Κοινωνικός διάλογος και συμμετοχή των εργαζομένων Ο κοινωνικός διάλογος αποτελεί συστατικό στοιχείο για το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο και για τη σωστή λειτουργία της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς. Αναφέρεται στις συζητήσεις και στις κοινές δράσεις στις οποίες συμμετέχουν οργανισμοί που αντιπροσωπεύουν τους δύο κοινωνικούς εταίρους: εργοδότες και εργαζομένους. Μπορεί να συνεισφέρει στη διαμόρφωση ρυθμίσεων που εξυπηρετούν καλύτερα τις ανάγκες απασχόλησης και δεξιοτήτων των εργαζομένων και των επιχειρήσεων, καθώς και στην οικοδόμηση αμοιβαίας εμπιστοσύνης, η οποία είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προκλήσεων και τον εκσυγχρονισμό των ευρωπαϊκών αγορών εργασίας 1. Προκλήσεις Η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στον σχεδιασμό και την εφαρμογή των οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών παρουσιάζει σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα κράτη μέλη, τόσο ως προς το μέγεθος όσο και ως προς τη μορφή της. Οι διαρθρωτικές αλλαγές στις διαδικασίες παραγωγής και στον κόσμο της εργασίας και ο αυξανόμενος αριθμός αυτοαπασχολουμένων έχουν αντίκτυπο στον ρόλο και τις δυνατότητες του κοινωνικού διαλόγου. Οι τάσεις αποκέντρωσης των συλλογικών διαπραγματεύσεων εγείρουν ερωτήματα ως προς τη δυνατότητα κατάλληλου συντονισμού. Αυτή τη στιγμή, τα δικαιώματα ενημέρωσης και διαβούλευσης με τους εργαζομένους ενδέχεται να εμφανίζουν ανισότητες ως προς τον τρόπο που καθορίζονται ή εφαρμόζονται, ανάλογα με τον τομέα ή το είδος των επιχειρήσεων ή με τη φύση των σχέσεων εργασίας. Η ψηφιοποίηση μπορεί να δημιουργήσει περαιτέρω προκλήσεις σε ό,τι αφορά τη δυνατότητα των εργαζομένων να συμμετέχουν στις διαδικασίες ενημέρωσης και διαβούλευσης. Η κατάσταση σε επίπεδο ΕΕ Η προώθηση του κοινωνικού διαλόγου κατοχυρώνεται ως κοινός στόχος της Ένωσης και των κρατών μελών στο άρθρο 151 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ). Η ΕΕ αναγνωρίζει τον ρόλο των κοινωνικών εταίρων, λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλομορφία των εθνικών συστημάτων και την αυτονομία τους (άρθρο 152 της ΣΛΕΕ). Δέκα συμφωνίες των κοινωνικών εταίρων 2 έχουν τεθεί σε εφαρμογή από τη νομοθεσία της ΕΕ. Το άρθρο 153 της ΣΛΕΕ παρέχει στην ΕΕ την αρμοδιότητα να υποστηρίζει και να συμπληρώνει τη δράση των κρατών μελών, μέσω της έκδοσης οδηγιών με τις οποίες καθορίζονται ελάχιστες προδιαγραφές. Η νομοθεσία της ΕΕ στον τομέα της ενημέρωσης και της διαβούλευσης με τους εργαζομένους αποσκοπεί κυρίως στη διασφάλιση της συμμετοχής τους πριν από τη λήψη αποφάσεων από τη διοίκηση, ιδίως εάν προβλέπεται αναδιάρθρωση 3. Η νομοθεσία της ΕΕ ανταποκρίνεται επίσης στην ανάγκη για κατάλληλες διαδικασίες ενημέρωσης και διαβούλευσης στην περίπτωση επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε περισσότερα του ενός κράτη μέλη, μέσω της σύστασης των ευρωπαϊκών συμβουλίων εργαζομένων τα οποία 1 Business Europe (2014), Future of Social Europe. Challenges and the Way Ahead Lapeyre J. (2015), «European Social Dialogue: 30 Years of Experience and Progress but what does the Future hold?» στο Notre Europe 2 Τέσσερις σε διακλαδικό επίπεδο και έξι σε επίπεδο τομέων. 3 Οδηγία 2002/14/EΚ. 1
ασχολούνται με υπερεθνικά ζητήματα που θα μπορούσαν να επηρεάσουν τους εργαζόμενους. Επιπλέον, παρέχονται πρόσθετες εγγυήσεις μέσα από τη διατήρηση των υφιστάμενων δικαιωμάτων συμμετοχής στο διοικητικό συμβούλιο της επιχείρησης, όσον αφορά τις επιχειρήσεις που υιοθετούν το καταστατικό της ευρωπαϊκής εταιρείας ή το καταστατικό του ευρωπαϊκού συνεταιρισμού 4 ή αλλιώς, τις επιχειρήσεις που προέρχονται από διασυνοριακή συγχώνευση. Εξάλλου, η οδηγία για τις μεταβιβάσεις επιχειρήσεων 5 προχωρά πέρα από την απλή διασφάλιση της ενημέρωσης και της διαβούλευσης με τους εκπροσώπους των εργαζομένων. Διασφαλίζει την προστασία των δικαιωμάτων των εργαζομένων όταν μια επιχείρηση μεταβιβάζεται από έναν εργοδότη σε άλλον: αναφέρει, για παράδειγμα, ότι μια τέτοια μεταβίβαση δεν συνιστά βάσιμο λόγο απόλυσης. Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναγνωρίζει το δικαίωμα ίδρυσης συνδικαλιστικών ενώσεων και προσχώρησης σ αυτές (άρθρο 12), το δικαίωμα των εργαζομένων στην ενημέρωση και τη διαβούλευση στο πλαίσιο της επιχείρησης (άρθρο 27) και το δικαίωμα διαπραγμάτευσης και συλλογικών δράσεων (άρθρο 28). Οι κατευθυντήριες γραμμές της ΕΕ για τις πολιτικές απασχόλησης των κρατών μελών 6 καλούν σε στενή σύμπραξη των κοινοβουλίων και των κοινωνικών εταίρων στον σχεδιασμό και την εφαρμογή των σχετικών μεταρρυθμίσεων και πολιτικών, σύμφωνα με τις εθνικές πρακτικές. Η κατάσταση στα κράτη μέλη Υπάρχει μεγάλη ποικιλομορφία ως προς τα εθνικά συστήματα εργασιακών σχέσεων, η οποία έχει αυξηθεί περαιτέρω μετά τις διαδοχικές διευρύνσεις. Οι συλλογικές διαπραγματεύσεις χαρακτηρίζονται από στροφή προς τις αποκεντρωμένες διαπραγματεύσεις σε επίπεδο επιχειρήσεων. Η τάση αυτή δεν υποστηρίζεται πάντοτε από δομές ή μηχανισμούς σε επίπεδο επιχειρήσεων για τον συντονισμό των διαπραγματεύσεων σε όλα τα επίπεδα και μονάδες. Το πεδίο που καλύπτουν οι συλλογικές διαπραγματεύσεις τείνει να είναι ευρύτερο όταν αυτές πραγματοποιούνται σε πιο κεντρικό επίπεδο, όταν ο βαθμός οργάνωσης των εργοδοτών είναι υψηλότερος (οι εργαζόμενοι συνήθως καλύπτονται ανεξάρτητα από τη συμμετοχή τους σε συνδικαλιστικές ενώσεις) και όταν εφαρμόζεται η επέκταση των συμβάσεων σε μη υπογράφοντα μέρη. 4 Οδηγίες 2001/86/ΕΚ, 2003/72/ΕΚ και 2005/56/ΕΚ. 5 Οδηγία 2001/23/EΚ. 6 Απόφαση (ΕΕ) 2015/1848 του Συμβουλίου, της 5ης Οκτωβρίου 2015. 2
Ποσοστό κάλυψης από συλλογικές διαπραγματεύσεις (% εργαζομένων) και κυρίαρχο επίπεδο διαπραγματεύσεων, 2014 Υπόμνημα collective bargaining coverage dominant level of bargaining ποσοστό κάλυψης από συλλογικές διαπραγματεύσεις κυρίαρχο επίπεδο διαπραγματεύσεων Κάλυψη: Ποσοστό των εργαζομένων που καλύπτονται από συλλογικές (μισθολογικές) συμβάσεις (εξαιρουμένων των τομέων ή των επαγγελμάτων που δεν έχουν δικαίωμα διαπραγμάτευσης). Κυρίαρχο επίπεδο διαπραγματεύσεων: 5 = κεντρικό ή διακλαδικό 4 = ενδιάμεσο ή εναλλασσόμενο μεταξύ κεντρικού επιπέδου και επιπέδου κλάδου 3 = επίπεδο τομέα ή κλάδου 2 = επίπεδο τομέα/επιχείρησης 1 = τοπικό ή επίπεδο επιχείρησης. Έτη στα οποία αναφέρονται τα στοιχεία: κυρίαρχο επίπεδο: 2014 για όλα τα κράτη μέλη ποσοστό κάλυψης από συλλογικές διαπραγματεύσεις: 2014 για τη Φινλανδία και την Πορτογαλία 2013 για την Αυστρία, το Βέλγιο, την Κύπρο, την Τσεχική Δημοκρατία, τη Γερμανία, τη Δανία, την Ελλάδα, την Ισπανία, την Ουγγαρία, τη Λετονία, τις Κάτω Χώρες, τη Ρουμανία, τη Σουηδία, τη Σλοβενία, τη Σλοβακία και το Ηνωμένο Βασίλειο 2012 για τη Βουλγαρία, την Εσθονία, τη Γαλλία, τη Λιθουανία, το Λουξεμβούργο, τη Μάλτα και την Πολωνία 2010 για την Ιταλία 2009 για την Κροατία και την Ιρλανδία. Πηγή: Institutional Characteristics of Trade Unions, Wage Setting, State Intervention and Social Pacts (ICTWSS) (2015) Η ποικιλομορφία των εθνικών συστημάτων εργασιακών σχέσεων ανά την ΕΕ αντανακλάται επίσης στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους εφαρμόζονται τα δικαιώματα ενημέρωσης, διαβούλευσης και συμμετοχής. Σε ορισμένα κράτη μέλη με ισχυρή παράδοση στον κοινωνικό διάλογο, όπως για παράδειγμα στις σκανδιναβικές χώρες, οι κοινωνικοί εταίροι διαδραματίζουν ηγετικό ρόλο στον καθορισμό των ρυθμίσεων για την ενημέρωση και τη διαβούλευση με τους εργαζομένους. Οι εργαζόμενοι μπορούν επίσης να εκπροσωπούνται στο διοικητικό συμβούλιο της επιχείρησής τους και, κατά συνέπεια, να συμμετέχουν άμεσα στη διοίκησή της, όπως συμβαίνει σε δεκαοκτώ κράτη μέλη αν και σε διαφορετικό βαθμό. 3
Επίσημη δομή εκπροσώπησης των εργαζομένων στις επιχειρήσεις (%), ανά μέγεθος επιχείρησης, 2013 Υπόμνημα employees Total εργαζόμενοι Σύνολο Πηγή: Eurofound, Έρευνα για τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις 2013. Σημειώσεις: Ποσοστό επιχειρήσεων (με 10 ή περισσότερους εργαζομένους) όπου υπάρχει επίσημη δομή εκπροσώπησης των εργαζομένων (συνδικαλιστική εκπροσώπηση ή εκπρόσωπος προσωπικού, κοινή πλατφόρμα, μη συνδικαλιστική εκπροσώπηση των εργαζομένων ή άλλη ειδική μορφή εκπροσώπησης για τον συγκεκριμένο τομέα) Η γενική κατηγορία των αυτοαπασχολουμένων δεν εκπροσωπείται φυσικά από τις περισσότερες υφιστάμενες οργανώσεις κοινωνικών εταίρων. Μόνο σε ορισμένα κράτη μέλη υπάρχει πρόβλεψη για τέτοια εκπροσώπηση από οργανώσεις εργοδοτών και/ή συνδικαλιστικές ενώσεις. Οι ελεύθεροι επαγγελματίες οργανώνονται συχνά σε ενώσεις ανεξάρτητων συμφερόντων. Διεθνής διάσταση Η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, της οργάνωσης και της συλλογικής διαπραγμάτευσης, αναγνωρίζονται ως βασικά εργασιακά πρότυπα της ΔΟΕ 7 και θεωρούνται ανθρώπινα δικαιώματα. Τα βασικά αυτά εργασιακά πρότυπα ενσωματώνονται στις διεθνείς εμπορικές συμφωνίες της ΕΕ και είναι δεσμευτικά για την ΕΕ και τις χώρες εταίρους της. Επιπλέον, έχουν θεσπιστεί διάφορες συμβάσεις της ΔΟΕ σχετικά με τις τριμερείς διαβουλεύσεις, το δικαίωμα οργάνωσης των εργαζομένων στη γεωργία, των ατόμων που εργάζονται σε δημόσιες υπηρεσίες, των κατ οίκον εργαζομένων και των απασχολουμένων σε οικιακές εργασίες, καθώς και για την προστασία των εκπροσώπων των εργαζομένων στις επιχειρήσεις και τις διευκολύνσεις που πρέπει να τους παρέχονται. Οι συμβάσεις αυτές έχουν επικυρωθεί από την πλειονότητα των κρατών μελών. Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης 8 αναφέρεται στα δικαιώματα που συνδέονται με τη λειτουργία του κοινωνικού διαλόγου στα οποία 7 δύο συμβάσεις της ΔΟΕ (C87 και C98, οι οποίες έχουν επικυρωθεί αμφότερες απ όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ) 8 Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης αποτελεί Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης η οποία εγκρίθηκε το 1961 και αναθεωρήθηκε το 1996. 4
περιλαμβάνονται τα δικαιώματα εκπροσώπησης των εργαζομένων και συλλογικής διαπραγμάτευσης. Προστατεύει επίσης περαιτέρω το δικαίωμα ενημέρωσης και διαβούλευσης, μεταξύ άλλων σε ό,τι αφορά τις διαδικασίες ομαδικών απολύσεων. 5