ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Θέμα πτυχιακής εργασίας :ενδοσχολική βία Υποβληθείσα στην καθηγήτρια Χαρανά Κατερίνα Από τον Σπουδαστή ΓΚΙΤΣΙΟ ΗΛΙΑ-ΑΕΜ:429 Διδυμότειχο 2014 1

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή...7 Κεφάλαιο 1: Ενδοσχολική βία...8 1.1 Ορισμοί ενδοσχολικής βίας..8-9 1.2 Μορφές βίας...9-11 1.3 Ιστορική αναδρομή...12-13 1.4 Στατιστικά δεδομένα.13 Κεφάλαιο 2: προφίλ <<θύτη>> και <<θύματος>>...14 2.1 Προφίλ θυτών 14-16 2.2 Προφίλ θυμάτων 16-19 2.3 Θύτης-θύμα.19 2.4 Παιδιά μάρτυρες 19-20 2.5 Επιπτώσεις εκφοβισμού στα θύματα.21-22 Κεφάλαιο 3: Παράγοντες που οδηγούν τα παιδιά στη βία και ο ρόλος των γονέων και του σχολείου...23 3.1 Παράγοντες που οδηγούν τα παιδιά στη βία.23-24 3.2 Πως τα Μ.Μ.Ε επηρεάζουν τα παιδιά..24-26 3.3 Παραβατικές ομάδες συνομηλίκων..26-27 3.4 Ο ρόλος της κοινωνίας στην υιοθέτηση επιθετικών συμπεριφορών.27-28 3.5 Ο ρόλος της οικογένειας στους θύτες...28-30 3.6 Ο ρόλος της οικογένειας στα θύματα 30-31 3

3.7 Ο ρόλος του σχολείου και των εκπαιδευτικών..31-32 Κεφάλαιο 4: Σχολικός νοσηλευτής και σχολική νοσηλευτική...33 4.1 Ορισμοί σχολικού και σχολικής νοσηλευτικής..33 4.2 Αρχές της σχολικής νοσηλευτικής...33-34 4.3 Ιστορική αναδρομή σχολικής νοσηλευτικής.34-35 4.4 Ο ρόλος του σχολικού νοσηλευτή 36-39 4.5 προσόντα σχολικού νοσηλευτή..40 Κεφάλαιο 5: Τρόποι αντιμετώπισης ενδοσχολικής βίας...41 5.1 παρεμβάσεις στο σχολείο και στους θύτες 41-43 5.2 Παρεμβάσεις στα θύματα...43 5.3 Πρόληψη σε επίπεδο σχολικού συστήματος και σχολικής τάξης.44-45 5.4 Μεταστροφή των στάσεων...45-46 5.5 Εκπαίδευση των μαθητών-παρατηρητών..46-47 5.6 Ο ρόλος των γονέων στην αντιμετώπιση της βίας.47 5.6.1 Θετική επίδραση των γονέων στους θύτες 47-48 5.6.2 Θετική επίδραση των γονέων στα θύματα 48-49 5.7 Πρόληψη σε επίπεδο κοινότητας..49-50 Κεφάλαιο 6: Μοντέλα παρεμβάσεων του Olweus και των Minton και O Moore...51 6.1 Μοντέλο παρέμβασης του Olweus 51-53 6.2 Μοντέλο παρέμβασης των Minton και O Moore..53-57 4

Μελλοντικές προτάσεις αντιμετώπισης σχολικής βίας...58-60 Συμπέρασμα...61-62 Επίλογος...63 Βιβλιογραφία...64-70 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ενδοσχολική βία αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο της εποχής μας που έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις κυρίως στο εξωτερικό αλλά τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα. Η σχολική βία διακρίνεται στον εκφοβισμό ή όπως είναι ο διεθνής όρος «bullying». Η ενδοσχολική βία όπως και η βία γενικά διακρίνεται σε διάφορες μορφές βίας όπως: σωματική, ρατσιστική, λεκτική, σεξουαλική, ψυχολογική, ηλεκτρονική, οπτική βία και εκβιασμός. Η βία στα σχολεία δεν αφορά μόνο ανάμεσα σε μαθητές, στη μελέτη του οργανισμού Ηνωμένων εθνών με θέμα τη βία σε βάρος των παιδιών, αναφέρεται ότι σε όλο τον κόσμο υπάρχουν περιστατικά βίας τόσο από δασκάλους όσο και από άλλους εργαζόμενους στο χώρο του σχολείου. Τέλος, στατιστικές της Αμερικανικής ιατρικής ένωσης αναφέρουν ότι 15-30% των μαθητών εμπλέκονται σε φαινόμενα εκφοβισμού είτε ως θύματα είτε ως θύτες. Εικόνα 1 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο σχολικός εκφοβισµός - bullying είναι ένα φαινόµενο νεανικής παραβατικότητας, που εµφανίζεται σε πολλές χώρες του κόσµου και αναφέρεται στη χρήση βίας µεταξύ µαθητών ή συνοµήλικων παιδιών. Αν και το φαινόµενο αυτό υπήρχε πάντα, το ενδιαφέρον των ερευνών ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια το καθιστούν ένα από τα σημαντικότερα και πιο πολυσυζητημένα κοινωνικά φαινόμενα. Η εργασία αυτή αναφέρεται στο φαινόμενο της ενδοσχολικής βίας και πιο συγκεκριμένα στο πρώτο κεφάλαιο παρατίθενται οι σημασίες που αποδίδουν στον όρο bullying (σχολικός εκφοβισμός) οι διάφοροι μελετητές, οι μορφές του σχολικού εκφοβισμού, έπειτα η εργασία προτρέχει στην ιστορία της ενδοσχολικής βίας και πως έγινε ευρέως γνωστή με τον αγγλικό όρο bullying και το πώς εξελίχθηκε σε ένα από τα σοβαρότερα κοινωνικά φαινόμενα της εποχής μας. Στη συνέχεια έγινε αναφορά στα στατιστικά δεδομένα του φαινομένου αυτού. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα γενικά χαρακτηριστικά των θυτών και των θυμάτων το ρόλο των παιδιών-μαρτύρων και τις επιπτώσεις του εκφοβισμού στα θύματα. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στους παράγοντες που οδηγούν τα παιδιά στη βία και το ρόλο των γονέων και του σχολείου. Το τέταρτο κεφάλαιο κάνει αναφορά στον ρόλο του σχολικού νοσηλευτή και σχολικής νοσηλευτικής για την αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας. Το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρει διάφορους τρόπους αντιμετώπισης και πρόληψης της ενδοσχολικής βίας μέσω των γονέων, του εκπαιδευτικού συστήματος και της κοινότητας και το έκτο κεφάλαιο αναφέρεται στα μοντέλα παρεμβάσεων του Olweus και των Minton και O Moore όπου προτείνουν διάφορα μέτρα αντιμετώπισης του φαινομένου αυτού. Τέλος, στην εργασία αυτή εκτός από τις προτάσεις αντιμετώπισης που κατατέθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια πιο συγκεκριμένα στα κεφάλαια 5 και 6,αναφέρονται επιπλέον και άλλες μελλοντικές προτάσεις αντιμετώπισης σχολικής βίας οι οποίες και αυτές είναι το ίδιο αξιόπιστες και αποτελεσματικές, που αν εφαρμοστούν όλες αυτές οι παρεμβάσεις που αναφέρθηκαν στην εργασία σε έναν ικανοποιητικό βαθμό το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού θα εξαλείφεται όλο και περισσότερο με την πάροδο του χρόνου. 7

ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ Κεφάλαιο 1:Ενδοσχολική βία Στο κεφάλαιο αυτό αναφέρονται διάφορες έννοιες της ενδοσχολικής βίας oι οποίες εξηγούν το φαινόμενο αυτό της βίας, η κάθε μια με τη δική της διαφορετική προσέγγιση ώστε να κατανοηθεί πλήρως το φαινόμενο της ενδοσχολικής βίας. Έπειτα αναφέρονται οι μορφές βίας και τέλος γίνεται μια μικρή ιστορική αναδρομή στο φαινόμενο αυτό και στατιστικά δεδομένα των τελευταίων ετών. 1.1 Ορισμοί ενδοσχολικής βίας Η ενδοσχολική βία είναι μια μορφή κοινωνικού ελλείμματος που αντανακλά την κοινωνική ανισότητα,τον αποκλεισμό και την ματαίωση των ατομικών προσδοκιών. Η σχολική βία συσχετίζεται άμεσα με την εγκληματικότητα στην ευρύτερη κοινωνία και είναι δείκτης της ανοχής της. Για τον λόγο αυτό, η εξάλειψή της συνδέεται με την προστασία των θεσμών και των αξιών του κοινωνικού πλαισίου.(παπάνης 2008) Σχολική βία είναι η συνεχόμενη βία σωματική ή ψυχολογική που προκαλείται από ένα άτομο ή μία ομάδα ατόμων εναντίον κάποιου άλλου ατόμου το οποίο αδυνατεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του και συνεπώς είναι το εύκολο <<θύμα>>. (Roland,1989,στο Εspelage & Swearer, 2003) Σύμφωνα με τον Olweus σχολική βία και σχολικός εκφοβισμός παρατηρείται όταν ένα παιδί «εκτίθεται, κατ επανάληψη και σε διάρκεια χρόνου, σε αρνητικές πράξεις από ένα ή περισσότερα άτομα.» 8

Ο όρος «αρνητική πράξη» αναφέρεται στην πράξη εκείνη με την οποία «ένα άτομο προκαλεί εσκεμμένη βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία σε άλλο άτομο, μέσω σωματικής επαφής, λεκτικώς ή με άλλους τρόπους.» Μια σημαντική παράμετρος που τίθεται είναι η έννοια της επανάληψης. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Δεν είναι ένας απλός τυχαίος καβγάς μεταξύ δυο παιδιών στη σχολική αυλή. Επίσης περιλαμβάνει ανισορροπία δύναμης ή εξουσίας μεταξύ του παιδιού που εκφοβίζει και του παιδιού που εκφοβίζεται. Το αποτέλεσμα αυτής της πράξης είναι η δεύτερη σημαντική παράμετρος. Οι πράξεις σχολικού εκφοβισμού έχουν αποτέλεσμα θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα σωματική βλάβη ή συναισθηματικές δυσκολίες (δυσκολίες συμπεριφοράς) πάνω στο παιδί. Η τελευταία παράμετρος έχει να κάνει με τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού ο οποίος μπορεί να είναι σωματικός, λεκτικός ή με οποιαδήποτε άλλη μορφή. (Olweus, 2009). 1.2 Μορφές βίας Οι μορφές βίας στα σχολεία είναι πολλές και εξίσου προσβλητικές και ταπεινωτικές για το θύμα. Η βία όποια μορφή και αν έχει πληγώνει το παιδί τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η φυσιολογική ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Οι μορφές βίας διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: Σωματική βία: Η σωματική μορφή του σχολικού εκφοβισμού θεωρείται μια από τις συχνότερες εκδηλώσεις του ανάμεσα στα παιδιά. Επιπλέον, η φυσική μορφή του φαινομένου διαφορετικά ονομάζεται σωματική εκδήλωση του εκφοβισμού και περιλαμβάνει το φυσικό τραυματισμό ή απειλή τραυματισμού προς κάποιον. Ο σωματικός εκφοβισμός δυστυχώς συμβαίνει αρκετά συχνά στα σχολεία ευρωπαϊκών χωρών. Οι πιο συχνές μορφές εκδήλωσής του είναι τα χτυπήματα και τα σπρωξίματα, τα χαστούκια, οι μπουνιές αλλά και το τράβηγμα των μαλλιών. Αρνητική πράξη θεωρείται επίσης όταν κάποιος μαθητής περιορίζει τον άλλο με σωματικές πρακτικές. Λεκτική βία O λεκτικός εκφοβισμός αποτελεί την πιο συχνή μορφή του bullying και είναι πολύ σύνηθες σε παιδιά κυρίως του γυμνασίου και του δημοτικού. Μπορεί να επιφέρει την 9

ταπείνωση και τον εξευτελισμό σε ειδάλλως γεμάτα αυτοπεποίθηση άτομα με αποτέλεσμα να τα καταστήσει ανίσχυρα στην προσπάθεια τους να φανούν ανεπηρέαστα. Έτσι και οι μαθητές - bullies που εκδηλώνουν τη λεκτική μορφή του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιούν λέξεις με σκοπό να βλάψουν ή να ταπεινώσουν και να εξευτελίσουν ένα άλλο άτομο. Αυτό το είδος του bullying προκαλεί ευκολότερα πόνο σε άλλα παιδιά, καθώς είναι γρήγορο και άμεσο. Ενδεικτικά, μπορεί να αναφερθεί ότι συχνά υποσκάπτει την αυτοπεποίθηση του παιδιού και το καθιστά ανίκανο να προσαρμοστεί και να αφεθεί στις σχέσεις του με τους συμμαθητές του. Ψυχολογική ή συναισθηματική βία: Περιλαμβάνει υποτιμητικές συμπεριφορές και ταπείνωση μέχρι ψυχολογική βλάβη. Επίσης περιλαμβάνει διαρκές κριτικάρισμα, υποτίμηση και κοροϊδίες. Επιπροσθέτως οι προσπάθειες εξευτελισμού, τα ψέματα ακόμη και η υπονόμευση της αυτοεκτίμησης είναι και αυτές κάποιες μορφές ψυχολογικής βίας. Σεξουαλική βία: Ο σεξουαλικός εκφοβισμός είναι ένα σχετικά συνηθισμένο φαινόμενο, αποτελεί σοβαρό πρόβλημα μέσα στα όρια του σχολικού χώρου, σημειώνει όλο και μεγαλύτερη αύξηση και γίνεται σε όλο και μικρότερη ηλικία. Ο σεξουαλικός εκφοβισμός που λαμβάνει χώρα στην πλειονότητα των σχολείων ανά τον κόσμο, εκδηλώνεται με ποικίλες μορφές και είναι δυνατόν να καλύπτει ένα εύρος συμπεριφορών, από ένα περιστατικό άτεχνης και λεπτομερειακής ζωγραφιάς, στη μορφή γκράφιτι σε κάποιο τοίχο του σχολείου, σε υβριστικά σχόλια, απρεπές άγγιγμα και σοβαρές σεξουαλικές επιθέσεις. Επιπροσθέτως, η συγκεκριμένη μορφή εκφοβισμού περιλαμβάνει ανεπιθύμητο άγγιγμα, απειλές, λεκτική παρενόχληση, προσβλητικά γράμματα και εικόνες, αλλά και προσβλητικά μηνύματα με πονηρό περιεχόμενο χωρίς τη θέληση του παιδιού στο οποίο απευθύνονται. Όταν αφορά στη χρήση υβριστικών σεξουαλικών. Ηλεκτρονική βία: Όσον αφορά στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό οι θύτες εκμεταλλεύονται το πλεονέκτημα της σημερινής τεχνολογίας για να επιτεθούν στα θύματά τους. Έτσι λοιπόν, εκδηλώνεται με τη χρήση του διαδικτύου καθώς και μέσω των κινητών τηλεφώνων. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός περιλαμβάνει την αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή μηνυμάτων.η πιο συχνή μέθοδος του cyberbullying με την οποία τα παιδιά και γενικότερα οι νέοι έχουν εκφοβισθεί ηλεκτρονικά, αναφέρεται ότι είναι αυτή των άμεσων μηνυμάτων. Κάπως λιγότερο συνήθεις τρόποι αφορούν τη χρήση χώρων συνομιλίας και ηλεκτρονικών ταχυδρομείων αλλά και τα μηνύματα στις ιστοσελίδες. Επιπροσθέτως η χρήση κινητού τηλεφώνου μπορεί επίσης να συμβάλλει στον ηλεκτρονικό 10

εκφοβισμό μέσω της αποστολής κακόβουλων γραπτών μηνυμάτων ή τηλεφωνικών κλήσεων οι οποίες μπορεί να είναι και σιωπηρές. Ωστόσο, ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μέσω κινητού τηλεφώνου μπορεί εύκολα να συνδεθεί με αυτόν που λαμβάνει χώρα στο διαδίκτυο. Με τη βοήθεια του κινητού, ο καθένας μπορεί να απαθανατίσει προσωπικές ή μη στιγμές κάποιου και να τις αναρτήσει στο internet όπου ο οποιοσδήποτε μπορεί να έχει πρόσβαση. Ρατσιστική βία: πρόκειται για μια ειδική περίπτωση εκφοβισμού, που εκφράζεται σωματικά, κοινωνικά ή ψυχολογικά, και αποσκοπεί να στιγματίσει τη διαφορετικότητα του στόχου ως προς τη φυλή. Από τη δεκαετία του 90, με την επιτάχυνση του κύματος μετανάστευσης προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο επακόλουθος ρατσισμός διαχέεται και στο σχολικό περιβάλλον και διαβρώνει τις σχέσεις των αυτοχθόνων με τους μαθητές από τις διάφορες εθνικές μειονότητες, τους οποίους ήδη βαραίνουν εμπειρίες ματαίωσης και αποστέρησης (Smith, 2003). Εκβιασμός: σε αυτήν τη μορφή βίας οι δράστες με απειλές και εκβιασμούς εξαναγκάζουν τα θύματα να τους παραδώσουν το χαρτζιλίκι τους και το κολατσιό τους. Οπτικός εκφοβισμός: αυτός πραγματοποιείται όταν ο δράστης γράφει ένα προσβλητικό για το θύμα σημείωμα και το περνάει στους συμμαθητές τους από χέρι σε χέρι ή το τοποθετεί σε περίοπτη θέση στο σακίδιο του θύματος ή στο ντουλάπι του. Εναλλακτικά σχεδιάζει γκράφιτι παρεμφερούς σημειολογίας σε εμφανή σημεία του σχολείου. (Boulton, et al, 2001,Espelage & Swearer, 2003, Κωνσταντίνου & Ψάλτη, 2007, Olweus Bullying Prevention Program, 2007a, Sharp & Smith, 1994, Suckling & Temple, 2001). Εικόνα 2 11

1.3 Ιστορική αναδρομή Το φαινόμενο του εκφοβισμού συναντάται και σε άλλα κοινωνικά πλαίσια εκτός από τα σχολεία και όχι μόνο στις μέρες μας και σε παλιότερες εποχές π.χ. στην εργασία.(rigby 2008a).Στην Σκανδιναβία ξεκίνησε η μελέτη της σχολικής βίας την δεκαετία του 1970 από τον καθηγητή Dan Οlways ο οποίος για να ονομάσει το φαινόμενο αυτό χρησιμοποίησε τον όρο <<mobbing>> ή <<mobbning>>, που προέρχεται από την αγγλική λέξη <<mobo>>, η οποία σημαίνει συμμορία (olweys 2009).O όρος εκφοβισμός μεταφράζεται με την αγγλική λέξη <<bullying>> η οποία άρχισε να χρησιμοποιείται ευρέως στην αγγλική γλώσσα τον 16 ο αιώνα για την περιγραφή ενός δυναμικού άνδρα που τον σεβόντουσαν όλοι, ενώ ένα αιώνα αργότερα τον 17 ο αιώνα η σημασία της λέξης άλλαξε, όπου χαρακτήριζε τον δειλό αυτόν που δεν άξιζε σεβασμό. Το φαινόμενο του εκφοβισμού ή σχολικής βίας άρχισε να γίνεται ευρέως γνωστό μετά το 1990, δεδομένου ότι δεν είχε αυξηθεί στο πέρασμα των χρόνων, μάλιστα στην Αγγλία μειώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1990.(smith&shu,2000).Σύμφωνα με τον( Rigby 2008b) η αλλαγή της στάσης και του ενδιαφέροντος απέναντι στη σχολική βία οφείλεται στο ότι πολλές χώρες αναγνώρισαν τα βασικά δικαιώματα των ανθρώπων που είχε ως αποτέλεσμα διακρίσεις και κακομεταχείριση λόγω διαφόρων κατηγοριών, όπως : ( φύλο, εθνική καταγωγή, σωματική ή διανοητική αναπηρία, σεξουαλικός προσανατολισμός, κοινωνική και οικονομική κατάσταση). Έτσι με αυτό τον τρόπο αυξήθηκε το ενδιαφέρον για τα παιδιά θύματα της σχολικής βίας. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα περιστατικά σχολικής βίας και σχολικού εκφοβισμού που σε παλαιότερες εποχές δεν θα δινόταν σημασία, άρχισαν να γίνονται αντιληπτά και προσπάθειες αντιμετώπισης από τους παράγοντες εκπαίδευσης. Ιδιαίτερη κινητοποίηση προκάλεσαν οι αναφορές αυτοκτονιών παιδιών λόγω σοβαρού εκφοβισμού.(marr & Fried,2001). 1.4 Στατιστικά δεδομένα Ένας στους τρεις μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έχει πέσει θύμα από συμμαθητές του και ένας στους δυο γίνεται μάρτυρας τέτοιων περιστατικών, δεδομένα που τοποθετούν την Ελλάδα στην τέταρτη θέση μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών στις περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού. Σύμφωνα με έρευνα στην Ελλάδα: Τα αγόρια εμπλέκονται 12

περισσότερο με τη σωματική βία. Τα κορίτσια εμπλέκονται περισσότερο με τη λεκτική βία 1 στα 10 παιδιά έχει υποστεί βία, το 10%-15% υφίσταται κάποιας μορφής βία. Οι μισοί δεν το λένε σε κανέναν, το 22% έχει υποστεί λεκτική βία το 7,8% έχει ασκήσει λεκτική βία και το 4% έχει ασκήσει σωματική βία. (Ιντζέ 2014). Oι Έλληνες μαθητές έχουν πολύ καλύτερη συμπεριφορά σε σχέση με συνομηλίκους τους από άλλες χώρες. Στην Αγγλία, για παράδειγμα, το ποσοστό των μαθητών που δηλώνει ότι έχει πέσει θύμα σχολικής βίας πλησιάζει το 30%. Στις ΗΠΑ, μάλιστα, ο σχολικός εκφοβισμός ξεπερνά κάθε όριο, με το 77% των μαθητών να δηλώνει ότι έχει υπάρξει θύμα και το 25% να παραδέχεται ότι έχει ασκήσει σωματική, λεκτική ή ψυχολογική βία εις βάρος κάποιου συμμαθητή του. Αντίθετα, οι μαθητές στη χώρα μας αποδεικνύονται πιο βίαιοι από τους συνομηλίκους τους στη Νορβηγία 9% και την Ιρλανδία13%.(έθνος 2010) Εικόνα 3 13

Κεφάλαιο 2: προφίλ <<θύτη>> και <<θύματος>> Τα στοιχεία που οδηγούν μαθητές και μαθήτριες στην σχολική βία είναι η προσωπικότητα, το οικογενειακό περιβάλλον και υπόβαθρο, η φύση και η ποιότητα των σχέσεων με τους συνομηλίκους και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, όπως είναι η τυχόν αναπηρία (Pepler, et.al 2004).Σε αυτό το δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια ανάλυση των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας του παιδιού θύματος του παιδιού θύτη και του παιδιού μάρτυρα, τις ψυχολογικές και σωματικές επιπτώσεις που μπορεί να υποστεί το θύμα και το λόγο που ωθεί το παιδί θύτη να ασκεί βία στους συνομηλίκους του. 2.1 Προφίλ θυτών Η σχολική βία συμβαίνει συνήθως μεταξύ μαθητών ή και μαθητριών του ίδιου τμήματος ή έστω της ίδιας τάξης και επομένως μεταξύ συνομηλίκων(o Moore,2000),σε περιπτώσεις όμως που υπάρχει διαφορά ηλικίας συνήθως ο θύτης είναι μεγαλύτερος.(whitney&smith,1993). Οι μαθητές οι οποίοι είναι θύτες αρέσκονται να αρχίζουν καυγάδες διακρίνονται από επιθετικότητα, τόσο προς τους συνομηλίκους τους όσο και προς τους ενήλικες γονείς και δασκάλους.(sharp&smith 1994). Επίσης είναι παρορμητικοί και έχουν σωματική δύναμη ιδίως τα αγόρια. Τα παιδιά αυτά έχουν ελάχιστο άγχος και ανασφάλεια, νιώθουν την ανάγκη να κυριαρχούν και να έχουν τον έλεγχο ενώ αδυνατούν να ελέγξουν τις ενορμήσεις τους. Ακόμη,έχουν υπερβολική αυτοεκτίμηση και διακρίνονται σε σχέση με τους άλλους μαθητές στο ότι για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους χρησιμοποιούν βία.( Κακαβούλης, Α. 2003) Ως προς την αυτοεκτίμηση όμως των θυτών οι απόψεις των διάφορων ερευνητών είναι αντικρουόμενες, καθώς η(o Moore 2000) υποστηρίζει ότι όσο πιο συχνά εκφοβίζει ένας μαθητής μια μαθήτρια, τόσο πιο χαμηλή αυτοεκτίμηση έχει. Σύμφωνα με τον (Olweys 2009) οι δράστες έχουν μεγάλη ανάγκη να αποκτήσουν δύναμη και κυριαρχία σε σχέση με τους άλλους. Έχουν ανατραφεί με τέτοιο τρόπο με αποτέλεσμα να 14

έχουν αναπτύξει εχθρότητα και επιθετικότητα. Νοιώθουν ικανοποίηση όταν πληγώνουν τους άλλους και έχουν κάποιο όφελος από την εκφοβιστική τους συμπεριφορά, π.χ. να παίρνουν χρήματα η αντικείμενα από τα θύματά τους. Οι θύτες σύμφωνα με τον (Rigby 2008) έχουν έλλειψη συναισθηματικού ενδιαφέροντος για τους άλλους και μειωμένες πιθανότητες ενδιαφέροντος και φροντίδας για τους ανθρώπους που είναι λιγότερο ευνοημένοι. Όταν όμως οι ίδιοι βρίσκονται σε δύσκολη κατάσταση είναι περισσότερο συναισθηματικά φορτισμένοι σε σχέση με τους άλλους. Οι θύτες έχουν μειωμένη αντίληψη, αίσθημα ντροπής και αίσθηση προσωπικής ευθύνης(menesini&συν 2003), αδυνατούν να διακρίνουν την διεκδικότητα από την επιθετικότητα (Suckling και Temple 2001) και όταν έχουν τον έλεγχο δηλώνουν ότι νοιώθουν μεγαλύτερη ασφάλεια και λιγότερο άγχος (Batche & Knoff, 1994, στο Κασάπη, 2007), γενικά οι δράστες είναι αγόρια είτε μεμονωμένα είτε σε ομάδες μαθητών (Sharp & Smith,1994). Υπάρχει μια ειδική κατηγορία θυτών οι οποίοι είναι << παθητικό-επιθετικοί>> δράστες, οι οποίοι είτε έχουν υπάρξει θύματα εκφοβισμού και προκαλούν προς άλλες κατευθύνσεις την βία που υπέστησαν, είτε υιοθετούν μια επιθετική συμπεριφορά, με στόχο να κινητοποιήσουν το δράστη εναντίον τους με επαναλαμβανόμενες προκλήσεις.(γιοβαζολάς,2007). Oι θύτες που παραδέχονται τη δράση τους συνήθως την αιτιολογούν ρίχνοντας την ευθύνη στο θύμα ή υποστηρίζοντας ότι ήταν κάτι μη εσκεμμένο και χωρίς να προκαλέσουν πόνο(lee 2006). Οι δράστες επιλέγουν το θύμα με βάση την έλλειψη δύναμης και την αντίληψη ότι το θύμα δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του ή ότι οι άλλοι δεν θα τον υπερασπιστούν. Για την βίαιη πράξη τους κατηγορούν το ίδιο το θύμα.(newman-carlson 2000). Όταν ερωτώνται για πιο λόγο εκφοβίζουν, αναφέρουν συνήθως: - Με ενόχλησαν - Για πλάκα - Επειδή και άλλοι το έκαναν - Επειδή τα άτομα αυτά είναι δειλά - Για να δείξω πόσο σκληρός είμαι - Για να τους πάρω πράγματα ή χρήματα 15

Οι δράστες αισθάνονται ότι αυτή η συμπεριφορά τους είναι δικαιολογημένη.(rigby 2008b). Τέλος, συνοψίζοντας τα κύρια χαρακτηριστικά του θύτη που αναφερθήκαν παραπάνω θα μπορούσαμε να αναφέρουμε συγκεκριμένα ότι οι δράστες: α) έχουν επιθυμία για δύναμη και τον έλεγχο της ομάδας των συμμαθητών που ανήκουν, δηλαδή έχουν την ανάγκη να επιβάλλονται στους άλλους. β) η επιθυμία που έχουν για το κοινωνικό γόητρο που πηγάζει μέσα από τη θυματοποίηση των άλλων. γ) το οικογενειακό τους περιβάλλον και η ανατροφή τους, τα οποία ενδεχομένως περιλαμβάνουν γονείς που επιτρέπουν στα παιδιά την επιθετική συμπεριφορά απέναντι στους συνομηλίκους τους, την έλλειψη ζεστασιάς από την οικογένεια και συναισθηματικού δεσμού με τους γονείς, ειδικότερα από την μητέρα και τέλος η μη αναφορά των γονιών για την ύπαρξη ορίων σε θέματα βίας.(lee 2006). 2.2 Προφίλ θυμάτων Τα θύματα συνήθως είναι μαθητές που έχουν περισσότερο άγχος και ανασφάλεια σε σχέση με τους συνομηλίκους τους, είναι ήσυχοι, ευαίσθητοι και εσωστρεφής με ελάχιστους ή καθόλου φίλους. Τα άτομα αυτά δεν εμφανίζουν επιθετική συμπεριφορά και σχεδόν όλα τα θύματα έχουν αρνητική στάση απέναντι στη βία. Τα αγόρια θύματα συνήθως είναι κάποιας άλλης εθνικότητας ή και θρησκείας, σωματικά πιο αδύναμα από τους συνομηλίκους τους ή έχουν μια σωματική ιδιαιτερότητα. Επίσης έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση με ελάχιστες επικοινωνιακές και κοινωνικές δεξιότητες σε συνδυασμό μαζί με το αίσθημα του φόβου, θυμού και κλάματος. Δύσκολα αυτά τα άτομα μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Σύμφωνα με τον (Rigby 2008) η χαμηλή αυτοεκτίμηση των παιδιών δεν θα πρέπει να θεωρείται πρωταρχικός παράγοντας για τη θυματοποίηση τους, αλλά οι ανεπαρκείς προσπάθειες αυτών των παιδιών να διαχειρίζονται τις διαπροσωπικές τους δυσκολίες. 16

Σίγουρα όμως η χαμηλή αυτοεκτίμηση αποδεικνύει ανεπάρκεια στην αντιμετώπιση των διαπροσωπικών δυσκολιών. Η σοβαρή θυματοποίηση των παιδιών-θυμάτων από τους συνομηλίκους τους μπορεί να έχει μακροχρόνιες συνέπειες στην αυτοεκτίμηση τους και να επηρεάσει ακόμη και την ενήλικη ζωή τους. Οι μητέρες των θυμάτων συνήθως είναι αυταρχικές, θέλουν να έχουν το πλήρη έλεγχο των παιδιών τους σε υπερβολικό βαθμό και οι οικογένειές τους είναι συνεκτικές, με αποτέλεσμα να εμποδίζουν τη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων των παιδιών εκτός οικογενείας.(espelage &Swearer 2003). Συγκεκριμένα τα παιδιά θύματα έχουν τα εξής χαρακτηριστικά:(olweys 2009). Έχουν περισσότερο άγχος σε σχέση με τους συμμαθητές τους Έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων σε σχέση με την επαφή και επικοινωνία με τους συνομηλίκους τους Αποφυγή συγκρούσεων Εκδήλωση μοτίβων συμπεριφοράς κλάματος και αγωνίας Χαμηλή αυτοεκτίμηση, θεωρούν τον εαυτό τους αποτυχημένο Τα παιδιά αυτά είναι ευάλωτα και όποια επίθεση και αν δεχτούν δεν θα την ανταποδώσουν, με αποτέλεσμα να είναι ο εύκολος στόχος Δεν είναι δημοφιλή και έχουν συγκεκριμένους φίλους Είναι ανεπαρκής στο να επιβληθούν έναντι των συνομηλίκων τους, σωματικά και λεκτικά Πολλές φορές νιώθουν πιο άνετα με τους ενήλικους παρά με τους συνομηλίκους τους Είναι προσεκτικά, επιφυλακτικά, συγκρατημένα, ευαίσθητα, αγχώδη και ανασφαλή Υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά που αποδεικνύουν σημάδια θυματοποίησης, συγκεκριμένα αυτά είναι: Όταν το παιδί γίνεται όλο και πιο απόμακρο Όταν το παιδί δεν εμφανίζει σημάδια επιθετικότητας και σε μικρό χρονικό διάστημα αρχίζει να γίνεται επιθετικό χωρίς κάποιο προφανή λόγο Πτώση της σχολικής επίδοσης σε σύντομο χρονικό διάστημα Αποφυγή συμμετοχής σε εξωσχολικές δραστηριότητες Πρόφαση δικαιολογιών για απουσία από το σχολείο Αγαπημένα αντικείμενα του θύματος να έχουν χαθεί ή καταστραφεί 17

Συνήθως τα θύματα, δεν αναφέρουν περιστατικά εκφοβισμού και βίας στο προσωπικό του σχολείου είτε λόγω του φόβου για αντίποινα από τους συνομηλίκους τους είτε επειδή η υποστήριξη από τη μεριά του σχολείου είναι ανεπαρκής. Απόψεις τύπου <<υπερασπίσου τον εαυτό σου>>, <<μην είσαι καρφί>> έχουν ως αποτέλεσμα το παιδί να σταματά την αναζήτηση βοήθειας. Το παιδί-θύμα όταν απευθύνεται σε κάποιον για να τον βοηθήσει και δεν τον υποστηρίζει όσο θα έπρεπε και όσο το έχει ανάγκη ή τον βοηθάει προσωρινά, τότε το θύμα αισθάνεται ακόμα πιο φοβισμένο και απομονωμένο.(bryne 1994). Το μεγαλύτερο πρόβλημα που δεν γίνεται αντιληπτό τόσο από τους δασκάλους όσο και από τους γονείς, με αποτέλεσμα να μην αντιμετωπίζεται, είναι ο αποκλεισμός ενός μαθητή από το κοινωνικό του περίγυρο δηλαδή από τους συμμαθητές του, όσο και η διάδοση ανύπαρκτων κακόβουλων φημών όπου μπορεί να προκαλέσει μακροπρόθεσμα μεγαλύτερο πόνο και ψυχολογική βλάβη από τον άμεσο εκφοβισμό.(rigby 2008). Τέλος, τα θύματα μπορούμε να τα διακρίνουμε ανάλογα με τη συμπεριφορά τους παθητικά, και προκλητικά. Τα παθητικά θύματα χαρακτηρίζονται από το άγχος και τη σωματική αδυναμία, δεν έχουν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν το θύτη, με αποτέλεσμα να είναι ο εύκολος στόχος, καθώς δεν αντικρούουν την επίθεση που δέχονται είτε αυτή είναι λεκτική είτε επιθετική.(olweys 2009). Τα παιδιά αυτά λόγω της υπερπροστασίας από τους γονείς κυρίως από τις μητέρες είναι πιο ευάλωτα ως προς την θυματοποίηση τους. Δεν ζητούν από κανέναν βοήθεια και όλο αυτό το μαρτύριο του εκφοβισμού και της βίας σε πολλές περιπτώσεις δεν το εξωτερικεύουν.(newman-carlson 2000) Τα προκλητικά θύματα διαφέρουν από τα παθητικά, καθώς τα παιδιά αυτά είναι επιθετικά και προκαλούν με την συμπεριφορά τους, προκαλούν εκνευρισμό έναντι των συμμαθητών τους οι οποίοι αντιδρούν αρνητικά απέναντί τους. Είναι οξύθυμοι, αντιδραστικοί και με κάθε ευκαιρία προσπαθούν να τσακωθούν αλλά όχι τόσο αποτελεσματικά. Επίσης είναι υπερδραστήρια, προσβλητικά, ανώριμοι με εκνευριστικές συνήθειες, όπως για παράδειγμα να προσπαθούν να εκφοβίζουν πιο αδύναμους μαθητές.(olweys 2009). Συνήθως συναναστρέφονται με συμμαθητές που είναι πιο δημοφιλή από αυτούς τόσο για να βελτιώσουν τη κοινωνική τους θέση απέναντι στους συνομηλίκους τους όσο και για να μάθουν επιθετικές στρατηγικές για να τις χρησιμοποιήσουν σε πιο αδύναμους συνομηλίκους τους.(newman-carlson 2000). 18

Τα παιδιά αυτά δεν διαθέτουν τις κατάλληλες κοινωνικές δεξιότητες και συχνά είναι και οι ίδιοι θύματα εκφοβισμού από την ίδια τους την οικογένεια, δεν μπορούν να ελέγξουν το θυμό τους και αντιδράνε με ακραίες συμπεριφορές όπως: φωνές, ρίψη αντικειμένων, βίαιες ενέργειες. Αναφέρουν ότι δεν έχουν πρόθεση να χάσουν τον έλεγχο αλλά κάθε φορά που νοιώθουν ότι απειλούνται χάνουν κάθε έλεγχο των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς τους. Χρειάζονται βοήθεια ώστε να μάθουν να ελέγχουν τα στάδια του θυμού τους.(newman-carlson 2000). 2.3 Θύτης-θύμα Υπάρχει μια ειδική κατηγορία μαθητών και μαθητριών που συμπεριφέρονται είτε ως θύτες είτε ως θύματα ανάλογα με την κάθε περίσταση.(suckling&temple 2001). Τέτοιου είδους παιδιά αντανακλούν τον εκφοβισμό και τη βία που υπέστησαν προς άλλους μαθητές πιο αδύναμους.(macklem 2003). Πράττουν χωρίς να σκεφτούν και συνήθως δεν είναι αρεστοί τόσο ως προς τους συμμαθητές τους όσο και προς τους ενήλικες. Οι θύτες θύματα απουσιάζουν από το σχολείο πιο συχνά σε σχέση με τους συμμαθητές τους και οι επιδόσεις τους στο σχολείο είναι χαμηλές. Τέλος το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών αυτών έχουν ψυχολογικά προβλήματα με μεγαλύτερη συχνότητα την κατάθλιψη και ψυχοσωματικά συμπτώματα άγχους.(macklem 2003). 2.4 Παιδιά μάρτυρες Οι παρατηρητές (bystanders) αποτελούν ένα ακόµα ρόλο που µπορεί να αναλάβουν οι µαθητές µέσα στο σχολικό περιβάλλον σε περιπτώσεις εκδήλωσης φαινοµένων εκφοβισµού. Είναι οι µαθητές που επίσης επηρεάζονται από τον εκφοβισµό. Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε έρευνα οι παρατηρητές είναι παρόντες στο 85% των περιπτώσεων όπου ο εκφοβισµός λαµβάνει χώρα. Τα συναισθήµατα που πολύ συχνά βιώνουν αφορούν το φόβο τους µήπως πληγωθούν και οι ίδιοι, µήπως γίνουν και οι ίδιοι οι επόµενοι στόχοι του θύτη και µήπως κάνουν κάτι που θα χειροτερέψει την κατάσταση. Ως αποτέλεσµα, συνήθως παραµένουν απλοί παρατηρητές παρακολουθώντας τις πράξεις του εκφοβισµού ενώ σπάνια συµµετέχουν 19

ή παρεµβαίνουν ενεργά βοηθώντας τα θύµατα.(τσίτουρα, Σ. 2006). Ενδιαφέρουσα είναι η διαπίστωση σύµφωνα µε την οποία όσο περισσότερο οι παρατηρητές είναι παρόντες στις εκφοβιστικές πράξεις τόσο µεγαλύτερη είναι η αποδοκιµασία τους για τα εκφοβιστικά συµβάντα, οι πιθανότητες αυτά να σταµατήσουν, ξεπέρασαν το 50% των πιθανοτήτων. (Rigby, K. 2008) Σύμφωνα με τους (Rigby&McLaughlin2005) τα παιδιά μάρτυρες που θα βοηθούσαν άμεσα το θύμα θα το έκαναν για τους εξής λόγους: Επειδή θα μπορούσαν να ήταν αυτοί στη θέση τους Επειδή είναι του χαρακτήρα τους να βοηθάνε τα άτομα που έχουν ανάγκη Για τον έπαινο της πράξης τους Από λύπη προς το θύμα Η μειοψηφία των παιδιών κυρίως κορίτσια θα το έλεγαν στο δάσκαλο ή σε κάποιο μεγαλύτερο καθώς είναι οι μόνοι που έχουν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν το θέμα. Τα άτομα που θα αγνοούσαν το περιστατικό θα το έκαναν για τους εξής λόγους: Δεν το θεωρούν δικιά τους υπόθεση και αδιαφορούν Για το φόβο μήπως ο δράστης επιτεθεί και σε αυτούς Δεν έχουν τη δύναμη να υπερασπιστούν το θύμα Υπάρχει μια μικρή μειοψηφία αγοριών που θα υποστήριζαν το δράστη: Γιατί θεωρούν ότι όταν είσαι με το μέρος των δυνατών είσαι δυνατός Για την απόλαυση του θεάματος Από θαυμασμό για τους δράστες Λόγω της εχθρότητας που νοιώθουν και την επιθυμία τους να βλάψουν τους άλλους Τέλος, οι μάρτυρες επηρεάζονται πολύ από τη στάση των φίλων τους. Εφόσον οι φίλοι τους θα βοηθούσαν το θύμα θα βοηθούσαν και αυτοί, φυσικά ισχύει και το αντίθετο. Η επιρροή όμως των εκπαιδευτικών είναι πολύ μικρότερη σε σχέση με κείνη των φίλων τους. Όταν όμως οι γονείς έχουν την ίδια στάση σε σχέση με κείνη των παιδιών τους, επηρεάζουν σημαντικά τις προθέσεις των μαρτύρων. 20

2.5 Επιπτώσεις εκφοβισμού στα θύματα Οι συνέπειες των θυμάτων είναι πολλές και οδυνηρές, όπως είναι ο σωματικός πόνος που υφίσταται από την σωματική βία και ψυχική οδύνη όπου μπορεί να στιγματίσει τα εφηβικά χρόνια ενός μαθητή. Ο εκφοβισμός και η βία προκαλούν την άρνηση ενός μαθητή να πάει στο σχολείο.(sharp&smith 1994). Σύμφωνα με τους (Espelage και Swearer 2003) και τους (Flannery, et.al, 2004), οι ψυχολογικές πιέσεις που δέχονται τα θύματα από τους δράστες λόγω του εκφοβισμού και της βίας που υφίστανται συχνά, οδηγούνται στην κατάθλιψη, κλίνονται στον εαυτό τους, είναι απόμακροι ακόμα και από τους γονείς τους με αποτέλεσμα να μην εμπιστεύονται κανέναν.(pepler, et.al, 2004) Μία από τις σημαντικότερες συνέπειες της θυματοποίησης είναι το χρόνιο άγχος όπου τα παιδιά θύματα αναφέρουν ότι νοιώθουν νευρικά και πανικό σε περιπτώσεις βίας και σε ποσοστό 32% δηλώνουν ότι το επεισόδιο του εκφοβισμού έρχεται συνεχώς στη μνήμη τους και έχουν δυσκολία συγκέντρωσης. Τα κορίτσια επηρεάζονται περισσότερο από τον εκφοβισμό καθώς αναφέρουν ότι νοιώθουν περισσότερο θλίψη παρά θυμό.(rigby 2008). Σε ορισμένα παιδιά που είναι πιο ευαίσθητα σε περίπτωση εκφοβισμού,παρουσιάζουν ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως στομαχόπονος, πονοκέφαλος, εφιάλτες, αϋπνίες και κρίσεις πανικού.(espelage και Swearer 2003),.(Sharp&smith 1994). Τα θύματα μπορεί να εμφανίσουν ακραία συμπτώματα κατάθλιψης, όπως είναι η αυτοκτονία (Τσιάντης, Ι. 2008: 5-6), γιατί νοιώθουν ότι δεν τους αξίζει να υπάρχουν σε αυτό τον κόσμο.( Πλατής, Α. 2006). Επίσης έχουν συναισθήματα κοινωνικής μειονεξίας,αίσθημα κατωτερότητας, (Τσιάντης, Ι. 2009) που έχει ως αποτέλεσμα να απομακρύνονται από την ομάδα των συνομηλίκων τους. Η κοινωνικότητα του παιδιού μειώνεται και παρατηρούνται υψηλά ποσοστά μοναξιάς,( Μπάδα, Η. 2009) παραίτησης και μελαγχολίας καθώς αρχίζει να αποδέχεται τους μειωτικούς χαρακτηρισμούς που του αποδίδουν.(louwes, J. 2009) Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να φέρει ακόμη πιο τραγικές, μη αναστρέψιμες συνέπειες, καθώς μπορεί να θέσει σε κίνδυνο και την ίδια τη ζωή των θυμάτων. Στην Ευρώπη έχουν αναφερθεί (ελάχιστες ευτυχώς) περιπτώσεις θυμάτων που τραυματίστηκαν σοβαρότατα έως 21