ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ για Πολίτες

ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ για Πολίτες Copyright Ιούνιος 2009, Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός Διεύθυνση Σώµατος Σαµαρειτών, Διασωστών και Ναυαγοσωστών Τµήµα Εκπαίδευσης 1

ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ για Πολίτες Εγχειρίδιο Εκπαιδευόµενου Ενότητα 4η ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Γ. ΓΕΡΑΣΙΜΑΤΟΣ - ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΡΙΟΣ Ι. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ Copyright Ιούνιος 2009, Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός Διεύθυνση Σώµατος Σαµαρειτών, Διασωστών και Ναυαγοσωστών Τµήµα Εκπαίδευσης 2

ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ για Πολίτες Εγχειρίδιο Εκπαιδευόµενου Ενότητα 4η Αφιερωµένο σε ΣΕΝΑ που έχεις την θέληση και την ικανότητα να σώζεις ανθρώπινες ζωές. 3

4 η ενότητα Εκτίµηση Τραυµατία ή Ασθενούς Αντιµετώπιση Αιµορραγιών 4

Εκτίµηση Τραυµατία ή Ασθενούς Προκειµένου να αντιµετωπιστεί σωστά ο ασθενής ή ο τραυµατίας, θα πρέπει να γίνει σωστή εκτίµηση της κατάστασής του. Ο αρωγός δεν έχει τις γνώσεις ούτε τα εργαλεία για να κάνει τη διάγνωση της κατάστασης του θύµατος. Η διάγνωση είναι έργο του ιατρού! Ο αρωγός, όµως, θα πρέπει αφενός να εκτιµήσει την κατάσταση του θύµατος (προκειµένου να σχηµατίσει µια γενική εικόνα των πιθανών τραυµατισµών και της βαρύτητάς τους), αφετέρου δε θα πρέπει να συλλέξει όλες εκείνες τις πληροφορίες που θα επιτρέψουν αργότερα στον ιατρό να αντιληφθεί καλύτερα τις συνθήκες του ατυχήµατος. Έτσι, η εκτίµηση που γίνεται από τον αρωγό στον τόπο του ατυχήµατος στηρίζεται σε 3 άξονες: Συµπτώµατα: Στοιχεία που διαπιστώνει ο ασθενής ή ο τραυµατίας και τα αναφέρει στον αρωγό (π.χ. πόνος, αδυναµία κίνησης, ζάλη, ναυτία κλπ.). ρωτήστε τον τραυµατία ή τον ασθενή: «τι αισθάνεσαι;» Σηµεία: Στοιχεία που διαπιστώνει ο αρωγός. Ο αρωγός δεν διαθέτει εξειδικευµένα εργαλεία για να βρει τα σηµεία του ασθενούς ή τραυµατία. Διαθέτει µόνο τις αισθήσεις του. Έτσι, η εκτίµηση του αρωγού ακολουθεί τον µνηµονικό κανόνα «Βλέπω Ακούω Μυρίζω Αισθάνοµαι»: o ΒΛΕΠΩ: Γενική εικόνα της σκηνής του ατυχήµατος, του θύµατος Δέρµα: χρώµα δέρµατος (κυανό = έλλειψη οξυγόνου, κόκκινο = πυρετός, λήψη οινοπνεύµατος, τοπική φλεγµονή, έκθεση στο κρύο), υγρασία δέρµατος, θερµοκρασία δέρµατος, οίδηµα, τοπικές βλάβες Μάτια: ανισοκορία = εγκεφαλική βλάβη Ενδείξεις τραυµατισµού ή άλλων καταστάσεων (π.χ. άδεια δοχεία φαρµάκων = πιθανή δηλητηρίαση) 5

o ΑΚΟΥΩ: Οµιλία: δύσπνοια, επίπεδο συνείδησης Εντοπισµός πόνου: «πού πονάς;» Ήχοι αναπνοής: θορυβώδης αναπνοή = µερική απόφραξη αεραγωγού Τρίξιµο δοντιών: υποθερµία ή επιληπτικοί σπασµοί Θόρυβοι πεπτικού συστήµατος o ΜΥΡΙΖΩ: Οσµές στον χώρο του ατυχήµατος Αναπνοή (π.χ. οσµή οινοπνεύµατος) o ΑΙΣΘΑΝΟΜΑΙ: Δέρµα Σφυγµός ΣΦΥΓΜΟΣ Ο σφυγµός είναι το άµεσο αποτέλεσµα της καρδιακής λειτουργίας. Ο αρωγός µπορεί να ψηλαφήσει το σφυγµό σε δυο σηµεία: στο λαιµό (καρωτίδα): σε αναίσθητους ασθενείς: 6

στον καρπό (κερκιδική αρτηρία): σε «κανονικούς» ασθενείς Ο κανονικός σφυγµός σε έναν ενήλικα είναι 60 100 σφίξεις / λεπτό. ΠΡΟΣΟΧΗ: µην βασίζεστε στο σφυγµό για να διαπιστώσετε την καρδιακή λειτουργία σε αναίσθητους ασθενείς! Ιστορικό: Στοιχεία που έχουν να κάνουν µε τα σηµεία και συµπτώµατα του ασθενούς. Εφαρµόστε τον µνηµονικό κανόνα ΣΑΦΑΓΓ: o Συµπτώµατα: «Τι συνέβη;» o Αλλεργίες: «Έχετε ή είχατε ιατρικές αλλεργίες;» o Φάρµακα: «Παίρνετε φάρµακα µε ή χωρίς ιατρική συνταγή;» o Ατοµικό Αναµνηστικό: «Έχετε κάποιο ιατρικό ιστορικό;» 7

o Γεύµα: «Πότε και τι φάγατε για τελευταία φορά;» o Γεγονότα που οδήγησαν στο βασικό σύµπτωµα: «Τι κάνατε όταν εκδηλώθηκε το βασικό σας σύµπτωµα;» 8

Αιµορραγίες - Τραύµατα Τραύµα είναι η κάκωση εκείνη που συνοδεύεται από λύση της συνέχειας του δέρµατος. Διακρίνουµε έξι βασικούς τύπους τραυµάτων: ΕΝΤΟΜΗ Προκαλείται από αιχµηρό όργανο, π.χ. µαχαίρι. Τα χείλη του τραύµατος είναι λεία. Αφορά σε όλο το βάθος του δέρµατος και µπορεί να φτάσει σε διάφορο βάθος στους υποκείµενους ιστούς. Μπορεί να υπάρχει µεγάλη αιµορραγία. ΑΠΟΣΠΑΣΗ Ένα τµήµα του δέρµατος αποκόπτεται τελείως ή συνδεόµενο µε µια γέφυρα κρέµεται σαν πτερύγιο. Χαρακτηρίζεται από πόνο και έντονη αιµορραγία. ΕΚΔΟΡΑ Επιφανειακή κάκωση που αφορά την επιδερµίδα και τµήµα του χορίου κυρίως λόγω τριβής σε σκληρή επιφάνεια. Μικρή αιµορραγία και πόνος χαρακτηρίζουν αυτού του είδους τα τραύµατα, όµως ο κίνδυνος µόλυνσης είναι µεγάλος, διότι η επιφάνεια του τραύµατος είναι µεγάλη. ΘΛΑΣΤΙΚΟ ΤΡΑΥΜΑ Προκαλείται από σύνθλιψη των ιστών λόγω εφαρµογής πίεσης (σε αντιστοιχία µε την θλάση). Αφορά σε όλο το βάθος του δέρµατος και µπορεί να φτάσει σε διάφορο βάθος στους υποκείµενους ιστούς. Μπορεί να υπάρχει µεγάλη αιµορραγία. 9

ΔΙΑΤΙΤΡΑΙΝΟΝ Τραύµα από αιχµηρό όργανο π.χ. µαχαίρι ή βλήµα. Αν υπάρχει και πύλη εξόδου ονοµάζεται διαµπερές. Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος τραυµατισµού των εσωτερικών οργάνων, αλλά και µόλυνσης. ΔΗΓΜΑ Αποτελεί ειδική περίπτωση διατιτραίνοντος τραύµατος. Προκαλείται από θηλαστικά (π.χ. σκύλος, άνθρωπος), αρθρόποδα (π.χ. σκορπιός, αράχνη), φίδια κλπ. Σπάνια είναι διαµπερή, χαρακτηρίζονται από µικρό βάθος σε σχέση µε τα τυπικά διατιτραίνοντα τραύµατα από σφαίρες, µαχαίρια και άλλα όπλα. Παρά ταύτα, ο κίνδυνος µόλυνσης ή και εισαγωγής δηλητηρίου στο τραύµα είναι µεγάλος. Ανάλογα µε τον τύπο του αγγείου που αιµορραγεί, οι αιµορραγίες χαρακτηρίζονται σαν αρτηριακές, φλεβικές ή τριχοειδικές. Στοιχεία για τον κάθε τύπο αιµορραγίας δίνονται στον πίνακα που ακολουθεί. Προφανώς, σε ένα τραύµα θα συναντήσουµε και τους τρεις τύπους αιµορραγίας, όµως ο ένας από αυτούς θα κυριαρχεί. Αρτηριακή Φλεβική Τριχοειδική Ροή Χρώµα αίµατος αίµατος Παρατηρήσεις Κατά ριπάς Ανοικτό κόκκινο Οι πλέον επικίνδυνες Οµαλή Σκούρο κόκκινο Όχι ίσχαιµη περίδεση Ασήµαντη Ενδιάµεσο Συνήθως σταµατούν µόνες τους Ανεξάρτητα από τον τύπο του τραύµατος ή την µορφή της αιµορραγίας, η αιµορραγία πρέπει να ελέγχεται άµεσα για δυο λόγους: έλεγχος περαιτέρω απώλειας αίµατος και αποφυγή 10

µόλυνσης του τραύµατος. Το αίµα µεταφέρει οξυγόνο και άλλα θρεπτικά συστατικά στα κύτταρά µας. Συνεπώς, απώλεια µεγάλης ποσότητας αίµατος σηµαίνει στέρηση των κυττάρων οξυγόνου και θρεπτικών συστατικών. Χωρίς οξυγόνο, τα κύτταρα θα πεθάνουν σύντοµα. Όταν πεθάνουν πολλά κύτταρα, πεθαίνει και ο άνθρωπος. Όσον αφορά στην µόλυνση του τραύµατος, ένας από τους ρόλους του δέρµατος είναι να προστατεύει το σώµα µας από µολύνσεις. Εάν το τραύµα µολυνθεί από εξωγενείς παράγοντες, τότε η µόλυνση µπορεί να µεταδοθεί στο εσωτερικό του σώµατος και να προκαλέσει µέχρι και θάνατο (σηψαιµία, σηπτικό σοκ). Γίνε Εθελοντής Αιµοδότης 11

Αντιµετώπιση Αιµορραγίας Αντιµετώπιση Αιµορραγίας: Αποκάλυψη της βλάβης σε ολόκληρη την έκτασή της Εκτίµηση της σοβαρότητας της βλάβης Έλεγχος της αιµορραγίας: o Φορέστε γάντια εξέτασης αν δεν το έχετε ήδη κάνει. o Εφαρµόστε άµεση πίεση µε το χέρι σας, µέχρι να έχετε διαθέσιµο έναν γαζοεπίδεσµο ή µια κοµπρέσα και έναν ελαστικό επίδεσµο. o Με ελάχιστη απελευθέρωση της πίεσης, εφαρµόστε την κοµπρέσα και συνεχίζετε να πιέζετε πάνω από την κοµπρέσα. o Η πλειοψηφία των εξωτερικών αιµορραγιών σταµατά µε την εφαρµογή εξωτερικής πίεσης. o Αν οι γάζες ποτίσουν µε αίµα δεν τις αφαιρούµε αλλά προσθέτουµε και άλλες πάνω στις ήδη υπάρχουσες. o Η πίεση µπορεί να συνεχιστεί χωρίς να χρειάζεται ο αρωγός να πιέζει µε το χέρι του, µε εφαρµογή κατάλληλης πιεστικής επίδεσης (Εικόνα 1). Εικόνα 1 12

o Ανύψωση του τραυµατισµένου άκρου πάνω από το επίπεδο της καρδιάς µειώνει την ροή αίµατος στο άκρο και έτσι διευκολύνει µηχανικά την πήξη του αίµατος. o Αν η αιµορραγία δεν σταµατά (ή επικουρικά στην πιεστική επίδεση) ασκούµε πίεση για µικρό χρονικό διάστηµα πάνω στα «σηµεία πίεσης», δηλαδή κεντρικότερα της αιµορραγίας στα σηµεία διέλευσης των κύριων αγγείων που αιµατώνουν την περιοχή της βλάβης (Εικόνα 2). o Ίσχαιµη περίδεση (Εικόνα 3): Είναι η ύστατη λύση και εφαρµόζεται µόνο όταν απειλείται η ζωή του ασθενή από την εξωτερική αιµορραγία, η οποία δεν µπορεί να ελεγχθεί διαφορετικά. Πρέπει ο αιµοστάτης που θα τοποθετηθεί να είναι αρκετά φαρδύς (> 5cm) ο οποίος και θα αφαιρεθεί µόνο όταν ο ασθενής φτάσει στο νοσοκοµείο. Συχνά ως ιµάντας για την ίσχαιµη περίδεση χρησιµοποιείται ένας τριγωνικός επίδεσµος διπλωµένος σε σχήµα Εικόνα 2 «γραβάτας». Πρέπει πάντα να σηµειώνεται ο χρόνος τοποθέτησής του, και να χαλαρώνεται για 2 λεπτά κάθε δέκα λεπτά, αν ο ασθενής πρόκειται να µείνει για µεγάλο χρονικό διάστηµα εκτός νοσοκοµείου. Εικόνα 3 13

o Η ψυχολογική υποστήριξη στον τραυµατία είναι απαραίτητη, αφού βοηθά στο να ηρεµήσει ο ασθενής. Έτσι µειώνονται οι σφύξεις, που πιθανόν θα είχαν αυξηθεί λόγω πόνου και φόβου, µε αποτέλεσµα να διευκολύνεται η πήξη του αίµατος. o Ο έλεγχος της αιµορραγίας σε τραύµατα που δεν βρίσκονται σε άκρα ή στο κεφάλι, πραγµατοποιείται µόνο µε άµεση πίεση πάνω στο τραύµα. Προφύλαξη από περαιτέρω µόλυνση. o Τα τραύµατα θα πρέπει να καθαρίζονται από σκόνες, ξένα σώµατα κλπ µε άφθονο φυσιολογικό ορό (N/S 0.9%). Τραύµατα ιδιαίτερα βρώµικα ή αιµορραγούντα απαιτούν έκπλυση µε οξυζενέ (δρα και αιµοστατικά) το οποίο όµως µετά ξεπλένεται µε φυσιολογικό ορό. Το τραύµα στη συνέχεια θα πρέπει να σκουπιστεί καλά µε αποστειρωµένη γάζα. o Η χρήση τοπικά αντιµικροβιακών υγρών (τύπου Betadine ) αφορά µόνο την δερµατική επιφάνεια. Σε βαθιά θλαστικά τραύµατα δεν βάζουµε Betadine στους υποκείµενους ιστούς (υποδόριο λίπος) αλλά µόνο στο δέρµα γύρω από τη βλάβη. Σε ασθενής που αναφέρουν πρόβληµα στο θυρεοειδή τους χρησιµοποιούµε µη ιωδιούχα σκευάσµατα (τύπου Hibitane ). o Τέλος πριν την επίδεση του τραύµατος καλό είναι να χρησιµοποιούνται βαζελινούχες γάζες εµποτισµένες µε αντιβιοτικό (τύπου Fucidine ). Για τα τραύµατα που µένουν ανοιχτά π.χ. εκδορές, εγκαύµατα τριβής, ενδείκνυται η χρήση αντιµικροβιακών spray (τύπου Pulvo, Nebacetine ). o Επίδεση του τραύµατος o Σε κάθε περίπτωση τραύµατος µε λύση της συνεχείας του δέρµατος, θα πρέπει να τονίζεται η αναγκαιότητα προφύλαξης από τον τέτανο. Προσοχή: τα ξένα σώµατα στην πληγή και τα ενσφηνωµένα αντικείµενα δεν αφαιρούνται, αλλά Εικόνα 4 ακινητοποιούνται µε ογκώδη επίδεση. Στόχος η ελαχιστοποίηση της κίνησής τους η 14

οποία θα µπορούσε να προκαλέσει µεγαλύτερη βλάβη στους ιστούς. Ένα ξένο σώµα µικρού µεγέθους µπορεί να ακινητοποιηθεί µε εφαρµογή ενός δακτυλίου από ελαστικό επίδεσµο γύρω από το τραύµα, & έπειτα επίδεση (Εικόνα 4). Αναγνώριση και αντιµετώπιση µολυσµένου τραύµατος Οποιοδήποτε τραύµα µπορεί να επιµολυνθεί, αν δεν έχει καθαριστεί καλά ή αν έλθει σε επαφή µε µολυσµατικούς παράγοντες. Ο αρωγός πρέπει να µπορεί να αναγνωρίζει ένα επιµολυσµένο τραύµα. Τα σηµεία και συµπτώµατα της µόλυνσης περιλαµβάνουν: o Οίδηµα και ερύθηµα γύρω από το τραύµα o Αίσθηση θερµότητας στο σηµείο του τραύµατος o Ρυθµικό πόνο o Έκκριση πύου o Πυρετό. Η εµφάνιση πυρετού αποτελεί ένδειξη επέκτασης της µόλυνσης στο κυκλοφορικό σύστηµα. Ο ασθενής απειλείται από σηψαιµία. o Διόγκωση των λεµφαδένων o Μια ή περισσότερες κόκκινες γραµµές πάνω στο δέρµα που κατευθύνονται προς την καρδιά. Το σηµείο αυτό αποτελεί ένδειξη ότι η µόλυνση επεκτείνεται και µπορεί να προκαλέσει θάνατο. Επίσταξη (Ρινορραγία) Επίσταξη είναι η αιµορραγία της µύτης που προέρχεται είτε από κάποια τοπική βλάβη είτε από άλλη γενικότερη νόσο σαν σύµπτωµά της. Έχει συνήθως απότοµη έναρξη είναι άλλοτε έντονη και άλλοτε µικρή και µπορεί να παρουσιασθεί σε όλες τις ηλικίες και στα δύο φύλα. Συνήθη αίτια της επίσταξης είναι η υπέρταση, κάκωση, διαταραχές πηκτικότητας αίµατος, χρήση κοκαΐνης. Στην πλειονότητα όµως αυτών των περιπτώσεων δεν ευρίσκεται σαφές αίτιο της επίσταξης (ιδιοπαθής). 15

Ανεξάρτητα από τα αίτια που την προκαλούν, η αντιµετώπιση της επίσταξης είναι η ίδια: Ο ασθενής τοποθετείται καθιστός και γερµένος προς τα εµπρός (για να µην καταπίνει το αίµα) Του ζητάµε να ασκήσει εξωτερική πίεση της µύτης Τον συµβουλεύουµε να αναπνέει από το στόµα Τον συµβουλεύουµε να µην µιλάει, να µην καταπίνει, να µην βήξει, να µην φτύνει και να µην φτερνιστεί, γιατί έτσι θα εµποδίσει την δηµιουργία θρόµβου Τοποθέτηση βαζελινούχας γάζας στην θαλάµη που αιµορραγεί. Μετά από 10 λεπτά τον συµβουλεύουµε να χαλαρώσει την εξωτερική πίεση. Εάν η µύτη αιµορραγεί και πάλι, να συνεχίσει να ασκεί πίεση πάλι για 10 λεπτά. Τοποθέτηση πάγου στην µύτη 16

ΕΠΙΔΕΣΗ ΤΡΑΥΜΑΤΩΝ Κάλυψη τραύµατος µε γάζα και αυτοκόλλητη ταινία: 17

ΕΠΙΔΕΣΗ ΤΡΑΥΜΑΤΩΝ Επίδεση τραύµατος κεφαλής µε τριγωνικό επίδεσµο: Επίδεση τραύµατος κεφαλής µε κυλινδρικό επίδεσµο: Επίδεση άκρου µε τριγωνικό επίδεσµο: 18

Υποογκαιµικό Σοκ Σοκ είναι κάθε κατάσταση που προκαλεί έλλειψη οξυγόνωσης των ιστών µε αποτέλεσµα την µετατροπή του µεταβολισµού από αερόβιο σε αναερόβιο. Ανάλογα µε την αιτία που προκαλεί shock το shock διακρίνεται σε: υποογκαιµικό, καρδιογενές, ψυχογενές, αναφυλακτικό (ή αλλεργικό). Το υποογκαιµικό σοκ είναι η µορφή του σοκ που θα συναντήσει ο αρωγός στο 90% των περιπτώσεων. Υποογκαιµικό σοκ είναι το SHOCK που οφείλεται στην απώλεια όγκου αίµατος. Η απώλεια µεγάλης ποσότητας αίµατος είναι πολύ επικίνδυνη για τον οργανισµό και µπορεί να οδηγήσει σε θάνατο. Όταν υπάρχει απώλεια µεγάλης ποσότητας αίµατος, εσωτερικά ή εξωτερικά, ο οργανισµός προσπαθεί να εξασφαλίσει επαρκή οξυγόνωση στα ζωτικά του όργανα (εγκέφαλος, καρδιά, πνεύµονες), αυξάνοντας την καρδιακή συχνότητα και µειώνοντας την αιµάτωση των επιφανειακών ιστών. 19

Η αντίδραση αυτή του οργανισµού προκαλεί την κλασσική εικόνα του υποογκαιµικού σοκ: Ταχύπνοια (είναι το πιο πρώιµο σηµείο). Αρχικά οι αναπνοές θα είναι γρήγορες και βαθιές, και ο τραυµατίας θα δίνει την εντύπωση ότι «διψά για αέρα». Αργότερα, οι αναπνοές γίνονται ρηχές και γρήγορες, δίνοντας τη χαρακτηριστική εικόνα του τραυµατία µε υποογκαιµικό σοκ. Γρήγορος και αδύναµος (νηµατοειδής) σφυγµός στην κερκιδική αρτηρία (αν οι σφύξεις είναι πάνω από 100 ανά λεπτό, έχουµε SHOCK, αν είναι πάνω από 140 ανά λεπτό, η κατάσταση είναι κρίσιµη). Δέρµα ωχρό, ψυχρό και κολλώδες. Αύξηση χρόνου επαναιµάτωσης τριχοειδών αγγείων. Μείωση της εγκεφαλικής αιµάτωσης οδηγεί σε διαταραχές επιπέδου συνείδησης. Αρχικά ο τραυµατίας θα είναι συγχιτικός και ληθαργικός, ενώ προοδευτικά το επίπεδο συνείδησης θα πέφτει. Αντιµετώπιση Άµεση µεταφορά στο νοσοκοµείο. Η µεταφορά θα πρέπει να είναι η πρώτη προτεραιότητα. Εκτός ασθενοφόρου θα πρέπει να γίνουν µόνο οι ενέργειες εκείνες που είναι απαραίτητες για τη µεταφορά. Όλες οι υπόλοιπες ενέργειες θα γίνουν κατά τη διάρκεια της διακοµιδής. Εξασφάλιση αεραγωγού, αναπνοής, κυκλοφορίας. Χορήγηση Ο 2. Αντιµετώπιση εξωτερικής αιµορραγίας αν συνυπάρχει. Διατήρηση της θερµοκρασίας σώµατος. Ανύψωση των κάτω άκρων κατά 30 ο, αν δεν υπάρχουν κακώσεις. Δεν δίνουµε στον τραυµατία τίποτα να φάει ή να πιεί. Συνεχής επανεκτίµηση. 20

Σώµα Εθελοντών Σαµαρειτών, Διασωστών και Ναυαγοσωστών του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού 21

Το παρόν εκπαιδευτικό εγχειρίδιο µε τίτλο ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ για Πολίτες Ενότητα 4 η, Εγχειρίδιο Εκπαιδευόµενου, αποτελεί συµπληρωµατική εκπαίδευση της θεωρητικής κατάρτισης και πρακτικής εξάσκησης, του εκπαιδευτικού προγράµµατος Βασικές Γνώσεις Πρώτων Βοηθειών, το οποίο υλοποιείται από τον Ιανουάριο του 1998 σε όλη την επικράτεια της χώρας, από το Τµήµα Εκπαίδευσης της Διεύθυνσης Σώµατος Σαµαρειτών, Διασωστών και Ναυαγοσωστών του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Επιτρέπεται η αναδηµοσίευση, η αναπαραγωγή, η δηµόσια προβολή, από οποιονδήποτε τρίτο, έντυπα, οπτικοακουστικά ή ψηφιακά, υποχρεωτικά µε την έγγραφη άδεια του Τµήµατος Εκπαίδευσης και των Συγγραφέων του, αποκλειστικά και µόνο για εκπαιδευτικούς σκοπούς και µε την αυστηρή προϋπόθεση ότι χρησιµοποιείται εντελώς δωρεάν. Την επιµέλεια της έκδοσης, παραγωγής και διάθεσης του εκπαιδευτικού εγχειριδίου ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ για Πολίτες Ενότητα 4 η, Εγχειρίδιο Εκπαιδευόµενου, έχει ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός / Διεύθυνσης Σώµατος Σαµαρειτών, Διασωστών και Ναυαγοσωστών / Τµήµα Εκπαίδευσης ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Γ. ΓΕΡΑΣΙΜΑΤΟΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΡΙΟΣ Ι. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΡΥΘΡΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΩΜΑΤΟΣ ΣΑΜΑΡΕΙΤΩΝ, ΔΙΑΣΩΣΤΩΝ και ΝΑΥΑΓΟΣΩΣΤΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΑΤΡΑ, Ιούνιος 2009 22