sgraffito 6

Λίγο αργότερα στις ΗΠΑ καλλιτέχνες φιλοτεχνούν επί πληρωµή τοιχογραφίες σε πανεπιστήµια και σχολές καλών τεχνών. Η δραστηριότητα αυτή οδηγεί τελικά στην ίδρυση σχολής της επώνυµης στυλιζαρισµένης τοιχογραφίας. 7 8 7 Ντιέγκο Ριβέρα. Η µεγάλη πόλη του Τενοτσίτλαν. Τοιχογραφία Εθνικό ανάκτορο, Πόλη Μεξικού. 8 Τόµας Χαρτ Μπέντον, Κοινωνική ιστορία του Μισούρι, Καπιτώλιο, Πρωτεύουσα πολιτείας Μισούρι. 7

Στις δεκαετίες του 50 και του 60 πολλοί ήταν εκείνοι που ακολούθησαν τον ίδιο δρόµο για να εκφράσουν τα αιτήµατα της εκάστοτε µειονότητας. 9 Με τον ίδιο τρόπο η φωνή µιας άλλης µειονότητας βρήκε τρόπο να εκφραστεί µέσω διαφορετικής τεχνοτροπίας και ιδεολογίας µε την βοήθεια της τεχνολογίας ( των σπρέι και των µαρκαδόρων ) στην συνοικία του Μπρονξ της καταρρέουσας οικονοµικά Νέας Υόρκης. Εκεί γεννήθηκε το σύγχρονο γκράφιτι στη δεκαετία του 70 ως έκφραση αµφισβήτησης και διαµαρτυρίας. Η µεγάλη αλλαγή συνέβη όταν το γκράφιτι κατέβηκε στον υπόγειο και από εκεί εξελίχθηκε σε συµπαγές κίνηµα. Τα τρένα και οι σταθµοί έγιναν ο καλύτερος «καµβάς». Οι λόγοι αυτής της εξέλιξης αυτής ήταν: το γεγονός ότι πολύς κόσµος περνά καθηµερινά από αυτά τα µέρη και βλέπει τα µηνύµατα. Η χαρά της προσπάθειας να επιχειρήσει να δώσει κανείς προσωπικότητα στην άχρωµη πόλη. 9 Γκράφιτι στην πόλη του Μεξικό. Απεικονίζει τον Εµιλιάνο Ζαπάτα. 8

Το να ζωγραφίσει κανείς µια µεταλλική επιφάνεια (όπως είναι ένα βαγόνι) χρειάζεται µικρότερη ποσότητα χρώµατος σε σχέση µε αυτή που θα χρειαζόταν για να ζωγραφίσει πάνω σε έναν πορώδη τοίχο. Η ίδια η απόπειρα να επέµβει κανείς σε χώρους όπως οι σταθµοί, που είναι φυλασσόµενοι και δεν µπορεί κάποιος να κινείται σε αυτούς απαρατήρητος. Η αίσθηση της περιπέτειας και του κινδύνου. Η συνωµοσία και η νύχτα. Ο συναγωνισµός και η φήµη. Η αντίδραση στις αντίξοες κοινωνικές συνθήκες. Από εκεί ταξίδεψε στην Ευρώπη και εξαπλώθηκε στις µεγαλουπόλεις της ύσης. Απέκτησε χιλιάδες οπαδούς σε όλες τις χώρες. Στην Γερµανία, την Γαλλία, την Αγγλία, την Ολλανδία, την Ελβετία, αλλά και το Τόκιο, το Σίδνεϊ, το γκράφιτι έγινε πηγή έµπνευσης για τους νέους. Σε όλο αυτό το διάστηµα, το ευρύ κοινό «συνάντησε» το γκράφιτι στον αστικό χώρο και αντέδρασε άλλοτε µε ενθουσιασµό, άλλοτε µε δυσπιστία και άλλοτε µε αφορισµούς. Όµως παρόλες τις αντιδράσεις ο δρόµος διηγείται τις δικές του ιστορίες 3. Κατηγορίες περιεχοµένου. Το θέµα της ιστορίας διαφέρει ανάλογα µε την εποχή, τον τόπο, αλλά και τον εκάστοτε writer. Το περιεχόµενό του µπορεί να είναι: Ερωτικό. Χυδαίο. ιανοούµενο. Κήρυγµα λαϊκής σοφίας. Πολιτικό. Θρησκευτικό. Κοινωνικό ή εντελώς προσωπικό. 4. Τι συµπεριλαµβάνει ο γενικός όρος γκράφιτι; Το γκράφιτι εµφανίζεται µε διάφορες µορφές στο αστικό τοπίο. Οι σηµαντικότερες από αυτές είναι: Τα συνθήµατα. Πρόκειται για σύντοµα µηνύµατα γραµµένα µε µαρκαδόρο ή µε σπρέι, τα οποία µπορεί να βρίσκονται παντού στον αστικό χώρο. συχνά συνδυάζονται µε στένσιλ, αν και αυτό δεν 9

είναι απαραίτητο. Το περιεχόµενο ποικίλλει εκφράζοντας κάθε φορά µε σύντοµο τρόπο ένα µήνυµα. 10 Όποιος θέλει το προσέχει και το κρατά, όποιος δεν θέλει το προσπερνά αδιάφορος. 11 Αρεστά ή όχι αφήνονται σε καίρια σηµεία µε σκοπό να δηµιουργήσουν ένα ερέθισµα. Οι υπογραφές. Οι υπογραφές (tags) εµφανίζονται στους τοίχους της Νέας Υόρκης. Εκατοντάδες νέοι υπέγραφαν µε το ψευδώνυµο τους φανερώνοντας µε αυτή την κίνηση την πρόθεσή τους 10 Σύνθηµα κοινωνικού περιεχοµένου σε γέφυρα της Λεωφόρου Κηφισίας. 11 Stencil σε δρόµο της Αθήνας. 10

να ενταχθούν σε έναν νέο τρόπο ζωής µε τους δικούς του κώδικες συµπεριφοράς και επικοινωνίας. Βέβαια υπογραφές συναντάµε και σε προηγούµενες δεκαετίες, όµως αυτό που συνέβη στην Νέα Υόρκη ήταν καινούργιο και µη αναµενόµενο, λόγω της έκτασης που πήρε. Τα µέλη των συµµοριών απέκτησαν την συνήθεια να γράφουν το όνοµά τους στους τοίχους της γειτονιάς τους. Αυτή η κίνηση θεωρήθηκε πρόκληση για όλους. Έτσι ξεκίνησε ένας συναγωνισµός για το ποιος θα πετύχει τα περισσότερα «χτυπήµατα υπογραφές». Ο ΤΑΚΙ 183, ήταν ο πιο διάσηµος writer της εποχής, εξαιτίας µιας συνέντευξης που του πήρε ένας δηµοσιογράφος των New York Times. Μετά τον ΤΑΚΙ 183 ο Super Cool υπέγραφε ζωγραφίζοντας το όνοµά του µε σπρέι και άλλαξε την µορφή των tags. Η υπογραφή δηλώνει την παρουσία και γίνεται η ταυτότητα του writer. Είναι το προσωπικό του αποτύπωµα, γι αυτό η ανεύρεση της προσωπικής τεχνικής είναι πολύ σηµαντική για κάθε writer. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αναγραφή της ίδιας λέξης από διαφορετικούς writers που ακολουθεί. 12 12 Οι φωτογραφίες είναι παρµένες από την έκδοση Επτά Ηµέρες της εφηµερίδας «Η Καθηµερινή». Κυριακή 10 Απριλίου 2005. 11

Οι υπογραφές σιγά-σιγά άρχισαν να εµπλουτίζονται µε σχέδια, χαρακτήρες και σύµβολα για να περάσουν σταδιακά σε πιο δοµηµένα σχέδια. Το δοµηµένο σχέδιο. Με την πάροδο του χρόνου ο κάθε writer απέκτησε το δικό του στυλ, που τον ξεχώριζε από τους υπόλοιπους. Μέσα από την συνεχή εξέλιξη εµφανίστηκε η τρισδιάστατη απεικόνιση του σχεδίου, το wild style, τα αστέρια, οι σηµαίες, τα καρτούν, ενσωµατώθηκαν στο γκράφιτι. Έτσι απέκτησε τον χαρακτήρα ενός δοµηµένου σχεδίου, διεκδικώντας την θέση του στον καλλιτεχνικό χώρο ως «Η Τέχνη του ρόµου». Πολλοί ήταν εκείνοι που διάλεξαν έναν πιο επίσηµο τρόπο παρουσίασης της δουλειάς τους, µέσα από εκθεσιακούς χώρους. Αυτή η κίνηση στιγµατίστηκε από πολλούς άλλους, ως εµπορική και ασυµβίβαστη µε το πνεύµα και την ουσία του γκράφιτι, το οποίο θεωρούν αναπόσπαστα συνδεδεµένο µε τον δρόµο. 13 13 Γκράφιτι από την Πολωνία. Πηγή η έκδοση Επτά Ηµέρες της εφηµερίδας «Η Καθηµερινή». Κυριακή 10 Απριλίου 2005. 12

5. εξάπλωση και καταπολέµηση. Η εξάπλωση της δράσης των writers έφερε την αντίδραση και τις προσπάθειες για την καταπολέµηση του. το να ζωγραφίζει κανείς µε ένα σπρέι σε δηµόσιους χώρους χωρίς άδεια είναι παράνοµο. Αρκετοί διώχθηκαν ποινικά για την πράξη τους και τιµωρήθηκαν µε φυλακίσεις ή χρηµατικές αποζηµιώσεις για φθορά ξένης περιουσίας, κυρίως στις περιπτώσεις βαψίµατος βαγονιών. Οι σιδηροδροµικές εταιρίες χρησιµοποιούν την τελευταία λέξη της τεχνολογίας για να αντιµετωπίσουν τις οµάδες των writers. Κρυφές κάµερες, αισθητήρες, ψεκαστήρες πανικού, ιδιωτικές εταιρίες ασφαλείας κ.λ.π. επιστρατεύτηκαν εναντίων τους. Υπάρχουν όµως περιπτώσεις όπως αυτή της Πολωνίας, που οι εταιρείες για να αποφύγουν το κόστος συντήρησης και φύλαξης, επέτρεψαν το βάψιµο εγκαταλειµµένων τρένων. Άλλες εταιρίες, ή δηµοτικές επιχειρήσεις προσπαθούν να καταπολεµήσουν τον εχθρό µε διάφορους τρόπους όπως: Φέιγκ βολάν και αυτοκόλλητα µε συνθήµατα και παραστάσεις όπως stop graffiti, graffiti = vandalism. Οργανώνουν επιτροπές πολιτών οι οποίες ξεβάφουν τα γκράφιτι. Προσπαθούν δηλαδή να αντιµετωπίσουν το γκράφιτι µε τις µεθόδους του γκράφιτι (συνθήµατα και οµάδες), πράγµα που είναι αν µη τι άλλο οξύµωρο. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι στην Γερµανία στήνεται κάθε νύχτα ανθρωποκυνηγητό µε ελικόπτερα και τηλεκάµερες υπέρυθρων ακτίνων, µε στόχο αυτό το νέο είδος κακοποιών µε τα σπρέι. 13

Στην αντίπερα όχθη βρίσκονται προγράµµατα διάδοσης του γκράφιτι, ως µία µορφή σύγχρονης τέχνης που οµορφαίνει τις γκρίζες πόλεις. Επίσης σχολεία που δηµιουργούν οµάδες εθελοντικής βάσης για να ζωγραφίσουν τους χώρους τους. ήµοι που παραδίδουν µαθήµατα και διανέµουν φυλλάδια σε ιδιώτες, όπου τους προτρέπουν να παραχωρήσουν επιφάνειες για βάψιµο. Έτσι το γκράφιτι µετεωρίζεται ανάµεσα στην εχθρότητα και την υποστήριξη. Ξεπερνώντας τα στενά όρια του τοπικισµού αποτελεί µια από τις πιο δυναµικές παρεµβάσεις στον δηµόσιο αστικό χώρο. Γ. ΤΟ ΓΚΡΑΦΙΤΙ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ. 1. Γενικά. Αντίθετα σε ότι αφορά την αναγραφή συνθηµάτων έχουµε µεγάλη παράδοση. Στην περίοδο της κατοχής, µετά τον πόλεµο, αλλά και στην διάρκεια της δικτατορίας το γραµµένο στους τοίχους σύνθηµα ταυτίστηκε µε την αντιστασιακή δράση. Την εποχή της µεταπολίτευσης κυριάρχησε το πολιτικού περιεχοµένου σύνθηµα, συχνά αναρχοαυτόνοµου περιεχοµένου. Σήµερα, ρατσιστικά, οικολογικά, αναρχικά συνθήµατα, συνθήµατα γηπέδου, θρησκευτικά, ερωτικά συνεχίζουν µε την παρουσία τους στους τοίχους µια παράδοση δεκαετιών. Είναι «όψεις» που έχουµε συνηθίσει να βλέπουµε στο αστικό τοπίο. εν λείπουν βέβαια και οι προσπάθειες ιδιωτών να διακοσµήσουν τις επιφάνειες των κτιρίων µε γλυπτά, ή απλά γεωµετρικά σχήµατα, ή και πολύ πρόσφατα µε χρώµατα στις πολυκατοικίες. Προσπάθειες άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο επιτυχηµένες. 2. Ξεκίνηµα. Αυτά τα «µυστηριώδη» πολύχρωµα σχέδια εµφανίστηκαν στην χώρα µας το 1986-87. η κοινωνία εµφανίστηκε συγκαταβατική απέναντι στο πρωτόγνωρο αυτό φαινόµενο. Το γκράφιτι στην Ελλάδα εξελίχθηκε σε κλειστές οµάδες (crew), οι οποίες δηµιούργησαν τα πρώτα σχέδια πάνω στα βαγόνια του ΟΣΕ και του ΗΣΑΠ. Τα σχολικά κτίρια αποτέλεσαν επίσης τις ιδανικότερες και πιο προσιτές επιφάνειες. Όµως οι αντιδράσεις δεν άργησαν να έρθουν από τους διευθυντές των σχολείων οι οποίοι εκτόξευαν κατηγορίες για βανδαλισµό και απειλές για αποβολές. Σήµερα τα περισσότερα σχολεία φυλάσσονται. Έτσι οι απρόβλεπτες παρεµβάσεις αποτρέπονται. Από την άλλη πλευρά όµως έχουν αµβλυνθεί και οι αντιδράσεις από τους διευθυντές. Όλο και 14

περισσότεροι εγκρίνουν πλέον την παρουσία των γκράφιτι στα σχολεία και ενθαρρύνουν τους µαθητές προς αυτή την δραστηριότητα. Στην συνέχεια σειρά πήραν οι συρµοί του Μετρό, οι οποίοι αποτελούν και την µεγαλύτερη πρόκληση για τους παράνοµους writers. Παρά τα µέτρα ασφαλείας συχνά καταφέρνουν και βρίσκουν τον δρόµο προς τα βαγόνια. Όµως τα έργα τους δεν θα εµφανιστούν ποτέ στα µάτια των επιβατών, διότι τα βαγόνια αποσύρονται και καθαρίζονται άµεσα. Μόνο ίσως οι πρώτοι πρωινοί επιβάτες θα τα δουν να περνάνε γρήγορα από τον σταθµό. 3. Ο θεσµός των Φεστιβάλ. Οργανώνονται µε άδεια σε συγκεκριµένους χώρους και µε την υποστήριξη των τοπικών δηµοτικών αρχών και χορηγών. Συνήθως προβάλλονται ως γιορτές φιλίας, δηµιουργικότητας και γνωριµίας µε το κοινό. Το πρώτο φεστιβάλ έγινε το 1994 στην εσωτερική επιφάνεια του πρώην ιπποδρόµου στο έλτα Φαλήρου, ακολούθησε το 1996 στην Θεσσαλονίκη στους ήµους Καλαµαριάς και Τριανδρίας και στην Αθήνα το πρώτο διεθνές φεστιβάλ στα εργοταξιακά πάνελ του Μετρό µε πρωτοβουλία του περιοδικού ΑΝΤΙ. Από τότε έγιναν πολλά σε διάφορες πόλεις µε πρωτοβουλίες writers, ή και οµάδων. Στην Καρδίτσα, την Λάρισα, την Βέροια, την Κατερίνη, την Καλαµάτα, την Καστοριά κ.α. Παράλληλα κάνει την εµφάνιση της η οµάδα «carpe diem», η οποία παρουσιάζει ένα συνολικότερο έργο, που περιλαµβάνει εκδόσεις, εικαστικές παρεµβάσεις σε δηµόσιους χώρους, τοιχογραφίες, σεµινάρια νέων καλλιτεχνών, φεστιβάλ, εικαστικές εκθέσεις και δηµιουργία ειδικών προγραµµάτων. 4. Πώς φτιάχνεται ένα γκράφιτι. Κάθε writer έχει την δική του προσωπική τεχνική, όταν φτιάχνει ένα γκράφιτι. Ο τρόπος που επεξεργάζεται τις µορφές και τα χρώµατα είναι αυτός που δηµιουργεί το προσωπικό του στυλ. Όµως υπάρχουν κάποια ενδεικτικά βήµατα και τεχνικές για την δηµιουργία ενός γκράφιτι. Παρόλο που δεν ακολουθούνται πάντα από όλους έχει ενδιαφέρων να τα αναφέρουµε: Ο writer αφού κατασταλάξει στο θέµα του και πειραµατιστεί µε αυτό σε χαρτί, αναζητά τον καταλληλότερο τόπο - τοίχο. Αν υπάρχει αρκετός χρόνος, βάφει τον τοίχο µε λευκό πλαστικό για να δηµιουργήσει την κατάλληλη επιφάνεια. Σκιτσάρει µε ένα ελαφρύ χρώµα, τις πρώτες γραµµές του θέµατος του στο σηµείο που επιλέγει ως το πιο κατάλληλο. 15

Γεµίζει τις φόρµες µε τα βασικά χρώµατα. Με ένα πιο σκούρο χρώµα τονίζει τις βασικές γραµµές του σχεδίου. Αυτή η διαδικασία είναι πολύ σηµαντική για το τελικό στυλ του κοµµατιού. Ακολουθεί το στάδιο κατά το οποίο το σχέδιο αποκτά βάθος και προοπτική, σε όσα σηµεία πιστεύει ο ίδιος ότι χρειάζεται. Βάζει το χρώµα του background, το οποίο θα αναδείξει καλύτερα το βασικό θέµα. 16

Καθαρίζει όσα σηµεία έχουν στάξει. Προσθέτει όγκο στις βασικές γραµµές του σχεδίου, αν θέλει να δώσει περισσότερο όγκο. Παρατηρώντας τα γκράφιτι αρχίζει κανείς να εκτιµά το µετρηµένο κοµµάτι, τον τρόπο που είναι ζυγιασµένο στον τοίχο, το µέγεθος του γράµµατος, το άνοιγµα της γραµµής, την κίνηση, την αίσθηση του βάθους. Έχει σηµασία το αν κάνεις παράνοµο ή νόµιµο γκράφιτι. Aν κάνεις παράνοµο πρέπει να έχεις ταχύτητα και να βρίσκεις «χάρντκορ» χώρους. Όταν κάνεις νόµιµο, έχεις το χρόνο να ασχοληθείς µε το φόντο, να κάνεις τοπία ή µορφές και να εξελίξεις την τεχνική σου. Η καταξίωση στο χώρο του γκράφιτι έρχεται µε τα χρόνια. Αυτός που κάνει έστω και καλό γκράφιτι για ένα χρόνο και τα παρατά δεν θεωρείται καταξιωµένος. ιότι δεν είναι δυνατόν να διαρκεί µόνο ένα χρόνο αυτό που έχεις να δώσεις. 5. Καινούριες προοπτικές. ιάφορες εταιρίες διαφηµιστικές ή όχι άνοιξαν νέους δρόµους προώθησης των προϊόντων τους µε την βοήθεια των γκράφιτι. Ιδιώτες έχουν πλέον την ευκαιρία να δηµιουργήσουν στους χώρους τους τοιχογραφίες και οι writers να παρουσιάσουν την δουλειά τους σε αυτούς. 17

Έτσι θεατρικές παραστάσεις, σήριαλ, µουσικές εκδηλώσεις, ειδικά προγράµµατα από κρατικές υπηρεσίες και υπουργεία επιστρατεύουν το γκράφιτι για να προβληθούν. Επίσης πολλές επιφάνειες του δηµόσιου χώρου έχουν µετεξελιχθεί σε τόπους ελεύθερης έκφρασης και δηµιουργίας, όπου νόµιµα µπορεί ο οποιοσδήποτε να ζωγραφίσει. Τέτοιες επιφάνειες υπάρχουν στις γέφυρες του τροχονόµου στη Νέα Ιωνία, στο γήπεδο της Καλαµαριάς στην Θεσσαλονίκη κ.α. 6. Λόγος και αντίλογος. Το γκράφιτι συνεχίζει τον δρόµο του µε εκδηλώσεις και προσωπικές πρωτοβουλίες. ηµιουργεί αντιδράσεις, οι οποίες εξελίσσονται σε δύο επίπεδα. Υπάρχουν κατ αρχήν οι αντιδράσεις από writers, οι οποίοι θεωρούν ότι το γκράφιτι δεν µπορεί να είναι νόµιµο, ούτε να εκτίθεται σε γκαλερί. Ότι χάνει κάτι από την γοητεία και την δύναµη του όταν ακολουθεί αυτήν την κατεύθυνση. συνέχεια υπάρχουν οι αντιδράσεις από το ελληνικό κοινό, οι οποίες ποικίλλουν καθώς άλλοι το θεωρούν βανδαλισµό και άλλοι τέχνη. Χαρακτηριστικές είναι οι απόψεις που παρατίθενται στην συνέχεια, έτσι όπως καταγράφονται στον ηµερήσιο τύπο: «Τα παιδιά που κάνουν γκράφιτι είναι οι καλλιτέχνες του σήµερα, κάνουν αριστουργήµατα. Αυτή είναι η διακόσµηση που ταιριάζει στην Αθήνα σήµερα. εν θέλω γερµανικού ροµαντισµού νοικοκύρεµα.» 14 «Στην αχανή έκταση που συγκροτούν οι τοίχοι, οι δρόµοι, τα µνηµεία, οι πλατείες των µητροπολιτικών τοπίων, εγγράφονται τα πάντα. ιαφηµίσεις, οδηγίες, απαγορεύσεις, συνθήµατα. Για τις αρχές η πόλη οφείλει να διατηρείται επιλεκτικά καθαρή. Όταν πρόκειται για σηµάνσεις, ελεγχόµενα χάπενινγκ και καταναλωτικά µηνύµατα η εικαστική και όποια άλλη παρέµβαση νοµιµοποιούνται. Αντιθέτως όταν καθηµερινοί άνθρωποι πετούν λίγο χρώµα στον γκρίζο διάκοσµο, θεωρούνται βάνδαλοι πράγµατι το τι είναι προσβλητικό για το ήθος και την αισθητική του κόσµου αποφασίζεται από τους κυρίαρχους. Οι υπόλοιποι συµµορφώνονται µε τα εκάστοτε επιβαλλόµενα εκµαγεία» 15 «Οι εξωτερικοί τοίχοι των κατοικιών και των κτιρίων αποτελούν την υποδοµή της δηµόσιας εικόνας της πόλης. Μέρα µε την µέρα οι τοίχοι, εδώ και χρόνια προσφέρονται ή υφαρπάζονται για βανδαλισµούς και βροµιές, που κάποιοι βάφτισαν graffities πολλοί µη τολµώντας να κατηγορηθούν για έλλειψη δηµοκρατικότητας, χαϊδεύουν τα αυτιά των 14 Ευφροσύνη οξιάδη, περιοδικό LIFO, 13 Απριλίου 2006. 15 Μανόλης Ανδριωτάκης, Ελευθεροτυπία, Η τέχνη του βανδαλισµού. 18

πιτσιρικάδων και τους δίνουν χαρτζιλίκι να αγοράσουν σπρέι για να σχεδιάσουν µε αισθητικές ύβρεις όχι µόνο τοίχους» 16 «Χρόνια τώρα αγανακτούµε για την απίστευτη αισθητική ρύπανση που γίνεται σε κάθε ελεύθερη επιφάνεια µε αυτά τα σχηµατοειδή ιδιότροπα γράµµατα, µε τα οποία κάποιοι εκτονώνονται, ιδίως παράγοντας έτσι έργα τέχνης µιας, τελικά, µηδενικής πρωτοτυπίας. Είναι απλώς µια νευρωτική µόδα κάποιων ανασφαλών ανθρώπων; Είναι µήπως αποκαλυπτικό µιας βαθύτερης τάσης σαδιστικής ρύπανσης στο µέτρο που όσο περισσότερο κάποιοι από µας αγανακτούµε, τόσο οι δράστες κρυφοχαµογελούν;» 17 «Η σταθερή επωδός των πάσης φύσεως υπευθύνων είναι απλή: για να λυθεί το πρόβληµα της τοιχορύπανσης πρέπει να υποδειχθούν στους δράστες χώροι ειδικοί, όπου θα µπορούν να ασκούν την καλλιτεχνική τους δραστηριότητα προς όφελος της πόλης πρόκειται για παρεξήγηση. Ο λόγος που οδηγεί τους µοντέρνους τοιχογράφους να καταπατούν την δηµόσια περιουσία, δεν είναι η έλλειψη ειδικών χώρων. Συµβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Τα γκράφιτι υποδηλώνουν την άµεση επιθυµία του ανθρώπου της πόλης να ακυρώσει τους ειδικούς χώρους, να κάνει δικά του εκείνα ακριβώς τα στοιχεία του χτισµένου περιβάλλοντος που του έχουν βιαίως επιβληθεί. Τα συνθήµατα, τα σκαριφήµατα, τα σχέδια πάνω στους απαγορευµένους τοίχους, είναι κάτι παραπάνω: είναι τα απελπισµένα σηµάδια κατοχής που αφήνει ο εκµηδενισµένος καλλιτέχνης πάνω στην πόλη που τον περιβάλλει, χωρίς να του επιτρέπει να ζει.» 18 Και οι λόγοι αντίλογοι συνεχίζονται όπως και το γκράφιτι. Οι writers εκφράζουν τις απόψεις τους µέσα από συνεντεύξεις: «Το γκράφιτι είναι η φωνή µου, είναι ο τρόπος µε τον οποίο ουρλιάζω για τις αηδίες. Τα χρησιµοποιώ για να καταγράφω την µαύρη πλευρά και µου επιτρέπει να τα βγάζω πέρα µε την κατεστραµµένη οµορφιά του κόσµου.» 19 «Πιστεύω ότι το να παρουσιάζεις τις ιδέες σου στους δρόµους, είναι ο καλύτερος και ευκολότερος τρόπος να αποκτήσεις ακροατήριο για τις ιδέες και για την δουλειά που κάνεις σήµερα η εµπορική πλευρά του γκράφιτι βρωµάει. Σκέφτοµαι ότι πολλοί writers ξεπουλιούνται εύκολα στις µεγάλες επιχειρήσεις, σκοτώνοντας όµως έτσι τις ιδέες και την εργασία τους.» 20 «Νόµιµο ή παράνοµο, όπως την βρίσκει κανείς, µε ότι υλικά γουστάρει. 16.Θ.Αρβανίτης, περ. έλτα D, Less Aesthetics More Ethics 17 Γιάννης Μεταξάς, Επενδυτής, «Ανελεύθερη γραφή» 18 Ιός της Κυριακής, εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, «Ο πόλεµος του σπρέι Αντάρτες Τοίχων» 19 Stormie, Αυστραλία. 20 Morse code, Κάτω χώρες. 19

Οι παρωπίδες είναι περιττές. Εκτιµώ όποιον έχει ένα spray, ένα sticker, stencil, marker, αφίσα στο χέρι του, αντί ένα TV control.» 21 και συνεχίζουν συµφωνώντας ή διαφωνώντας, αλλά πάντα ενεργοί.. ΓΚΡΑΦΙΤΙ Ή ΙΑΦΗΜΙΣΗ; Από την µια: η αυθόρµητη αφανής έκφραση µεµονωµένων προσώπων ή περιθωριακών οµάδων ενώ από την άλλη: η µεθοδευµένη χρηµατοδοτούµενη δραστηριότητα, εταιρειών µε σκοπό το κέρδος. Ανάµεσα σε αυτούς τους δύο πόλους συγκροτείται και διαµορφώνεται η γενικά αποδεκτή άποψη περί βανδαλισµού και νόµιµης ρύπανσης της όψης του αστικού περιβάλλοντος. Η έννοια του δηµόσιου χώρου τείνει να ταυτιστεί µε τις ιδιωτικές εταιρείες και τις διαφηµίσεις. Το αστικό τοπίο αποκτά όλο και περισσότερο τη φύση ενός χώρου που είναι διαπραγµατεύσιµος µόνο µε οικονοµικούς όρους. Στα όσα θεωρούνται αυτονόητα για τον δηµόσιο χώρο περιλαµβάνεται πλέον η αποστροφή προς οποιαδήποτε ατοµική δηµόσια έκφραση. Προωθούνται µόνο οι µαζικές εκδηλώσεις, ενώ η διαφήµιση έχει αναχθεί στο κυρίαρχο συστατικό του αστικού δηµόσιου χώρου. Όπου και αν κοιτάξει κανείς συναντά τις οπτικές ασυνέχειες που δηµιουργεί. 22 Η µαζική της απήχηση και η ευρύτατη διάδοση της έχουν προσδώσει µια απερίγραπτη δύναµη. Στην πραγµατικότητα οι διαφηµιστικές πινακίδες δεν είναι δηµόσιος χώρος, είναι ιδιωτικός χώρος ο οποίος τυχαίνει να βρίσκεται µέσα στον δηµόσιο. 21 Lue, Ελλάδα 22 ιαφηµιστικές πινακίδες απέναντι από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. 20

Από την άλλη πλευρά στην προσπάθεια διεκδίκησης του δηµόσιου χώρου οι γκραφιτάδες υιοθετούν µεθόδους εξίσου προκλητικές µε σκοπό να εκθέσουν το ζήτηµα και να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες. 23 Τελικά, «Ποίος είναι περισσότερο βάνδαλος, ένας ζωγράφος του δρόµου, ή µία εταιρεία που διαφηµίζει στον δηµόσιο χώρο τα προϊόντα της;» 24 25 Το δίληµµα, αν λάβει κανείς υπόψη του την έκταση των φαινοµένων, µπορεί να ακούγεται αθωωτικό για τους οπαδούς του γκράφιτι. Όµως η διαφορά φαίνεται να είναι απλώς ποσοτική. Σ ένα κόσµο «βανδάλων» καθένας ανταγωνίζεται για το πόσο περισσότερο βάνδαλος είναι ο άλλος σε σχέση µε αυτόν. 23 γκράφιτι στην Αθήνα στην οδό Φυλής. 24 Μανόλης Ανδριωτάκης, Ελευθεροτυπία, Οκτώβριος,2002 25 «Πωλούµαι!». Ένα γκράφιτι καλύπτει τη διαφήµιση της εταιρείας ρούχων Naf Naf 21

Περισσότερη όµως σηµασία από την όποια απάντηση, έχει µε αφορµή αυτό το ερώτηµα να τεθούν µια σειρά από προβληµατισµοί σχετικά µε τον δηµόσιο χώρο. Τελικά σε ποιόν ανήκει ο δηµόσιος χώρος της πόλης. Στους διαφηµιστές, στους writers, ή στους πολίτες. Σε ποιόν ανήκουν οι όψεις των κτιρίων προς τους δηµόσιους χώρους. Στους ιδιοκτήτες τους, ή στην πόλη. Είναι το κέλυφος των κτιρίων, αλλά ταυτόχρονα αποτελούν οργανικό µέρος του περιβάλλοντος και της εικόνας του δηµόσιου αστικού χώρου. Ο κατακερµατισµός του αστικού τοπίου χειροτερεύει όταν γίνεται αποβλέποντας σε οικονοµικά οφέλη, ή όταν στοχεύει στην εφήµερη έκφραση ενός προσώπου; Πώς αποτυπώνεται το πρόσωπο της κοινωνίας των πολιτών στο αστικό τοπίο; Μόνο µε την ελεγχόµενη προγραµµατισµένη δράση διαφόρων επιχειρηµατιών, ή µε βανδαλισµούς; Με ποιους τρόπους οι πολίτες προσαρµόζονται σε ένα περιβάλλον, το οποίο αλλάζει διαρκώς ερήµην τους. Γενικά θα ήταν καλό όσοι κατά καιρούς αναφέρονται στα αστικά φαινόµενα να µην καταφεύγουν σε προκατασκευασµένες απόψεις, ούτε να κρύβονται πίσω από κοινοτοπίες και στερεότυπα. ιότι αυτό έχει σαν αποτέλεσµα όλοι να συµπεριφέρονται σαν να έχει αποφασιστεί οριστικά η µοίρα του δηµόσιου χώρου και εποµένως σαν να µην χρειάζεται πια να στοχάζεται κανείς πάνω στην φύση και την χρήση του. Στην πραγµατικότητα σε µια πόλη συνυπάρχουν πλήθος εκφράσεων και δραστηριοτήτων. Κάποιες κυριαρχούν σε σηµείο που καταντούν όχι απλώς καταθλιπτικές αλλά και συνθλιπτικές. Άλλες είναι τόσο περιθωριακές που καταλήγουν να είναι αντιδηµοκρατικές. Η διαφήµιση από την µια παραµορφώνει τα µηνύµατα που εκπέµπει, διογκώνοντάς τα και δηµιουργεί µία νοσηρή καταναλωτική αντίδραση. Από την άλλη, πέρα από το θόρυβο των διαφηµίσεων, τις προτροπές για συνεχή κατανάλωση και την πλασµατική κάλυψη αναγκών, ο τοίχος γίνεται ο καθρέφτης πάνω στον οποίο ο writer προσπαθεί να εκφράσει τις απόψεις του. Η τέχνη του βανδαλισµού νόµιµη ή παράνοµη, φαντάζει ως ο µόνος τρόπος υπενθύµισης σε όλους µας του δικαιώµατος που έχει ο καθένας στο λόγο και την έκφραση. Το ζητούµενο είναι να βρεθεί ένα πλέγµα ιδεολογικής, αισθητικής και πολιτικής προσέγγισης του δηµόσιου αστικού χώρου. Τέτοιο που να ενσωµατώνει οργανικά τις τάσεις, ώστε το µήνυµα που εκπέµπει ο αστικός δηµόσιος χώρος να αντιπροσωπεύει το κοινωνικό σύνολο. 22

Ε. Η ΕΛΛΑ Α ΣΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΚΡΑΦΙΤΙ Οι δράσεις που πραγµατοποιήθηκαν για την προώθηση του οργανωµένου γκράφιτι µε την δηµιουργία ειδικών προγραµµάτων, είναι µια εναλλακτική πρόταση, που ακουµπά ακριβώς πάνω σε αυτό το απροσδιόριστο όριο ανάµεσα στο δηµόσιο και το ιδιωτικό. Στην επιδερµίδα που αποτελεί ταυτόχρονα το εξωτερικό κέλυφος των κτιρίων και την όψη του αστικού χώρου. Πιο αναλυτικά κάποιες από τις παρεµβάσεις ήταν: Η Χρωµόπολις. Ήταν ένα πρόγραµµα για την δηµιουργία 10 τοιχογραφιών σε δηµόσια και ιδιωτικά κτίρια. Οι εκδηλώσεις αποτέλεσαν µια σπονδυλωτή γιορτή των χρωµάτων, της µουσικής και της τέχνης του γκράφιτι, ένα εικαστικό ταξίδι σε δέκα πόλεις της Ελλάδας ( Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Βόλος, Ιωάννινα, Πάτρα, Αλεξανδρούπολη, Καλαµάτα, Μυτιλήνη, Χανιά, Ρόδος ). Πραγµατοποιήθηκε στα πλαίσια της "Πολιτιστικής Ολυµπιάδας 2001-2004" από τις 22 Ιουνίου έως τις 21 Ιουλίου. 2002. Σε κάθε πόλη, η εκδήλωση διήρκεσε δύο ηµέρες. Οι δεκαέξι καλλιτέχνες φιλοτέχνησαν µεγάλες επιφάνειες κτιρίων σε κεντρικά σηµεία, µε θέµατα που εµπνέονται από τα ιδεώδη του Ολυµπισµού αναδεικνύοντας το γκράφιτι ως τέχνη της αµοιβαίας κατανόησης, της φιλίας και της αλληλεγγύης. Παράλληλα και άλλοι καλλιτέχνες µπορούσαν να πάρουν µέρος στις εκδηλώσεις, φιλοτεχνώντας έργα τους σε καµβάδες, ενώ και το κοινό συµµετείχε ενεργά, δηµιουργώντας γκράφιτι σε ειδικά διαµορφωµένους χώρους. 26 26 Γκράφιτι στο πλαίσιο του προγράµµατος «Χρωµόπολις» σε ιδιωτικό κτίριο κοντά στο ηµαρχείο της Μυτιλήνης. Πηγή η έκδοση Επτά Ηµέρες της εφηµερίδας «Η Καθηµερινή». Κυριακή 10 Απριλίου 2005. 23