Διπλωµατική εργασία. Ενεργειακά συστήµατα και κατανάλωση ενέργειας σε ορθόδοξους χριστιανικούς ναούς της Θεσσαλονίκης.

AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Διπλωµατική εργασία Ενεργειακά συστήµατα και κατανάλωση ενέργειας σε ορθόδοξους χριστιανικούς ναούς της Θεσσαλονίκης. ΤΣΑΛΤΑΜΠΑΣΗ ΚΑΛΛΙΟΠΗ Διπλωµ. Πολιτικός Μηχανικός ΑΠΘ Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2011

Πρόλογος Η εργασία αυτή στόχο έχει να προσεγγίσει το θέµα της ενεργειακής κατανάλωσης στα ιδιαίτερα κτίρια των χριστιανικών ναών και να παρουσιάσει τα θετικά αλλά και τα αρνητικά στοιχεία των ενεργειακών συστηµάτων που χρησιµοποιούνται. Λόγω της ιδιόµορφης κάτοψης των ναών, του ακανόνιστου και µεγάλου όγκου που καταλαµβάνουν, των υλικών που χτίστηκαν (αν πρόκειται για παλαιούς ναούς) ή που χτίζονται τώρα, χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και φροντίδας. Για να καταλάβουµε τον λόγο που οι χριστιανικοί ναοί κτίζονται µε συγκεκριµένους αρχιτεκτονικούς τύπους αναφέρονται κάποια στοιχεία για τον συµβολισµό που έχουν επιµέρους στοιχεία τους (τρούλος, αψίδες, κλπ). Στη συνέχεια γίνεται µια ιστορική αναδροµή (µέχρι τον 12ο αι. που τελειοποιήθηκαν οι περισσότεροι τύποι ναών) για να καταλάβουµε τις συνθήκες που συνέβαλλαν στη διαµόρφωση αυτών των αρχιτεκτονικών τύπων. Τα συστήµατα που χρησιµοποιούνται τη σηµερινή εποχή για την ικανοποίηση των ενεργειακών αναγκών των ναών, αλλά και αυτά που θα µπορούσαν να εφαρµοστούν ώστε να εξοικονοµήσουµε οικονοµικούς και ενεργειακούς πόρους αναφέρονται στα επόµενα κεφάλαια. Τέλος, συγκρίνονται οι αποδόσεις των συστηµάτων που χρησιµοποιούνται από κάποιους ναούς, και επισηµαίνονται οι ελλείψεις τους, τα πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατά τους. Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2011 i

ABSTRACT This paper aims to address the issue of energy consumption in the very buildings of Christian churches and to present the advantages and disadvantages of the energy systems that are used. Because of their particular floor plan, the irregular and large volume occupied, the materials of which they were built (in order times) or being built now, churches deserve special attention and care. To understand why the Christian churches were built with specific architectural features we provide some information for the symbolic use of some of their individual components (dome, arches, etc.). Then a historical overview (until the 12th century when most of the architectural types were refined) helps us understand the circumstances that contributed to shaping these architectural types. The systems which are currently in use to meet the energy needs of the churches, and those that could be implemented to save energy and economic resources are listed in the following chapters. Finally, a comparison is made of the performance of some systems being used by some churches, their deficiencies, advantages and disadvantages. October, 2011 ii

Περιεχόµενα Πρόλογος Abstract i ii 1 Ο συµβολισµός στην αρχιτεκτονική των ναών 1 1.1 Τι είναι σύµβολο... 1 1.2 Συµβολισµός και χριστιανική αρχιτεκτονική... 2 2 Η εξέλιξη της ναοδοµίας στον ελληνικό χώρο 4 2.1 Πρωτοχριστιανική και Παλαιοχριστιανική περίοδος... 4 2.1.1 Υλικά-Διακόσµηση-Εξοπλισµός ναών... 7 2.2 Ιουστινιάνεια περίοδος... 8 2.3 Η αρχιτεκτονική µετά τον Ιουστινιανό (600 µέσα του 9 ου αι.)... 9 2.3.1 Υλικά ναών... 12 2.3.2 Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών... 13 2.4 Μεσοβυζαντινή περίοδος (µέσα 9 ου αι. 1204 µ.χ.)... 15 2.4.1 Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών... 17 3 Θέρµανση και κλιµατισµός ναών 24 3.1 Συστήµατα θέρµανσης... 25 3.1.1 Τοπική θέρµανση... 25 3.1.2 Ηλεκτρικές θερµάστρες... 26 3.1.3 Θέρµανση ακτινοβολίας... 26 3.1.4 Θέρµανση µε fan coil... 26 3.1.5 Θέρµανση µε αεραγωγούς... 27 3.1.6 Ενδοδαπέδια θέρµανση(δαπεδοθέρµανση)l... 27 3.1.7 Θέρµανση µε υπέρυθρη ακτινοβολία... 29 3.1.8 Θέρµανση µε γεωθερµικά συστήµατα... 31 3.2 Συστήµατα ψύξης - κλιµατισµού... 33 3.2.1 Ενδοδαπέδια ψύξη (Δαπεδόψυξη)... 33 3.2.2 Κλιµατισµός µε fan coil... 34 3.2.3 Κλιµατισµός µε αεραγωγούς... 34 3.2.4 Αεροκουρτίνες... 35 iii

4 Αερισµός - Φωτισµός 36 4.1 Φυσικός αερισµός... 36 4.1.1 Διαµπερής αερισµός... 36 4.1.2 Κατακόρυφος αερισµός Φαινόµενο καµινάδας... 37 4.1.3 Υπεδάφιο σύστηµα αγωγών... 39 4.1.4 Άλλες λύσεις... 39 4.2 Φωτισµός... 39 4.2.1 Ανοίγµατα οροφής... 42 4.2.2 Φωταγωγοί... 42 5 Διερεύνηση απόδοσης των συστηµάτων θέρµανσης κλιµατισµού σε εκκλησίες της Θεσσαλονίκης 43 5.1 Ι. Ν. Αγίου Μηνά... 43 5.1.1 Ενεργειακά συστήµατα... 45 5.2 Ι. Ν. Παναγίας Αχειροποιήτου.... 46 5.2.1 Ενεργειακά συστήµατα... 46 5.3 Ι. Ν. Αγίας Παρασκευής... 48 5.3.1 Ενεργειακά συστήµατα... 48 5.4 Σύγκριση καταναλώσεων των ναών.... 49 6 Σύνοψη συµπεράσµατα 51 Βιβλιογραφία 52 iv

Κεφάλαιο 1 Ο συµβολισµός στην αρχιτεκτονική των ναών Τα θεµελιώδη σύµβολα που χρησιµοποιεί η βυζαντινή αρχιτεκτονική ο σταυρός, το τετράγωνο και ο τρούλος έχουν παγκόσµια διάδοση και χρήση. Ήταν παγκόσµια σύµβολα µε τεράστια σηµασία για τους πολιτισµούς που τα χρησιµοποίησαν-υιοθέτησαν. Κάποιοι από τους οποίους µάλιστα επέδρασαν έµµεσα ή άµεσα στη διαµόρφωση της βυζαντινής φιλοσοφικής και καλλιτεχνικής παράδοσης. Σηµαντικά είναι επίσης και τα σύµβολα που χρησιµοποιήθηκαν στη διακόσµηση. Από την αρχαία ακόµη εποχή η διακόσµηση των χώρων αποτελούσε µέσο έκφρασης των πολιτισµών. Συνεπώς ο αποσυµβολισµός του διάκοσµου ενός µνηµείου διευκολύνει την κατανόηση της θρησκείας, της τέχνης και της αρχιτεκτονικής των πολιτισµών και γενικότερα των λαών που τους δηµιούργησαν. Ειδικότερα σε ότι αφορά στη θρησκεία, η χρήση των συµβόλων ήταν όχι απλώς αποδεκτή, αλλά εθεωρείτο απαραίτητη για να κατανοήσουν οι άνθρωποι το υπερφυσικό. Στους αρχαίους πολιτισµούς, όπου δεν κυριαρχεί ο ρασιοναλισµός, οι λέξεις δεν είχαν µόνο νοητική έννοια αλλά και ψυχική, και οι άνθρωποι είχαν τις ικανότητες που τους επέτρεπαν την κατανόηση των µεταφυσικών ιδεών, οι οποίες δεν ήταν ασύνδετες µε την καθηµερινότητά τους, την κοινωνική τους οργάνωση και την ηθική τους συγκρότηση. Ο θρησκειολόγος M. Eliade γράφει ότι η συµβολική σκέψη είναι σύµφυτη στον άνθρωπο και προηγείται της γλώσσας και του λογικού. Το σύµβολο αποκαλύπτει µερικές όψεις της πραγµατικότητας, τις πιο βαθιές, που δεν φτάνουν τα άλλα µέσα γνώσεως. Έτσι εξηγείται το πώς δυο πολιτισµοί µπορεί να µην έχουν καµία σχέση µεταξύ τους, ως ιστορικές µορφές, αλλά να είναι συγκρίσιµοι στο πεδίο των εικόνων και των συµβόλων. 1.1 Τι είναι σύµβολο Κατά τον C.G.Jung, σύµβολο είναι ένα όνοµα ή µια εικόνα που, κι αν ακόµα είναι οικεία µέσα στην καθηµερινή ζωή, κατέχουν προεκτάσεις που προστίθενται στην συµβατική ή την φυσική τους σηµασία. Μια εικόνα ή µια λέξη είναι συµβολικά όταν συνεπάγονται κάτι περισσότερο από το άµεσο νόηµά τους. Η λειτουργία ενός συµβόλου, κατά τον Mircea Eliade, είναι να παραστήσει µια πραγµατικότητα απρόσιτη σε άλλα µέσα της γνώσης, π.χ. η ιδέα της ένωσης των αντιθέτων 1

εκφράζεται απλά και παραστατικά µε το σύµβολο του σταυρού. Με το σύµβολο δηλαδή έχουµε µια αισθητή παράσταση µιας ιδέας. Τα πρώτα πράγµατα για τα οποία ο άνθρωπος χρησιµοποίησε σύµβολα ήταν ο ουρανός (ο απρόσιτος ουράνιος θόλος που θεωρείται υπερκόσµιος και αποκτά θεϊκό κύρος), ο πολικός αστέρας (που ως ακίνητο άστρο θεωρήθηκε το κέντρο γύρω από το οποίο κινείται η γη και κυβερνιέται το σύµπαν και άρα είναι ο θρόνος του Θεού), τα τέσσερα σηµεία του ορίζοντα και ιδιαίτερα η ανατολή και η δύση που συµβόλιζαν τη γέννηση και τον θάνατο, οι τέσσερις εποχές, κλπ. Πρωταρχικό σύµβολο ήταν το Κέντρο, το σηµείο απ όπου ξεκινούν όλα (η Αρχή, το Ον), ένα σηµείο δηλαδή χωρίς µορφή και διαστάσεις. Ο χώρος που δηµιουργεί η ακτινοβολία του είναι ο Κόσµος κι έτσι η πιο απλή γεωµετρική παράσταση που τα αναπαριστά είναι η εξής:. Αυτό αποτέλεσε και το σύµβολο του ήλιου, αφού είναι η «καρδιά του κόσµου» για την υλική δηµιουργία. Το δεύτερο θεµελιώδες σύµβολο λοιπόν είναι η περιφέρεια, ο κύκλος δηλαδή γύρω από το κέντρο, που έχει πολλά χαρακτηριστικά. Οι ακτίνες που ενώνουν το κέντρο µε την περιφέρεια είναι άπειρες (ήλιος), δεν έχει αρχή και τέλος, συµβολίζει τον ουρανό, κλπ. Οι τέσσερις ακτίνες που χωρίζουν την περιφέρεια σε τέσσερα ίσα κοµµάτια (σταυρός) παραπέµπουν σε Περιόδους όπως οι τέσσερις εποχές, οι τέσσερις φάσεις του σεληνιακού κύκλου, κλπ. Το τετράγωνο θεωρείται σύµβολο της γης και απεικονίζει και αυτό τις τετραπλές διαιρέσεις του κύκλου. Το σύµπλεγµα τετραγώνου και κύκλου, στη συµβολική σκέψη σχεδόν όλων των πολιτισµών, συµβολίζει τον κόσµο, γη και ουρανό, ενωµένα σε µια πρωταρχική σχέση. Ειδικότερα στον Τεκτονισµό, το πέρασµα από το τετράγωνο στην αψίδα παριστά ένα πέρασµα από τη γη στον ουρανό. 1.2 Συµβολισµός και χριστιανική αρχιτεκτονική Για να µελετήσουµε ιστορικά κτίρια και µνηµεία θα πρέπει να εξετάσουµε όχι µόνο τις κατασκευαστικές ανάγκες ή τις αισθητικές επιδιώξεις, αλλά και την σηµασία που είχαν για τους ανθρώπους της εποχής τους. Αυτό είναι ίσως και το δυσκολότερο έργο στη µελέτη τους. Συνεπώς και για την µελέτη των εκκλησιαστικών µνηµείων θα πρέπει να δούµε το κτίριο σαν σύνολο, σε κάτοψη και σε όψη, για να κατανοήσουµε τον συµβολισµό τους. Διότι το κτίριο ενός ναού ανέκαθεν συµβόλιζε τον ουράνιο κόσµο και την κατοικία του Θεού. Δεν θα αναφερθούµε στους ναούς άλλων θρησκειών, παρόλο που οι αρχαίες θρησκείες έχουν πολύ χαρακτηριστικά µνηµεία, όπου τα πρωταρχικά σύµβολα κυριαρχούν. Θα δούµε όµως τον συµβολισµό που επικράτησε στην κατασκευή των χριστιανικών οικοδοµηµάτων στην εξέλιξη των αιώνων. 2

Ο θεολόγος Honorius του Autun γράφει τα εξής: οι ναοί είναι στραµµένοι προς την ανατολή όπου βγαίνει ο ήλιος, γιατί µέσα σ αυτούς λατρεύεται ο «Ήλιος της Δικαιοσύνης». Στο ναό συµβολίζεται η Εκκλησία που συγκεντρώνεται µέσα του για την υπηρεσία του Θεού. Ο οίκος αυτός πατάει σε θεµέλιο από λίθο και η Εκκλησία θεµελιώνεται επάνω στον σταθερό βράχο του Χριστού. Το κτίριο υψώνεται µε τέσσερις τοίχους, ενώ η Εκκλησία αυξάνεται σε ύψος αρετών µε τα τέσσερα Ευαγγέλια. Τα διαφανή παράθυρα που κρατούν έξω τους καιρούς και αφήνουν να µπει το φως είναι οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς (Διδάσκαλοι) που αντιστέκονται στη θύελλα των αιρέσεων και διαχέουν το φως της διδασκαλίας του Χριστού. Οι κολόνες που στηρίζουν τον οίκο είναι οι επίσκοποι. Το θυσιαστήριο όπου προσφέρεται η θυσία είναι ο Χριστός. Ο τρούλος έχει φτιαχτεί επάνω στο υπόδειγµα του ουρανού που στέκει επάνω µας. Παράλληλα ο τρούλος είναι το κατ εξοχήν φωταγωγικό στοιχείο στην αρχιτεκτονική του ναού Παριστάνει αλληγορικά την πηγή του φωτός, το κατοικητήριο του Θεού, γι αυτό και ο Χριστός απεικονίζεται πάντοτε στο κέντρο του τρούλου. Οι κατόψεις των εκκλησιαστικών κτιρίων είχαν επίσης µεγάλη σηµασία. Ένα περίκεντρο σχέδιο µε τρούλο που καλύπτει ένα οκτάγωνο ή ένα τετράγωνο ή το κέντρο του Σταυρού, ήταν για τους µυστικούς θεολόγους µια εικόνα του σύµπαντος, ουρανού και γης σε σύζευξη. Η κάτοψη µε µορφή Σταυρού ήταν ένα σχηµατικό οµοίωµα του Εσταυρωµένου Χριστού. Το σηµαντικό είναι κατά τον Strzygowsky πως ο χριστιανικός ναός έκανε τον εσωτερικό χώρο φορέα της ιδέας, ώστε αυτός να καθορίζει την µορφή που θα πάρει το εξωτερικό περίβληµα του ναού. 3

Κεφάλαιο 2 Η εξέλιξη της ναοδοµίας στον ελληνικό χώρο Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται µια προσπάθεια να φανεί η εξέλιξη της ναοδοµίας, στον ελλαδικό κυρίως χώρο, από την πρωτοχριστιανική περίοδο µέχρι και σήµερα. Σκοπός είναι η κατανόηση κατά το δυνατό των λόγων για τους οποίους οι σηµερινοί ναοί έχουν τη συγκεκριµένη µορφή. Σε κάθε ενότητα σκιαγραφείται η πολιτική και οικονοµική κατάσταση της εποχής εκείνης και το πόσο αυτές συνέβαλαν στην διαµόρφωση των αρχιτεκτονικών µορφών, των υλικών που χρησιµοποιήθηκαν για την κατασκευή και την διακόσµηση, τον αριθµό των µνηµείων που οικοδοµήθηκαν, κά. 2.1 Πρωτοχριστιανική και Παλαιοχριστιανική περίοδος [Μπούρας, 2001] Στην περιοχή του ελλαδικού χώρου όπου δεν υπήρχαν µεγάλες συγκεντρώσεις αστικών µαζών, αλλά αγροτικός κυρίως πληθυσµός, παρατηρείται καθυστερηµένη εκδήλωση στη χριστιανική τέχνη και αρχιτεκτονική. Οι πρώτες εκκλησίες ιδρύθηκαν από τους ίδιους τους αποστόλους στους Φιλίππους, στην Θεσσαλονίκη και την Κόρινθο, πόλεις οι οποίες είχαν µεγάλο πληθυσµό και βρίσκονταν πάνω στους δρόµους επικοινωνίας των ανατολικών µεγαλουπόλεων µε την Ρώµη. Πριν το διάταγµα των Μεδιολάνων (313 µ.χ), εποχή των πρώτων διωγµών, δεν παρατηρείται στην Ελλάδα κανένα δείγµα χριστιανικής αρχιτεκτονικής. Στα χρόνια όµως του Μεγάλου Κωνσταντίνου (324-337), τότε που η Κωνσταντινούπολη γίνεται η «νέα Ρώµη» και καθιερώνεται ο χριστιανισµός ως επίσηµη θρησκεία του κράτους, η αρχιτεκτονική δραστηριότητα θα τεθεί στην υπηρεσία της νέας λατρείας και η καλλιτεχνική έκφραση θα αρχίσει να ανθίζει. Ο 4ος και 5ος αι. µέχρι την άνοδο του Ιουστινιανού στην εξουσία αποκαλούνται συνοπτικά "παλαιοχριστιανική περίοδος". Την περίοδο αυτή, η Κωνσταντινούπολη γίνεται το κέντρο της χριστιανοσύνης και τα χρόνια αυτά η αρχιτεκτονική δραστηριότητα θα γνωρίσει µια νέα έξαρση και ακµή στον τοµέα της χριστιανικής θρησκείας. Στον ελλαδικό χώρο, ο οποίος αποτελεί µια από τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, οι βαρβαρικές επιδροµές και οι σεισµοί που έλαβαν χώρα εκείνη την περίοδο, καθώς και το ότι η επικράτηση του χριστιανισµού γίνεται µε βραδύτητα και απροθυµία, αποτρέπουν την 4

άνθιση της ναοδοµικής τέχνης. Εξαίρεση αποτελεί η νησιωτική Ελλάδα που ακµάζει ως τον 7ο αι. Σηµαντική επίδραση θα δεχτούν ορισµένες περιοχές της Ελλάδας από την άνθιση του µοναχισµού στην Αίγυπτο, τη Συρία και την Μ. Ασία. Σε περιοχές όπως η Θεσσαλονίκη, που είχε άµεση σχέση µε την Κωνσταντινούπολη, και η Κρήτη, που είχε σχέση µε την Ανατολή, αρχίζει να διαδίδεται ο µοναχισµός ως τρόπος ζωής και αυτό βοηθά τον εκχριστιανισµό των πόλεων. Παρατηρείται αυτή την περίοδο βαθµιαία εγκατάλειψη ή αλλαγή χρήσης ορισµένων κτιρίων καθώς και κτίσιµο µεγάλων εκκλησιών (κάτι που προβληµατίζει τους ιστορικούς για τις πραγµατικές οικονοµικές δυνατότητες της εποχής και για την οικοδοµική τεχνογνωσία στην Ελλάδα). Οι µεγάλοι ναοί όµως του 4ου και 5ου αι., που ξεπερνούν τις χρηστικές ανάγκες, υποδηλώνουν το µεγάλο αίσθηµα θριάµβου της Εκκλησίας του Χριστού, η οποία µέχρι πρότινος διωκόταν. Από την εποχή αυτή υπάρχει πλήθος και ποικιλία αξιόλογων µνηµείων, κάποια από τα οποία χτίστηκαν επάνω σε γκρεµισµένους ή κατεδαφισµένους ειδωλολατρικούς ναούς. Οι κυριότεροι τύποι που χρησιµοποιήθηκαν είναι βασισµένοι στην παλαιότερη ρωµαϊκή αρχιτεκτονική και αντιπροσωπεύουν δυο τυπολογικές κατηγορίες: τις βασιλικές και τα περίκεντρα. Ο τύπος της βασιλικής αποπνέει γαλήνη και µεγαλοπρέπεια στο εσωτερικό της. Οι αρµονικές αναλογικές σχέσεις, η κλιµάκωση του φυσικού φωτισµού από τη µέση προς τα άκρα, ο τονισµός του κατά µήκος άξονα και η ρυθµική τάξη των τοξοστοιχιών που διαχώριζαν τον ενιαίο χώρο σε τρία ή και σε πέντε κλίτη, ήταν τα ιδιαίτερα γνωρίσµατα του τύπου. Οι πιστοί στρέφονται προς τα ανατολικά, προς το ιερό βήµα, όπου υπάρχει µεγάλη κόγχη. Οι βασιλικές ήταν συνήθως ξυλόστεγες και µόνο η κόγχη του ιερού σκεπαζόταν µε τεταρτοσφαιρικό θόλο. Ένας εγκάρσιος διατεταγµένος µακρόστενος χώρος, ο νάρθηκας, αποµόνωνε το ναό από τους εξωτερικούς θορύβους και βοηθούσε την περισυλλογή των πιστών. Αρχικά χρησίµευε και για την παραµονή των κατηχουµένων στη χριστιανική θρησκεία. Ο τύπος της βασιλικής ήταν πολύ πετυχηµένος και διαδεδοµένος ίσως λόγω της απλότητας του δοµικού οργανισµού του, που επέτρεπε όχι µόνο ταχύτητα ανεγέρσεως και δυνατότητα επί µέρους κατασκευών, αλλά και δυναµική ανάπτυξη, αν ο χώρος κρινόταν αργότερα ανεπαρκής. Ο Gabriel Millet αναγνωρίζει έναν ιδιαίτερο τύπο βασιλικής ως "ελληνιστική". Ο τύπος αυτός που αναπτύχθηκε στο Αιγαίο έχει ως κύρια χαρακτηριστικά το υπερυψωµένο (κατά κανόνα) µεσαίο κλίτος και τη δηµιουργία φωταγωγού, την ύπαρξη υπερώων πάνω από το νάρθηκα και τα πλάγια κλίτη (γυναικωνίτες) και την είσοδο στη δυτική πλευρά, µέσω του 5

νάρθηκα. Επίσης, η ύπαρξη µαρµάρινων κιόνων και όχι κτιστών πεσσών θεωρείται ελληνικό στοιχείο, αν και λόγω κόστους δεν ακολουθείται σε όλους τους ναούς. Εικόνα 2.1.1 Ο Άγιος Δηµήτριος Θεσσαλονίκης σήµερα. Στη Θεσσαλονίκη έχουν διασωθεί από την εποχή αυτή δύο µεγάλοι ναοί, αντιπροσωπευτικοί του τύπου της "ελληνιστικής" βασιλικής: η Αχειροποίητος και ο Άγιος Δηµήτριος. Ο δεύτερος τύπος παλαιοχριστιανικών οικοδοµηµάτων είναι τα περίκεντρα. Η σύνθεση της κάτοψης γίνεται γύρω από ένα κέντρο, τονίζεται ο καθ' ύψος άξονας που περνά από το κέντρο αυτό και ο δοµικός οργανισµός είναι πιο σύνθετος από αυτόν του τύπου της βασιλικής. Ο αριθµός των περικέντρων ναών στην Ελλάδα είναι πολύ πιο περιορισµένος και τους βρίσκουµε κυρίως στη Θεσσαλονίκη µε πιο γνωστό αυτόν της Ροτόντας. Τα περίκεντρα είχαν στην πραγµατικότητα διάφορα σχήµατα (τετράκογχα, οκτάκογχα, κλπ) και ήταν άλλοτε ξυλόστεγα και άλλοτε θολοσκεπή. Περίκεντρα επίσης ήταν περιορισµένων διαστάσεων συνοδευτικά κτίρια µε ειδικές χρήσεις, π.χ. τα βαπτηστήρια και µαρτύρια, µε πλήθος παραλαγών ως προς τον τύπο: κτήρια κυκλικά, οκταγωνικά, µε τρεις, τέσσερις ή οκτώ περιµετρικές κόγχες, σταυρόσχηµα, οκτάπλευρα εγγεγραµµένα σε τετράγωνο, κλπ. Εικόνα 2.1.2 Ροτόντα Θεσσαλονίκης 6

2.1.1 Υλικά - Διακόσµηση - Εξοπλισµός ναών Εικόνα 2.1.3 Ψηφιδωτό δάπεδο σε βασιλική στους Δελφούς Η αρχιτεκτονική των δυο αυτών τύπων ναών από το ελληνορωµαϊκό παρελθόν και η µεγαλοπρέπειά τους τονίζεται από τα µαρµάρινα µέλη τους, τους κίονες, τις παραστάδες, τις κόγχες, τις αψίδες και τα τόξα. Οι τοίχοι τους είναι από ηµιλαξευτούς ή και αργούς λίθους, οι οποίοι κτίζονται µε ισχυρά κονιάµατα και στους οποίους παρεµβάλλονται οριζόντιες ζώνες από τούβλα. Οι τοίχοι αυτοί άλλοτε επιχρίονται και χρωµατίζονται και άλλοτε (σε περιπτώσεις πλούσιων εκκλησιών) επενδύονται εσωτερικά µε πλάκες έγχρωµων µαρµάρων ή µε ψηφιδωτά. Ο λειτουργικός εξοπλισµός των ναών του 4ου και 5ου αι. γίνεται πάλι µε την έντεχνη χρήση µαρµάρου. Κατασκευάζονται άµβωνες, επισκοπικοί θρόνοι, θυρώµατα, αµφικίονες για τα τοξωτά παράθυρα, άγιες τράπεζες, τράπεζες προσφορών, κιβώρια, κιονόκρανα, κλπ. Τα δάπεδα, εκτός από µαρµάρινα, γίνονται και ψηφιδωτά µε εντυπωσιακά σχέδια και µοτίβα. Είναι επίσης συνηθισµένες οι παραστάσεις ζώων, άλλοτε σε διάχωρα και άλλοτε σε µεγαλύτερες συνθέσεις. Μπορεί να µην είναι από τα πιο πολυτελή ή ακριβά ψηφιδωτά που συναντώνται, οι επιγραφές τους όµως δίνουν σηµαντικές πληροφορίες για την χορηγία κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο. Εικόνα 2.1.4 Θεοδοσιανά κιονόκρανα Αχειροποίητου, αρχαίας Ολυµπίας και Αγ. Νικολάου Ορφανού 7

2.2 Ιουστινιάνεια περίοδος Η περίοδος της βασιλείας του Ιουστινιανού διήρκεσε από το 527 έως το 565 µ.χ. Την περίοδο αυτή πραγµατοποιήθηκε ανανέωση στη διοίκηση του κράτους, προσπάθεια για ενότητα της θρησκείας, του δικαίου και των θεσµών και επιδίωξη ανακτήσεως χωρών/περιοχών που είχαν αποσπασθεί από την αυτοκρατορία. Το αποτέλεσµα ήταν να συγκεντρωθούν όλες οι λειτουργίες του κράτους στην πόλη της Κωνσταντινούπολης, και συνακόλουθα να µην παρατηρείται καµία σηµαντική εξέλιξη στις άλλες επαρχίες της αυτοκρατορίας, συµπεριλαµβανοµένης και της Ελλάδας. [Μπούρας, 2001] Η εποχή του χαρακτηρίζεται από συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών και άλλων λαών και την επέκταση της αυτοκρατορίας από τους Αγίους Τόπους ως το Γιβραλτάρ, από το κλείσιµο των αθηναϊκών φιλοσοφικών σχολών το 529 µ.χ., οπότε και καταργήθηκαν και οι τελευταίες εκδηλώσεις της αρχαίας σοφίας στον ελλαδικό χώρο, την κωδικοποίηση των νόµων, την κατασκευή οχυρωµατικών έργων σε όλη την επικράτεια, κά. [wikipedia.org] Εικόνα 2.2.1 Η βυζαντινή αυτοκρατορία στα χρόνια του Ιουστινιανού Σηµαντικό ήταν το ενδιαφέρον του για την ανέγερση δηµοσίων οικοδοµηµάτων, µε αποκορύφωµα το διαχρονικό µεγαλειώδες µνηµείο του ναού της Αγίας Του Θεού Σοφίας (537µ.Χ). Με τον πρωτοποριακό για την εποχή σχεδιασµό, αποτελεί ακόµα και σήµερα σύµβολο της Κωνσταντινούπολης. Ο ναός ανήκει στον ρυθµό της τρουλαίας βασιλικής, και ο κυρίως χώρος του έχει σχήµα περίπου κύβου. Αποτελείται από τρία κλίτη και συνδυάζει στοιχεία της πρώιµης βυζαντινής ναοδοµίας, σε πολύ µεγάλη κλίµακα. [wikipedia.org] Εκτός από το µεγάλο τεχνικό κατόρθωµα που επιτεύχθηκε (την κατασκευή του µεγάλου και εντυπωσιακού τρούλου), µε τον ναό αυτό άλλαξε η αντίληψη του εσωτερικού χώρου των εκκλησιών. Ο τρούλος, µε τον άµεσο συµβολισµό της ουράνιας σφαίρας, δεσπόζει στο εσωτερικό της εκκλησίας και επιβάλλει ένα σύνθετο δοµικό οργανισµό τόξων και θόλων στο κτίριο. Τονίζεται ο κατακόρυφος άξονας µπροστά στο ιερό και εξελίσσεται η λειτουργικότητα του ναού τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. [Μπούρας, 2001] Ο τύπος της Αγίας Σοφίας δεν εφαρµόσθηκε ποτέ άλλοτε. Τον προσεγγίζουν όµως άλλοι ναοί της εποχής, ο τύπος των οποίων ονοµάζεται "βασιλική µε τρούλο", στους οποίους 8

έχουµε την διατήρηση των τριών κλιτών της ξυλόστεγης βασιλικής αλλά δεσπόζει ο τρούλος στο µεσαίο κλίτος και η υπόλοιπη κάλυψη γίνεται µε θόλους. Η εξάπλωση της χρήσης του τρούλου είναι αποτέλεσµα της βελτίωσης της θολοδοµίας κατά την περίοδο του Ιουστινιανού. Αλλού µε τη χρήση ελαφρών τούβλων χωρίς ξυλότυπο, που όµως δεν άντεξαν στον χρόνο (βασιλική Β των Φιλίππων), και αλλού µε καλολαξευµένους βαρείς θολίτες σε στρώσεις σαφώς µε την χρήση ξυλότυπων (ναός Καταπολιανής Πάρου). [Μπούρας, 2001] Εικόνα 2.2.2 Κάτοψη Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης Από τις πιο σηµαντικές αλλαγές σε σχέση µε την παλαιοχριστιανική περίοδο είναι η ανέγερση µικρότερων εκκλησιών, λόγω της συρρίκνωσης των πόλεων και του περιορισµού του αριθµού των χρηστών. Επίσης, καταργούνται τα αίθρια µε τις στοές µπροστά από την πρόσοψη των ναών, καθώς και τα βαπτιστήρια (καθιέρωση νηπιοβαπτισµού) και περιορίζονται τα διαφόρων χρήσεων προκτίσµατα. [Μπούρας, 2001] Ο ελλαδικός χώρος δεν έχει σηµαντικά δείγµατα ναών της συγκεκριµένης περιόδου, και όσα υπάρχουν δεν είναι παρά ένα µικρό ποσοστό αυτών που ανεγέρθηκαν σε άλλες επαρχίες της αυτοκρατορίας την περίοδο αυτή. 2.3 Η αρχιτεκτονική µετά τον Ιουστινιανό (600 - µέσα του 9ου αι.) 2 Η βασιλεία του Ιουστινιανού δε σήµανε της αρχή µιας νέας εποχής, όπως ο ίδιος επιθυµούσε. Η αποκατάσταση του ρωµαϊκού κράτους διήρκεσε πολύ λίγο µετά το θάνατό του. Σιγά-σιγά πολλές από τις επαρχίες του βυζαντινού κράτους αρχίζουν να πέφτουν στα χέρια ξένων κατακτητών. Τα Βαλκάνια στους Αβάρους και Σλάβους, το ανατολικό βυζάντιο 9

(Άγιοι Τόποι, Συρία, βόρεια Μεσσοποταµία, Μ. Ασία) στα χέρια των Περσών, η Αίγυπτος και όλη η βόρεια Αφρική ως το Γιβραλτάρ στα χέρια των Αράβων. Για 250 περίπου χρόνια το Βυζάντιο αναγκάζεται να διεξάγει αµυντικούς πολέµους µε συνέπεια την διόγκωση των εσωτερικών οικονοµικών προβληµάτων (πολύτιµοι οικονοµικοί πόροι είχαν χαθεί µε τις λεηλατηµένες και κατακτηµένες επαρχίες). Το αποκορύφωµα της κρίσης είναι οι θρησκευτικές έριδες, που θα οδηγήσουν στην Εικονοµαχία, η οποία θα διαρκέσει περίπου 100 χρόνια. [Γκιολές, 1987] Η συµβολή των ελληνικών µνηµείων στην εξέλιξη των νέων τύπων ναών δεν είναι σηµαντική, καθώς κατά τον 6ο αι. φαίνεται να συνεχίζεται η κατασκευή των ξυλόστεγων τρίκλιτων βασιλικών κατά την παλαιοχριστιανική παράδοση. [Μπούρας, 2001] Οι επόµενοι δύο αιώνες µετά τον Ιουστινιανό (7ος και 8ος) ονοµάζονται συνήθως "σκοτεινοί αιώνες". Στον ελλαδικό χώρο τα µνηµεία που σώζονται είναι πολύ λίγα σε σχέση µε τις προηγούµενες και τις επόµενες εποχές και οι µαρτυρίες σχετικά περιορισµένες. Αυτό που γνωρίζουµε είναι ότι οι λοιµοί, οι σεισµοί και οι επιδροµές είχαν αποδεκατίσει τον πληθυσµό στην ενδοχώρα και µόνο οι µεγάλες πόλεις στα παράλια, όπως η Θεσσαλονίκη, η Αθήνα, η Κόρινθος, παραµένουν στην απόλυτη εξουσία των Βυζαντινών. Παρ' όλα αυτά οι χριστιανοί εξακολουθούν να χτίζουν ναούς, ο αριθµός των οποίων από το 600 έως το 850 µ.χ. είναι πολύ µικρός σε σχέση µε την προηγούµενη και την µετέπειτα περίοδο. Αυτό προκαλεί αµφισβητήσεις στην χρονολόγηση των µνηµείων, όπως επίσης δεν επιτρέπει την διάκριση των σταδίων της διαµόρφωσης των διαφόρων αρχιτεκτονικών τύπων. Η εποχή πριν την Εικονοµαχία σφραγίζει το τέλος της ρωµαϊκής αρχιτεκτονικής παράδοσης. Τα επιβλητικά κτίρια της Παλαιοχριστιανικής περιόδου, η ποικιλία αρχιτεκτονικών τύπων που παρουσιάστηκε κατά την Ιουστινιάνεια περίοδο αλλά και οι τολµηρές τεχνικές λύσεις που δόθηκαν τότε δεν θα εµφανιστούν ξανά µε την ίδια αίγλη και κλίµακα. Ο αρχιτεκτονικός τύπος που θα προτιµηθεί πλέον είναι η τρουλαία βασιλική που δηµιουργήθηκε από την εποχή του Ιουστινιανού µε τον συνδυασµό της βασιλικής και του τρουλαίου κτίσµατος. Ο τύπος αυτός θα υποστεί επεξεργασία από τους Βυζαντινούς στους επόµενους αιώνες και θα καταλήξει στο καθαρά βυζαντινό αρχιτεκτονικό δηµιούργηµα, τον σταυροειδή εγγεγραµµένο ναό µε τρούλο, που εµφανίζεται προς το τέλος του 8ου αιώνα και θα επικρατήσει στην βυζαντινή ναοδοµία από τον 10ο αι. Σε αυτή την εποχή, η εξέλιξη της ευχαριστηριακής λατρείας και η στροφή προς την λατρεία των εικόνων επιβάλλουν νέες αρχιτεκτονικές λύσεις. Η πορεία των δύο εισόδων (Μικρή και Μεγάλη είσοδος) της Θείας Λειτουργίας αλλάζει. Μέχρι το πρώτο µισό του 6 ου αι. τα ιερά σκεύη και το Άγιο Ευαγγέλιο φυλάγονται στο διακονικό, χώρο στην νότια πλευρά του νάρθηκα ή του αιθρίου. Εδώ εναποτίθενται και οι πρόσφορες των πιστών, µέρος των οποίων µεταφέρονταν µε ποµπή δια µέσου του µεσαίου κλίτους στην Αγία Τράπεζα. 10

Εικόνα 2.3.1 Η θέση του διακονικού στους σηµερινούς ναούς. Η πρόθεση είναι αριστερά της αψίδας του ιερού Αυτή την εποχή, διαχωρίζεται η πρόθεση από το διακονικό µε την προσθήκη χώρου στη βόρεια πλευρά του νάρθηκα. Στα µέσα περίπου του 6 ου αι. οι χώροι αυτοί µεταφέρθηκαν στο ανατολικό τµήµα του ναού, εκατέρωθεν του ιερού Βήµατος, και θα αποκτήσουν και αψίδα. Η πορεία των δύο εισόδων δε θα γίνεται κατά µήκος του µακρού άξονα του ναού, οπότε για να βλέπουν όλοι οι πιστοί την τελετουργία των Εισόδων οι ναοί αρχίζουν να µειώνονται κατά µήκος και να αυξάνονται κατά πλάτος. Αρχίσει σιγά-σιγά ο τετραγωνισµός των ναών µε επίδραση και στα στηρίγµατα του τρούλου, τετραγωνίζονται οι πεσσοί που τον στηρίζουν και εξισώνονται τα βάθη των καµαρών. Τα πλάγια κλίτη µε τον νάρθηκα σχηµατίζουν ενιαία περιµετρική στοά που έχει συχνά και γυναικωνίτη. Έτσι, διαµορφώνεται ο τύπος του τρουλαίου σταυροειδούς ναού µε περίστωο. Η πρόθεση και το διακονικό στην αρχή δεν συνδέονται µε το Ιερό Βήµα αλλά µόνο µε τον κυρίως ναό. Στη συνέχεια όµως επικοινωνούν µε αυτό και αποτελούν αυτοτελή χώρο προορισµένο για το ιερατείο, το τρίµερες ιερό Βήµα, που έχει στην ανατολική πλευρά τρεις εξέχουσες αψίδες. Μια από τις εσωτερικές αλλαγές που πραγµατοποιούνται είναι η αύξηση του ύψους του τέµπλου, λόγω του έντονου µυστικισµού της εποχής, που συµβολικά αντιπροσωπεύει το νοητό χώρισµα µεταξύ επουρανίων και γήινων. Μνηµεία αυτού του τύπου και αυτής της εποχής σώζονται στην Θεσσαλονίκη, την Νίκαια και αλλού και αντανακλούν την τέχνη της Βασιλεύουσας. Άλλα µνηµεία που απαντώνται είναι βασιλικές και περίκεντρα απλοποιηµένα σε σχέση µα τα παλαιότερα, που διακρίνονται για την βαριά κατασκευή τους (ως προς τα υλικά και τον τρόπο δοµής) και την ευτέλεια της εξωτερικής τοιχοποιίας (περιορισµένη χρήση στην τοιχοποιία αρχαίου οικοδοµικού υλικού σε δεύτερη χρήση µέσα στην αργολιθοδοµή), η οποία στερείται κεραµοπλαστικού και γλυπτού 11

διακόσµου. Πολλές φορές οι εξωτερικοί τοίχοι στηρίζονται µε αντηρίδες λόγω των περιορισµένων τεχνικών γνώσεων της εποχής. 2.3.1 Υλικά ναών Σε πολλά µνηµεία της εποχής αυτής οι τοιχοποιίες γίνονται µε αργούς λίθους και αδρά αρµολογήµατα για να πάρουν µια κάπως ενιαία µορφή. Λίγες εκκλησίες απαντώνται που έχουν επιµεληµένη κατασκευή µε καλοκτισµένες εµφανίσιµες τοιχοποιίες από λαξευτούς λίθους και τούβλα. Οι θόλοι γίνονται επίσης βαρείς από πέτρες πλακοειδείς ή λαξευτές και άφθονο κονίαµα, πολλές φορές µε αποκλίσεις από την αρχική τους χάραξη. Θόλοι από τούβλα είναι πιο σπάνιοι. Το µέγεθος τους είναι µικρό και αυτό υποδηλώνει την αδυναµία των οικοδόµων να γεφυρώσουν µεγάλα ανοίγµατα. Το ίδιο φαίνεται και στα ανοίγµατα, πόρτες και παράθυρα, που γίνονται λιγότερα και µικρότερα. Έτσι οι ναοί είναι σκοτεινοί στο εσωτερικό τους. Επίσης, το εσωτερικό των ναών χαρακτηρίζεται από βαριά φέροντα στοιχεία και αυτό συµβάλλει στη σκοτεινότητα του χώρου. Τα µέλη από µάρµαρο ή λαξευτούς λίθους µέσα στους ναούς αρχίζουν να εκλείπουν. Η απουσία επίσης γραπτών πηγών και επιγραφών κάνει την ακριβή χρονολόγηση των ναών της περιόδου αυτής δύσκολη. [Μπούρας, 2001] Εικόνα 2.3.2 Ναός Παναγίας Δροσιανής (Νάξος). Έλλειψη γεωµετρίας χάραξης, ακανόνιστες αρχιτεκτονικές µορφές (αψίδες, τρούλοι), υλικά κατασκευής εκ περισυλλογής. 12

2.3.2 Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών Η κατηγοριοποίηση που δίνεται από τον Γκιολέ Ν. είναι πολύ αξιόλογη και αξίζει να την αναφέρουµε. Δροµικοί ναοί. Βασιλικές ξυλόστεγες και τρίκλιτες. Ο χωρισµός των κλιτών γίνεται άλλοτε µε κιονοστοιχίες και άλλοτε µε πεσσοστοιχίες. Οι αψίδες είναι άλλοτε στρογγυλές αλλά και άλλες φορές τρίπλευρες ή πολύπλευρες, όταν τα µνηµεία χτίζονται µε πελεκηµένες πέτρες. Ο τελευταίος τύπος αψίδων θα επικρατήσει από το τέλος του 10ου αι. µαζί µε την πλινθοπερίβλητη τοιχοποιία, ενώ οι αψίδες που χτίζονται µε αργολιθοδοµή θα παραµείνουν κυκλικές. Τρουλαίοι ναοί. Τρουλαίες βασιλικές. Βασιλικές που συνήθως έχουν αυξηµένο πλάτος και έχουν περιορισθεί σε µήκος, τάση δηλαδή για τετραγωνισµό. Ο τρούλος τοποθετείται στο κέντρο του ναού. Την εποχή αυτή χτίζεται η Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης, επάνω σε πεντάκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική. Εικόνα 2.3.3 Ναός Kοιµήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια της Βιθυνίας (600 µ. Χ). Μονόχωροι ναοί µε τρούλο. Πρόκειται για απλούστερους τρουλαίους ναούς, κτίσµατα µικρών διαστάσεων στα οποία ο τρούλος καλύπτει το µεγαλύτερο µέρος του ναού και στηρίζεται σε τέσσερα τόξα (ισοβαθή ή όχι) και η κάτοψη µένει τετράγωνη ή το ανατολικό και δυτικό τόξο επιµηκύνονται, γίνονται κάµαρες και η κάτοψη παίρνει στενόµακρη µορφή. 13

Εικόνα 2.3.4 Άγιος Νικόλαος Κρήτης, (8 ος αι.) Εµφάνιση του σύνθετου τετρακιονίου σταυροειδούς εγγεγραµµένου ναού. Το σχήµα του ναού αυτού είναι ένας ελληνικός σταυρός εγγεγραµµένος σε τετράγωνο και ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κίονες. Πρόκειται για το τελευταίο στάδιο εξέλιξης της τρουλαίας βασιλικής µε την αντικατάσταση των ογκωδών πεσσών µε κίονες. Αυτό είχε σαν αποτέλεσµα τη σµίκρυνση του τρούλου και όλων των διαστάσεων του ναού. Εικόνα 2.3.5 Τρίγλεια Βιθυνίας, Άγιος Ιωάννης της Πελεκητής (8 ος αι.) 14

Παραλλαγές του σταυροειδούς εγγεγραµµένου ναού (οκτάστυλοι, µεταβατικοί ναοί). Εικόνα 2.3.6 Άγιος Δηµήτριος του Κατσούρη, Πλησιές Άρτας (8 ος αι.) 2.4 Μεσοβυζαντινή περίοδος (µέσα 9ου αι. -1204 µ.χ.) Μετά το τέλος της Εικονοµαχίας και της Ζ' Οικουµενικής Συνόδου η χριστιανική πίστη ενισχύεται και αναζωπυρώνεται. Το γεγονός αυτό δεν είναι άσχετο µε τις στρατιωτικές και πολιτικές επιτυχίες που ακολουθούν, αφού ο θρησκευτικός ενθουσιασµός διακατέχει τόσο την ηγεσία όσο και τον λαό. [Γκιολές, 1987] Έτσι, η Βυζαντινή αυτοκρατορία κατά τον προχωρηµένο 9ο και τον 10ο αι. γνωρίζει την αρχή µιας νέας ακµής, αφού σταµατά την προέλαση των Αράβων, ανακαταλαµβάνει την Κρήτη και τις περιοχές ως τη Συρία, υποτάσσει τους Βούλγαρους, νικά τους Ρώσους και κυριαρχεί και πάλι στην περιοχή της Ν. Ιταλίας. [Γκιολές, 1987] Τα αποτελέσµατα των νικηφόρων µαχών έχουν ως αποτέλεσµα την ενίσχυση του κράτους, την βαθµιαία οικονοµική πρόοδο και την ανανέωση στη διοίκηση, τη δικαιοσύνη, την παιδεία και τις τέχνες. [Μπούρας, 2001] Η εκκλησία αυτή την περίοδο αναλαµβάνει την εκστρατεία για εκχριστιανισµό των βαρβάρων λαών του βορρά, των Σλάβων και των Βουλγάρων. Ο Βούλγαρος ηγεµόνας και ο Ρώσος πρίγκιπας βαπτίζονται και µε την βοήθεια Ελλήνων ιεραποστόλων εισάγουν τον χριστιανισµό στις χώρες τους. Φυσικά τα κριτήρια δεν ήταν µόνο θρησκευτικά αλλά και πολιτικά, αφού το Βυζάντιο επιδιώκει µε τον τρόπο αυτό να κάνει συµµάχους του τους βόρειους λαούς και να διασφαλίσει έτσι τα σύνορά του. Σε ό,τι αφορά την τέχνη, η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από την τάση για «αναβίωση», «ανανέωση», κάτι που επιτυγχάνεται σε µεγάλο βαθµό. Η τάση για ανάδειξη της αυτοκρατορικής µεγαλουργίας και την επίδειξη δεν έχει ως αποτέλεσµα την δηµιουργία νέων µορφών, αλλά την επιστροφή στα παλαιότερα πρότυπα της κλασικής παράδοσης. Τα πρότυπα στην αρχιτεκτονική είναι τα έργα του Ιουστινιανού, µε την διαφορά ότι η οικονοµία δεν είναι τόσο ακµαία και η κλίµακα των ναών που χτίζονται είναι αρκετά µειωµένη. Έτσι, 15

γίνεται στροφή προς την ανακαίνιση των παλαιότερων ναών που έχουν υποστεί ζηµιές από την πολυκαιρία ή τους σεισµούς. Παράλληλα, η αριστοκρατική τάξη θα αρχίσει να παίζει µεγάλο ρόλο στην καλλιτεχνική εξέλιξη, παίρνοντας πρωτοβουλίες και χρηµατοδοτώντας την κατασκευή ναών, οι οποίοι είναι µικρότερων διαστάσεων από τα παλαιοχριστιανικά µνηµεία λόγω της περιορισµένης οικονοµικής δυνατότητας των ιδιωτών σε σχέση µε το ταµείο του κράτους. [Γκιολές, 1987] Στον ελλαδικό χώρο αναπτύσσεται δραστηριότητα κυρίως από µοναχούς όπως ο Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης, ο Άγιος Πέτρος επίσκοπος Άργους, ο Όσιος Νίκων ο «Μετανοείτε». Στους ανατολίτες αυτούς µοναχούς µπορούν να αποδοθούν µερικά ανατολίτικα στοιχεία που εισάγονται την εποχή αυτή στην ελληνική ναοδοµία. [Γκιολές, 1987] Στο τέλος του 10ου αι. αρχίζουν να ιδρύονται οι µεγάλες κοινοβιακές µονές του Αγίου Όρους µε πρωτοβουλία του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη, ο οποίος σχετιζόταν µε την βασιλική αυλή. [Μπούρας, 2001] Οι πληροφορίες για την οικονοµία στην Ελλάδα είναι πενιχρές και έµµεσες. Καταλαβαίνουµε όµως ότι σπουδαίο ρόλο παίζει και εδώ η ιδιωτική πρωτοβουλία. Κατά την περίοδο της βασιλείας των Μακεδόνων, η αρχιτεκτονική περισσότερο συνεχίζει και εξελίσσει τα ντόπια χαρακτηριστικά της προηγούµενης περιόδου, παρά µιµείται τα πρότυπα της Κωνσταντινούπολης. Στην νότια Ελλάδα δεσπόζει κάποια αυστηρότητα, αυτάρκεια και εσωτερική οικονοµία, µε αποτέλεσµα τα κτίρια που ανεγείρονται να διαφοροποιούνται από τα Κωνσταντινουπολίτικα. Επίσης, στην ίδια περιοχή, αρχίζουν αυτή την εποχή να χτίζονται µοναστήρια µε σχετικά µεγάλους ναούς (τα καθολικά τους). [Μπούρας, 2001] Οι ναοί αυτοί δεν ακολουθούν τον παλαιοχριστιανικό ρυθµό όπως οι ενοριακοί ναοί, αλλά διαµορφώνουν νέους "µοναστηριακούς" αρχιτεκτονικούς ρυθµούς. [Γκιολές, 1987] Μεγάλη οικοδοµική δραστηριότητα θα παρατηρηθεί κατά τον 11ο αι. Τα καλύτερα παραδείγµατα του καλλιτεχνικού αυτού οργασµού σώζονται στο σηµερινό ελλαδικό χώρο, που αυτή την εποχή αποκτά ιδιαίτερη σηµασία για την βυζαντινή αυτοκρατορία. Αυτό φαίνεται από τον αριθµό των µνηµείων που αυξάνεται συνεχώς. Από τον 7ο έως τον 9ο αι. ο αριθµός τους είναι λιγοστός, ενώ υπερδιπλασιάζεται τον 10ο αι. και αυξάνεται µε γεωµετρική πρόοδο από τον 11ο και εξής. [Γκιολές, 1987] Θα πρέπει ακόµα να αναφερθεί ότι αυτή την περίοδο η εκκλησία της Ελλάδος αναδιοργανώνεται έτσι ώστε να υπάρχει ένα ολοκληρωµένο και ιεραρχηµένο εκκλησιαστικό σύστηµα σε όλη τη χώρα. Νέες µητροπόλεις προστίθενται στις προϋπάρχουσες και δηµιουργείται ένα πλήρες δίκτυο µητροπόλεων, αρχιεπισκοπών και επισκοπών. 16

2.4.1 Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών Κατά τον 9ο και 10ο αι. φαίνεται να µην υπάρχει δηµιουργία νέων τύπων ναών. Κατασκευάζονται αρκετές τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές µε υπερυψωµένο το µεσαίο κλίτος για φωταγωγό κατά το παλαιοχριστιανικό πρότυπο. Σε περιορισµένη κλίµακα κτίστηκαν επίσης τρίκλιτες θολοσκεπείς βασιλικές. Ο τύπος που φαίνεται να επικρατεί σε όλη την περίοδο που εξετάζουµε είναι ο σταυροειδής εγγεγραµµένος µε τρούλο ναός, που από µόνος του δεν επιτρέπει µεγάλες διαστάσεις, και µια παραλλαγή του που ειδικοί αποκαλούν µεταβατικό τύπο. Οι µητροπολιτικοί ναοί, οι οποίοι έχουν σχετικά µεγάλο µέγεθος, ακολουθούν τον πατροπαράδοτο τύπο της ξυλόστεγης βασιλικής. Τα καθολικά των µοναστηριών διαφέρουν λίγο µόνο από τις άλλες εκκλησίες από πλευράς λειτουργικής και τυπολογικής, κυρίως λόγω της προσθήκης ναρθήκων. Και εδώ θα προτιµήσουµε την κατηγοριοποίηση του Ν. Γκιολέ. Δροµικοί Ναοί Μεσοβυζαντινές βασιλικές. Είναι οι τρίκλιτες βασιλικές, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν χτισµένες πάνω σε ερείπια παλαιότερων ναών του ίδιου τύπου και χρησιµοποιούνταν κυρίως ως µητροπολιτικοί ναοί. Το µεσαίο κλίτος είναι υπερυψωµένο και διατρυπάται από παράθυρα. Οι στέγες είναι δίρρυτες στο µεσαίο κλίτος και µονόρρυτες στα πλάγια. Τα κλίτη χωρίζονται µε κίονες ή πεσούς ή και τοίχους µε ανοίγµατα. Οι περισσότερες είναι ξυλόστεγες αλλά υπάρχουν και αρκετές καµαροσκέπαστες. Εικόνα 2.4.1 Παναγία της Μέντζενας, Βασιλική 10ου αι, Μέντζενα Αχαΐας. Διακρίνονται οι πεσσοί και οι κολόνες. Μονόχωροι δροµικοί ναοί. Οι ναοί αυτοί είναι στενόµακρες αίθουσες µικρών διαστάσεων. Διακρίνονται σε ξυλόστεγους και καµαροσκέπαστους. Χωρίζονται σε 17

δύο οµάδες: σ' αυτούς που δεν έχουν τυφλά αψιδώµατα στις µακριές πλευρές και σ' εκείνους που έχουν. Τα αψιδώµατα είναι απλές εκβαθύνσεις στον τοίχο και µπορούν να θεωρηθούν σαν κατάλοιπα της σύµπτυξης της τρίκλιτης βασιλικής σε µονόκλινη, όπου στη θέση των τυφλών αψιδωµάτων βρίσκονται τα ανοίγµατα επικοινωνίας του µεσαίου µε τα πλάγια κλίτη. Πολλοί µονόχωροι ναοί έχουν δύο αψίδες στο ιερό και είναι συνήθως αφιερωµένοι στην λατρεία δύο αγίων. Εικόνα 2.4.2 Άγιος Παντελεήµονας στους Πάνω Μπουλαριούς, Μάνη, 991-992 µ.χ. Διακρίνονται οι δύο αψίδες στο ιερό. Τρουλαίοι Ναοί Ναοί σχήµατος ελευθέρου σταυρού. Ο τύπος αυτός κατάγεται από τα ρωµαϊκά µαυσωλεία και χρησιµοποιήθηκε την παλαιοχριστιανική εποχή κυρίως στα µαρτύρια. Στον ελλαδικό χώρο συναντιέται συχνότερα από την µεσοβυζαντινή εποχή σε νησιωτικούς ναούς, στην Πελοπόννησο και στην δυτική ηπειρωτική Ελλάδα. Εικόνα 2.4.3 Άγιος Βασίλειος, Γεφύρι Άρτας, β µισό του 9 ου αι. Μορφή λατινικού σταυρού. 18

Μονόχωροι τρίκογχοι ναοί. Είναι παραλλαγή των µονόκλιτων ελεύθερων σταυρών µε την απλή προσθήκη κογχών στα τρία σκέλη του σταυρού. Κατάγονται από τα πρωτοχριστιανικά µαρτύρια και απαντώνται στην Ελλάδα την βυζαντινή και µεταβυζαντινή εποχή. Συνήθως δεν είχαν νάρθηκα αλλά σε πολλούς προστέθηκε µεταγενέστερα. Εικόνα 2.4.4 Άγιος Νικόλαος, Πλατανίτι Αχαΐας. Προσθήκη του νάρθηκα στη δυτική πλευρά του ναού. Τετράκογχοι ναοί. Χρησιµοποιείται πολύ λίγο την εποχή αυτή και το πρωιµότερο και πιο αξιόλογο µνηµείο της κατηγορίας αυτής θεωρείται το καθολικό της Μονής Περιστερών, που βρίσκεται 30 χιλ. ΝΑ της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 2.4.5 Άγιος Ανδρέας, Περιστερές Θεσσαλονίκης, 870-871 µ.χ. 19

Σταυροειδείς ηµιεγγεγραµµένοι ναοί. Οι ναοί αυτοί διαφέρουν από τους σταυροειδείς εγγεγραµµένους γιατί το ανατολικό σκέλος του σταυρού παραµένει ελεύθερο, ενώ το δυτικό εγγράφεται σε ορθογώνιο. Ο τύπος φαίνεται να προήλθε από την προσθήκη χαµηλών διαµερισµάτων που επικοινωνούσαν µε το νάρθηκα και χρησίµευαν σαν βοηθητικοί χώροι για να φυλάσσονται τα σκεύη και να αποτίθενται οι προσφορές των πιστών. Αργότερα οι χώροι αυτοί ενώθηκαν µε τον κυρίως ναό, αλλά ο τύπος εγκαταλείφθηκε γρήγορα λόγω µειονεκτηµάτων. Εικόνα 2.4.6 Μονή Κορακονησίας, Αµβρακικός, τέλος 10 ου αι. Στρογγυλοί ναοί. Σηµαντικότερο παράδειγµα είναι η Ροτόντα της Πρεσλάβας, το πρότυπο της οποίας πρέπει να είναι κωνσταντινουπολίτικο, αφού δεν απαντάται αλλού αυτή την εποχή. Επίσης, και η ροτόντα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην Κρήτη, η οποία εγγράφτηκε µεταγενέστερα σε τετράπλευρο. Εικόνα 2.4.7 Πρεσλάβα, Ροτόντα, π. 900 µ.χ. 20

Ναοί µε τρούλο και περίστωο. Απαντώνται σε διάφορες παραλλαγές στην Κωνσταντινούπολη, τη Μακεδονία και στις περιοχές επιρροής τους. Αποτελούνται από κεντρικό χώρο που καλύπτεται µε τρούλο, ο οποίος στηρίζεται σε τέσσερις ογκώδεις πεσσούς, και από περίστωο συνήθως πολύ χαµηλότερο από τον κυβικό κεντρικό πυρήνα, τον οποίο περιβάλλει από τη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά. Και στις τρεις πλευρές ανοίγονται δίοδοι επικοινωνίας του κεντρικού χώρου µε το περίστωο. Το τρίµερες Ιερό Βήµα συνάπτεται µε τον κεντρικό χώρο και τα πλάγια κλίτη. Ο τύπος κατάγεται πιθανότατα από τις βασιλικές µε τρούλο. Εικόνα 2.4.8 Ναός Κοιµήσεως της Θεοτόκου, Λάµποβο Β. Ηπείρου. Κάτοψη και τοµή. Πρόκειται για σταυροειδή εγγεγραµµένο ναό µε περίστωο. 21

Σταυροειδείς εγγεγραµµένοι ναοί. Η ονοµασία οφείλεται στο ότι ο τρούλος υποβαστάζεται από τέσσερις ηµικυκλικές καµάρες που διατάσσονται σταυροειδώς διαγράφοντας στη στέγη του ναού το σηµείο του σταυρού. Ο τρούλος υψώνεται δε ένα τύµπανο που διατρυπάται από πολλά παράθυρα. Στη Θεσσαλονίκη χαρακτηριστικό µοναδικό παράδειγµα αυτού του τύπου είναι η Παναγία των Χαλκέων. Εικόνα 2.4.9 Παναγία Χαλκέων, Θεσσαλονίκη, 1028 µ.χ. Κάτοψη. Εικόνα 2.4.10 Παναγία Χαλκέων, Θεσσαλονίκη, 1028 µ.χ. Όψη. 22

Μεσοβυζαντινοί οκταγωνικοί. Ο αριθµός τους είναι πολύ περιορισµένος, αλλά διακρίνονται για το µέγεθός τους και κυρίως για τον ιδιαίτερα µεγάλο τρούλο, ο οποίος καλύπτει σχεδόν ολόκληρο τον κυρίως ναό. Διακρίνονται από τα παλαιοχριστιανικά οκτάγωνα, γιατί εκεί ο καλυπτόµενος χώρος ήταν οκταγωνικός, ενώ εδώ µόνο η στήριξη του τρούλου είναι οκταγωνική και ο καλυπτόµενος χώρος παραµένει τετράγωνος. ΕΙκόνα 2.4.11 Καθολικό Οσίου Λουκά Βιωτίας, 1011 µ.χ. Κάτοψη Εικόνα 2.4.12 Καθολικό Οσίου Λουκά Βιωτίας, 1011 µ.χ. Όψη. 23

Κεφάλαιο 3 Θέρµανση και Κλιµατισµός Ναών Ο ολοκληρωµένος σχεδιασµός όλων των κτιρίων, ακόµα και των κτιρίων εξειδικευµένων χρήσεων όπως οι ναοί, περιλαµβάνει και την βελτιστοποίηση του συνθηκών στο εσωτερικό τους. Η θερµική άνεση µέσα στους χώρους που κινούνται, εργάζονται ή ακόµα και προσεύχονται οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι ικανοποιητική, καθώς επηρεάζει άµεσα την επίδοση και την γενικότερη διάθεση των χρηστών του κάθε χώρου. Η ικανοποίηση της ανάγκης για θερµική άνεση µε τρόπο που να µην επιβαρύνεται το περιβάλλον γίνεται ολοένα και πιο επιτακτική και θα πρέπει να βρεθούν εκείνες οι λύσεις για κάθε περίπτωση κατασκευής που να αποδίδουν στο µέγιστο µε τον λιγότερο ενεργοβόρο τρόπο. Αυτό σηµαίνει ότι, εκτός από τον περιορισµό των απωλειών, θα πρέπει να υπολογιστεί µε ακρίβεια το σύστηµα που θα χρησιµοποιηθεί σε κάθε περίπτωση, έτσι ώστε να µην ξοδεύεται περιττή ενέργεια και να ελαχιστοποιούνται οι εκποµπές προς το περιβάλλον. Στους χώρους βραχείας χρήσης η απαίτηση θέρµανσης και ψύξης είναι επίσης ιδιαίτερη, επειδή δεν µπορεί να επιτευχθεί κατάσταση ισορροπίας µέσα στο χώρο. Έτσι θα πρέπει να γίνει ένας ειδικότερος υπολογισµός για δοµικά υλικά που έχουν την δυνατότητα της αποθήκευσης και µη αποθήκευσης θερµότητας. Ειδικότερα για τα κτίρια των εκκλησιών, υπάρχουν κάποιες παρατηρήσεις για να καταλάβουµε το µέγεθος του προβλήµατος: Η θέρµανση γενικά χρειάζεται µόνο για λίγες ώρες (Σάββατο και Κυριακή). Εκτός από τον κυρίως ναό πρέπει ακόµα να θερµανθούν οι βοηθητικοί χώροι, πχ. γραφεία, αίθουσες δραστηριοτήτων του ναού (συνάξεις, χορωδία, καλλιτεχνικές και άλλες δραστηριότητες). Στη θέρµανση του ναού συµβάλλει και η παραγόµενη θερµότητα από τα αναµµένα κεριά, που, όταν είναι αρκετά, αυτή δεν µπορεί να κριθεί αµελητέα. Οµοίως, το εκκλησίασµα, ιδίως όταν παρατηρείται µεγάλη προσέλευση πιστών, συµβάλλει σε σηµαντικό βαθµό στην άνοδο της θερµοκρασίας του χώρου. Τα θερµαντικά σώµατα θα έπρεπε για αρχιτεκτονικούς λόγους να είναι όσο το δυνατό πιο αφανή. Σύµφωνα µε την βιβλιογραφία [Recknagel-Sprenger] για παλαιούς ναούς συνήθως επαρκεί µια θερµοκρασία γύρω στους 15 C, δεδοµένου ότι ο εκκλησιαζόµενος δεν βγάζει το πανωφόρι του. 24

Για το θέµα του κλιµατισµού θα πρέπει πρώτα να αναφέρουµε µια βασική διαφορά µεταξύ των όρων «κλιµατισµός» και «ψύξη». Οι εγκαταστάσεις κλιµατισµού, εκτός από την ψύξη των χώρων, επεξεργάζονται τον αέρα και ελέγχουν την καθαρότητά του και την υγρασία του. Δηλαδή µια εγκατάσταση κλιµατισµού µας προσφέρει τον έλεγχο της θερµοκρασίας, της υγρασίας και της ποιότητας αέρα στους χώρους ενός κτιρίου, ενώ µε µια εγκατάσταση ψύξης επιτυγχάνεται µόνο ο έλεγχος της θερµοκρασίας του χώρου. Δυστυχώς, στην αγορά, οι όροι συγχέονται και δεν επεξηγούνται µε αποτέλεσµα να µη γίνεται σωστή επιλογή του συστήµατος που θα ικανοποιήσει την απαίτηση του κάθε χώρου. Την στιγµή αυτή εφαρµόζονται διάφορα συστήµατα τόσο για τη θέρµανση όσο και για την ψύξη των ναών, «κλασικά» ή λιγότερο γνωστά, µε µεγάλη ή µικρή επιτυχία. Αλλά η καλή απόδοση των συστηµάτων που τοποθετούνται εξαρτάται και από άλλους παράγοντες, όπως η συντήρησή τους, τα κουφώµατα, ο προσανατολισµός του ναού, ο τρόπος αερισµού του κτιρίου (µηχανικός ή φυσικός), κά. Η επιλογή του κατάλληλου συστήµατος επίσης εξαρτάται από πάρα πολλούς παράγοντες, όπως το κόστος των καυσίµων, τα έξοδα των εγκαταστάσεων, ο τρόπος κατασκευής της εκκλησίας, η παλαιότητα του κτιρίου, η ύπαρξη υπογείου, η διαµόρφωση της κάτοψης, κά. Για τα ελληνικά δεδοµένα εξαρτάται και από τους επιτρόπους και τη συνεργασία τους µε τους ιερείς, αλλά και από την ύπαρξη κάποιου ειδικού ή γνώστη νέων τεχνολογιών που θα µπορούσε να προτείνει έναν αριθµό λύσεων και το κόστος τους, ώστε να επιλεγεί η καταλληλότερη τεχνικοοικονοµική λύση. 3.1 Συστήµατα θέρµανσης 3.1.1 Τοπική θέρµανση Επιτυγχάνεται µε σόµπες, σε µικρούς ναούς των χωριών αλλά και σε ιστορικούς ναούς. Φυσικά δεν µπορεί µε αυτό τον τρόπο να επιτευχθεί οµοιόµορφη θέρµανση του χώρου. Εικόνα 3.1.1 Σόµπα στον Ι. Ν. Παναγίας Αχειροποίητου Θεσσαλονίκης 25

3.1.2 Ηλεκτρικές θερµάστρες Οι ηλεκτρικές θερµάστρες έχουν υψηλό κόστος λειτουργίας και µπορούν να χρησιµοποιηθούν µόνο µε φθηνό τιµολόγιο θέρµανσης. Οι ηλεκτρικοί θερµοσυσσωρευτές θα µπορούσαν επίσης να αποτελέσουν λύση, αλλά είναι αρχιτεκτονικά ασυµβίβαστοι µε τον χώρο ενός ναού. Στον Ι. Ν. Αγίου Νικολάου του Ορφανού χρησιµοποιείται ηλεκτρική θερµάστρα, ενώ τον χειµώνα το δάπεδο στρώνεται µε χαλί. 3.1.3 Θέρµανση ακτινοβολίας Η θέρµανση ακτινοβολίας γίνεται µε θερµαντικά σώµατα καύσης πετρελαίου ή φυσικού αερίου, τα οποία αποδίδουν αµέσως µόλις τεθούν σε λειτουργία και είναι αποδοτική όταν η εξωτερική θερµοκρασία δεν είναι πολύ χαµηλή. Τα µειονεκτήµατά τους είναι η άσχηµη για κάποιους εξωτερική τους εµφάνιση, οι δυσκολίες στη διάταξη, η ανοµοιόµορφη θέρµανση. Εικόνα 3.1.2 Καλοριφέρ στον Ι. Ν. Αγ. Μηνά Θεσσαλονίκης 3.1.4 Θέρµανση µε fan coil Η θέρµανση µε fan coil (σώµατα εξαναγκασµένης κυκλοφορίας αέρα) είναι ένα σύστηµα από εσωτερικές µονάδες που µεταφέρει την θερµότητα στο χώρο µέσω της τροφοδοσίας των µονάδων µε νερό κατάλληλης θερµοκρασίας. Απαιτείται φυσικά µια συσκευή παραγωγής θερµότητας (ο λέβητας). Τα πλεονεκτήµατα του συστήµατος αυτού θεωρούνται: Το µικρότερο κόστος. Η αποτελεσµατικότητα, δηλαδή ικανοποιεί τις απαιτήσεις του χρήστη στην άµεση ζήτηση. Προσφέρει άνεση και δίνει τη δυνατότητα της εφαρµογής ενός βοηθητικού συστήµατος αερισµού. Επιτυγχάνει ήπια αφύγρανση του χώρου, µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία καλύτερων συνθηκών υγιεινής. 26

Εικόνα 3.1.3 Μονάδα fan coil στον Ι. Ν. Αγ. Γεωργίου στα Ελευθέρια Θεσσαλονίκης 3.1.5 Θέρµανση µε αεραγωγούς Είναι αρκετά διαδεδοµένη µορφή θέρµανσης. Για την θέρµανση του αέρα χρησιµοποιούν στο λεβητοστάσιο θερµαντήρες αέρα, πάνω από τους οποίους ένας ανεµιστήρας προσφυσά αέρα από τον χώρο της εκκλησίας. Η διανοµή του θερµού αέρα γίνεται µε κανάλια που τοποθετούνται στο δάπεδο, από τα οποία εξέρχεται ο αέρας σε κατάλληλες θέσεις. Η θερµοκρασία του αέρα προσαγωγής είναι µικρότερη από 55 C. Τα καύσιµα είναι συνήθως πετρέλαιο ή φυσικό αέριο. Στον Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου στα Ελευθέρια Θεσσαλονίκης εγκαταστάθηκε σύστηµα µε αεραγωγούς για θέρµανση και τα αποτελέσµατα κρίθηκαν πολύ ικανοποιητικά. Εικόνα 3.1. 4 Εφαρµογή θέρµανσης µε αεραγωγούς στον Ι.Ν. Αγ. Γεωργίου στα Ελευθέρια Θεσσαλονίκης 3.1.6 Ενδοδαπέδια θέρµανση (Δαπεδοθέρµανση) Η ενδοδαπέδια θέρµανση ή δαπεδοθέρµανση ή θέρµανση δαπέδου όπως αλλιώς ονοµάζεται, αποτελεί έναν σύγχρονο τρόπο θέρµανσης των κτιρίων προσφέροντας 27

σηµαντική εξοικονόµηση ενέργειας και µεγάλη θερµική άνεση. Η τεχνική στην οποία βασίζεται εφαρµοζόταν από την αρχαιότητα µε καύσιµη ύλη τα καυσόξυλα και µέσο µετάδοσης τον αέρα, που διοχετευόταν σε υπόγεια κανάλια κάτω από το δάπεδο. Στην «σύγχρονη» δαπεδοθέρµανση ο χώρος θερµαίνεται µε την βοήθεια σωληνώσεων που είναι εγκιβωτισµένοι µέσα στο δάπεδο και στους οποίους κυκλοφορεί ζεστό νερό σχετικά χαµηλής θερµοκρασίας. Τα µεγάλα πλεονεκτήµατα της θέρµανσης δαπέδου είναι: Μεγάλη θερµική θαλπωρή µε ιδανική κατανοµή θερµοκρασίας στο χώρο. Μεγάλη εξοικονόµηση ενέργειας. Χαµηλότερες θερµοκρασίες λειτουργίας. Μείωση απωλειών από την οροφή. Φιλικότητα προς το περιβάλλον. Κατάλληλη για αλλεργικούς. Καλαίσθητοι χώροι χωρίς θερµαντικά σώµατα και ελευθερία διαµόρφωσής των. Δυνατότητα να χρησιµοποιήσουµε το ίδιο σύστηµα και για ψύξη. Τα συστήµατα θέρµανσης δαπέδου θερµαίνουν, εκµεταλλευόµενα τις χαµηλές θερµοκρασίες της επιφάνειας του δαπέδου και την οµοιόµορφη κατανοµή της θερµότητας, µε ήπια ακτινοβολία ενέργειας εξασφαλίζοντας έτσι την θερµική θαλπωρή. Σε αντίθεση µε τα στατικά συστήµατα θέρµανσης, µε αυτόν τον τρόπο αποκαθίσταται η ισορροπία ακτινοβολούµενης θερµότητας µεταξύ ανθρώπου και του χώρου που τον περικλείει και επιτυγχάνεται η ιδανική αίσθηση θαλπωρής. Χάρη στο υψηλό ποσοστό ακτινοβολίας ενέργειας των συστηµάτων θέρµανσης δαπέδου, η αίσθηση της θαλπωρής, στην περίπτωση της θέρµανσης, γίνεται αντιληπτή σε αισθητά χαµηλότερες θερµοκρασίες χώρου. Η θερµοκρασία χώρου µπορεί να µειωθεί κατά 1 µε 2 βαθµούς Κελσίου. Το γεγονός αυτό επιτρέπει µια ετήσια εξοικονόµηση ενέργειας από 3 έως 6%. Λόγω της αυξηµένης απόδοσης θέρµανσης σε σχετικά µικρές θερµοκρασίες προσαγωγής, τα συστήµατα θέρµανσης δαπέδου µπορούν να συνδυαστούν ιδανικά µε γεωθερµικές αντλίες θερµότητας, λέβητες αερίου ή ηλιακούς συλλέκτες αυξάνοντας έτσι την φιλικότητα της εγκατάστασης θέρµανσης προς το περιβάλλον. Λόγω του χαµηλού ποσοστού ακτινοβολούµενης ενέργειας των συστηµάτων θέρµανσης δαπέδου προκύπτει µια περιορισµένη ανακυκλοφορία του αέρα του θερµαινόµενου χώρου. Η ανακυκλοφορία που προκαλούσε και σκόρπισµα της σκόνης καθιστά το σύστηµα της ενδοδαπέδιας θέρµανσης ιδανική και για άτοµα µε αλλεργίες. 28

Τα συστήµατα θέρµανσης δαπέδου καταργούν τα θερµαντικά σώµατα επιτρέποντας έτσι την ελεύθερη διαµόρφωση των χώρων, κάτι που στην περίπτωση των ναών είναι απαραίτητο, προσφέρουν στον αρχιτέκτονα ελευθερία στον σχεδιασµό. Εάν κυκλοφορήσουµε ψυχρό νερό στις σωληνώσεις των κυκλωµάτων του δαπέδου τότε ψύχουµε το δάπεδο και σαν αποτέλεσµα αυτού επιτυγχάνουµε δροσισµό - ψύξη των χώρων του κτιρίου. Δηλαδή µε το ίδιο σύστηµα έχουµε ενδοδαπέδια θέρµανση και ψύξη του κτιρίου (δαπεδοθέρµανση και δαπεδοψύξη). Το σύστηµα θέρµανσης δαπέδου λειτουργεί µε θερµοκρασίες προσαγωγής νερού από 35 έως 45 βαθµούς Κελσίου. Οι αντίστοιχες θερµοκρασίες επιστροφής είναι από 5 έως 10 βαθµούς χαµηλότερες. Λόγω των χαµηλών αυτών θερµοκρασιών έχουµε κατά 10% εξοικονόµηση ενέργειας σε σχέση µε τα κλασικά συστήµατα θέρµανσης. Στην θέρµανση δαπέδου υπάρχει ο περιορισµός στην τελική θερµοκρασία δαπέδου, η οποία σε καµιά περίπτωση δεν πρέπει να είναι υψηλότερη από αυτές που αναφέρονται παρακάτω. Τα συστήµατα θέρµανσης και ψύξης δαπέδου έχουν αρκετές οικοδοµικές κατασκευαστικές ιδιαιτερότητες που πρέπει να προσεχθούν για την αποφυγή αστοχιών, όπως για παράδειγµα να υπάρχει περιθώριο για τις συστολοδιαστολές του υλικού που καλύπτει το δάπεδο (κυρίως µάρµαρο), ώστε να µην σπάσει τοπικά. Στον Ιερό Ναό Αγίου Παντελεήµονος Αµπελοκήπων έχει τοποθετηθεί ενδοδαπέδια θέρµανση µε ικανοποιητική λειτουργία από το 1999. Κατά τους ψυχρούς µήνες το σύστηµα τίθεται σε λειτουργία από το προηγούµενο βράδυ, εξυπηρετώντας καλύτερα τις ανάγκες των εκκλησιαζόµενων. Εικόνα 3.1.5 Ναός Αγίου Παντελεήµονα Αµπελοκήπων 3.1.7 Θέρµανση µε υπέρυθρη ακτινοβολία Η θέρµανση µε χρήση της υπέρυθρης ακτινοβολίας µπορεί (θεωρητικά) να εξοικονοµήσει ενέργεια σε ποσοστό 65%. Αυτός ο τρόπος θέρµανσης θεωρείται επίσης πολύ αποδοτικός. 29