ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «OΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» *

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «OΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» * Σταύρος Μαμαλούκος, Σταυρούλα Σδρόλια Οι δημοσιεύσεις των τελευταίων ετών έχουν περίτρανα πλέον αποδείξει ότι το «Όρος των Κελλίων» που αναφέρουν οι βυζαντινές πηγές στη Θεσσαλία ήταν ο Ανατολικός Κίσσαβος 1. Στην περιοχή αυτή είχε δημιουργηθεί μια αξιόλογη μοναστική κοινότητα, η οποία ήκμασε από τον 10 ο ως τον 12 ο αιώνα και άρχισε να παρακμάζει στις αρχές του 14 ου αιώνα 2. Η σπουδαιότερη ιστορική αναφορά για το «Όρος των Κελλίων» βρίσκεται στο βίο του ιδρυτή της μονής της Πάτμου Οσίου Χριστοδούλου και αναφέρεται στην προσπάθεια του Αλεξίου Κομνηνού για την κοινοβιακή οργάνωση του μοναχισμού της περιοχής μέσω του Οσίου. Το ότι η απόπειρα απέτυχε, καθώς οι όροι του Οσίου Χριστοδούλου δεν έγιναν αποδεκτοί από τους Κελλιώτες, είναι ενδεικτικό του πλήθους και της ισχύος των τελευταίων 3. Οι έρευνες της 7 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τα τελευταία χρόνια οδήγησαν στον εντοπισμό δεκάδων μονών και μονυδρίων, από τα οποία λίγα μόνον έχουν ερευνηθεί ανασκαφικά και ακόμη λιγότερα έχουν δημοσιευθεί 4. Στόχος της καταγραφής που ακολουθεί είναι αφενός η συνοπτική παρουσίαση και μελέτη ελλιπώς γνωστών ή και άγνωστων ως τώρα μνημειακών καταλοίπων που εντοπίσθηκαν τα τελευταία χρόνια μετά από συστηματικές ή ευκαιριακές έρευνες και αφετέρου η επανεξέταση ήδη γνωστών και δημοσιευμένων μνημείων, προκειμένου να καταστεί δυνατόν στο μέλλον να εκτιμηθεί συνολικά η αρχιτεκτονική και η τέχνη στο «Όρος των Κελλίων» κατά τη μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο και, ως ένα βαθμό, και στα χρόνια της πρώιμης Τουρκοκρατίας. Περιοριζόμαστε στα μοναστηριακά κτίσματα, ενώ τα λείψανα οχυρώσεων * Αναλυτική μορφή της παρούσας εργασίας πρόκειται να δημοσιευθεί στο τόμο Γουλούλης Σδρόλια 2007 (υπό έκδοση). 1. Βλ. σχετικά κυρίως Γουλούλης 1992 (όπου η προηγούμενη βιβλιογραφία) και Σδρόλια 2006, 403. Οι επισημάνσεις μνημείων των τελευταίων ετών, καθώς και οι σχετικές έρευνες της 7 ης ΕΒΑ που ακολούθησαν, οφείλονται στον ακάματο ζήλο των εργατοτεχνιτών της 7 ης ΕΒΑ. Γιάννη Πλατσά από τη Μελιβοία και Κώστα Δέλλα από τη Σκήτη, καθώς και του Αντώνη Δημηρούλη, φύλακα αρχαιοτήτων Αγιάς, στους οποίους εκφράζουμε και από τη θέση αυτή θερμές ευχαριστίες. 2. Σύνοψη των βυζαντινών πηγών που αναφέρονται στην περιοχή παρατίθεται στο άρθρο του Στ. Γουλούλη: Γουλούλης 1992. 3. Βρανούση 1966, 128-139. Γουλούλης 1992, 490-495. 4. Για τις τελευταίες έρευνες βλ. Σδρόλια 2000 και Σδρόλια 2006. Για τις παλαιότερες Νικονάνος 1979, 51, 108-114. Δυστυχώς η κατάσταση των περισσότερων μνημείων δεν είναι καλή. Τα μνημειακά κατάλοιπα αντιμετωπίζουν συνεχώς κινδύνους από την επέκταση των καλλιεργειών σε βάρος του δάσους και την οικιστική ανάπτυξη των παραλίων, ενώ το δυσπρόσιτο αρκετών θέσεων και η πυκνή βλάστηση που τα καλύπτει καθιστά πρακτικά αδύνατη την οργάνωση της προστασίας τους. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι παράνομες ισοπεδώσεις στις θέσεις Μονόπετρα και Δερματάς προκάλεσαν ανεπανόρθωτες καταστροφές στα βυζαντινά λείψανα στις θέσεις αυτές. 577

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» και οικισμών θα αποτελέσουν αντικείμενο μελλοντικής έρευνας. Η παρουσίαση γίνεται με γεωγραφική σειρά, από τα βόρεια προς τα νότια. ΤΑ ΜΝΗΜΕΊΑ Ομόλιo (Λασποχώρι). Ασκηταριό Αγίας Παρασκευής Ο ναός της Αγίας Παρασκευής έξω από το Ομόλιο 5 είναι κτισμένος σε φυσικό κοίλωμα ενός κατακόρυφου βράχου. Τα μοναστηριακά (;) κτίσματα που τον περιέβαλαν καταστράφηκαν πρόσφατα. Ο ναός (εικ. 1α), ο οποίος διατηρείται σε χαμηλά ερείπια, ήταν μονόχωρος δρομικός με εξωτερικές διαστάσεις 4,15 8,50 περίπου μ. και μάλλον τρίπλευρη κόγχη ιερού. Τα διατηρούμενα σήμερα τμήματα των τοίχων του είναι κτισμένα από αργούς λίθους και τεμάχια πλίνθων. Έτσι, μια έστω και σχετικά ακριβής χρονολόγηση του μνημείου με βάση τα διαθέσιμα σήμερα στοιχεία είναι πολύ δύσκολη. Καθώς η προτεινόμενη από τον Νικονάνο χρονολόγηση στην εποχή των Παλαιολόγων με βάση τη μορφή της ελεύθερης πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας που αναφέρει ότι είδε και όστρακα που εντόπισε 6, δεν είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί, δεν μπορεί προς το παρόν να αποκλεισθεί η πιθανότητα το μνημείο να είναι ακόμη παλαιότερο. Όσον αφορά τη χρήση του ναού, ο Νικονάνος θεωρεί ότι αυτός πιθανώς αποτελούσε το κυριακόν ομάδας ασκητηρίων που βρίσκονταν στις χαράδρες της περιοχής 7. Στόμιο (Τσάγεζι). Μονή Αγίου Δημητρίου Η αφιερωμένη αρχικά στην Παναγία και αργότερα στον Άγιο Δημήτριο μονή του Κονομειού / Οικονομείου / Κομνηνείου, κοντά στο Στόμιο (Τσάγεζι) υπήρξε αναμφισβήτητα για μακρότατο χρονικό διάστημα, ως τα μέσα του 19 ου αιώνα, οπότε άρχισε να παρακμάζει για να διαλυθεί λίγο αργότερα, ένα από τα σημαντικότερα ιερά καθιδρύματα του Όρους των Κελλίων 8. Από τον περίβολο της μονής σήμερα διατηρείται, σοβαρά αλλοιωμένο από νεωτερικές επεμβάσεις, μόνο ένα αρκετά μεγάλο τμήμα του δυτικού του τείχους 9. Όπως φαίνεται σε παλαιές φωτογραφίες 10, στις αρχές του 20 ου αιώνα το πάχους 95 περίπου εκ. τείχος σωζόταν σε ύψος περίπου 7,5 μ. Στο ανώτερο τμήμα του υπήρχαν εν σειρά ανοίγματα χωρίς ανώφλια, πιθανότατα υπολείμματα των παραθύρων των χώρων της τρίτης στάθμης της δυτικής πτέρυγας του μοναστηριακού συγκροτήματος, της οποίας το τείχος αποτελούσε το δυτικό τοίχο. Η εξαρχής ύπαρξη πτέρυγας κατά μήκος του τείχους πιστοποιείται από την ύπαρξη δοκοθηκών στην εσωτερική του παρειά. Στο τείχος αυτό, σε θέση που αντιστοιχεί περίπου με τον διαμήκη 5. Εντοπίσθηκε από τον Ν. Νικονάνο. Ν. Νικονάνος, ΑΔ 27, 1972, Χρονικά, 426. Νικονάνος 1973, 49-50, εικ. 9. Πρβλ. Koder-Hild 1976, 82 και δημοσιεύθηκε από τον ίδιο (Νικονάνος 1979, 129-131, σχ. 26). 6. Νικονάνος 1973, 50 και Νικονάνος 1979, 131. 7. Νικονάνος 1979, 131. 8. Για την ιστορία της Μονής και τα σχετικά με αυτήν προβλήματα, βλ. κυρίως Σωτηρίου 1928, Παπαδημητρίου 1984, 145-160, Γουλούλης 2000, 139-141, Kiel Αγραφιώτης Γουλούλης 2003, 88-91, Μπούρας 2003, 145-147 και Σδρόλια 2006, 404. Βλ. επίσης Σ. Μαμαλούκος, Το αρχικό καθολικό της Μονής Στομίου, στο Γουλούλης Σδρόλια 2007 (υπό έκδοση). 9. Για τον περίβολο και την πύλη της Μονής βλ. Ορλάνδος 1999, 11, σημ. 6 και εικ. 5. 10. Ορλάνδος 1999, εικ. 5. 578

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ άξονα του καθολικού, ανοίγεται η αλλοιωμένη σήμερα αρχική κύρια πύλη της μονής, επάνω από την οποία ήταν τοποθετημένη η γνωστή επιγραφή του 1492 11. Το καθολικό της μονής 12, το οποίο είχε χρονολογηθεί από τους παλαιότερους μελετητές του στην υστεροβυζαντινή περίοδο 13, πρόσφατα μελετήθηκε εκ νέου συστηματικά από τον καθηγητή Χ. Μπούρα και τοποθετήθηκε ορθά στον 16 ο αιώνα 14, και συγκεκριμένα στο έτος 1543, το οποίο αναφέρεται σε γνωστή από παλιά επιγραφή 15. Κάτω από αυτό, αποκαλύφθηκαν πρόσφατα τα λείψανα ενός παλαιοτέρου ναού, προφανώς, του αρχικού καθολικού του ιστορικού μοναστηριού 16. Από τη μελέτη των ευρημάτων προκύπτει ότι το αρχικό καθολικό της μονής Στομίου (εικ. 2. δ) ήταν ένας μεγάλων διαστάσεων ναός με σύγχρονο νάρθηκα, πλάτους 11,20μ. και μήκους περίπου 18μ. Ο ναός παρουσίαζε αρχικά αρκετά κανονική χάραξη. Ο κυρίως ναός ήταν σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος, το εσωτερικό του οποίου ήταν πλήρως διαρθρωμένο με παραστάδες, σε αντιστοιχία με τα τόξα που έφεραν τη θολοδομία. Ο νάρθηκας είχε εσωτερικές διαστάσεις 3,90 8,80μ. Ο δυτικός τοίχος του ήταν διαρθρωμένος με δύο παραστάδες, οι οποίες μαζί με δύο άλλες που θα υπήρχαν στον ανατολικό τοίχο έφεραν τόξα. Τα τόξα αυτά διαιρούσαν το νάρθηκα σε τρία τμήματα και έφεραν την θολοδομία που κάλυπτε το χώρο. Είναι πολύ πιθανόν ο νάρθηκας να ήταν διώροφος, οπότε ο ναός θα διέθετε κατηχούμενα. Αν και οι ίδιοι οι εξωτερικοί τοίχοι του ναού δεν σώζονται, από το μεγάλο πάχος των θεμελίων τους προκύπτει ότι οι όψεις του κτηρίου ήταν κατά πάσα πιθανότητα διαρθρωμένες με τυφλά αψιδώματα. Κατά μήκος της δυτικής πλευράς του καθολικού υπήρχε μεταγενέστερος, πιθανότατα, εξωνάρθηκας με καθαρό πλάτος 2,20μ. Το μικρό πάχος του θεμελίου του δυτικού του τοίχου (70εκ.) μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο εξωνάρθηκας αυτός ήταν μια ελαφριά, ξυλόστεγη, κατά πάσα πιθανότατα, κατασκευή, ίσως μία στοά. Αν και η κατάσταση των λειψάνων του δεν επιτρέπει μιαν ακριβή χρονολόγησή του, η οικοδόμηση του παλαιού καθολικού της μονής του Τσάγεζι πρέπει να τοποθετηθεί με βεβαιότητα στη μέση βυζαντινή περίοδο, στον 11 ο ή 12 ο αι, και να συνδεθεί με την αυτοκρατορική οικογένεια των Κομνηνών, κάτι που μέχρι τώρα αναφερόταν μόνον στους θρύλους 17. Στόμιο (Τσάγεζι). Μονή Αγίων Αποστόλων Σε μικρή απόσταση νοτιοδυτικά της μονής του Αγίου Δημητρίου βρίσκονται τα ερείπια της μονής των Αγίων Αποστόλων, τα οποία είναι μεν γνωστά στην επιστημονική κοινότητα από το 1928, που εντοπίσθηκαν από τον Γ. Σωτηρίου 18, αλλά παραμένουν ως τώρα επιστημονικά αναξιοποίητα, καθώς ως πρόσφατα ήταν απρόσιτα στους μελετητές εξαιτίας της πυκνής βλάστησης που καλύπτει την περιοχή 19. Τα ερείπια του καθολικού της μονής υψώνονται στο 11. Σωτηρίου 1928, 353. 12. Για την ιστορία και την αρχιτεκτονική του Καθολικού της Μονής, βλ. Σωτηρίου 1928. Νικονάνος 1979, 99, 141, 152, 156-160, 166. Γουλούλης 2000, 139. Κυρίως, Μπούρας 2003. 13. Για τις διάφορες κατά καιρούς απόψεις σχετικά με τη χρονολόγηση του μνημείου, βλ. Μπούρας 2003, 145 και κυρίως 160. 14. Μπούρας 2003, 160. 15. Σωτηρίου 1928, 23-24 και Μπούρας 2003, 160. 16. Αποκαλύφθηκαν σε ανασκαφική έρευνα της 7 ης ΕΒΑ, υπό την εποπτεία της Σ. Σδρόλια, με την συνδρομή του γράφοντος, κατά την διάρκεια των αναστηλωτικών εργασιών που διεξάγονται στο μνημείο υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Ι. Βλαχοστέργιου. 17. Παπαδημητρίου 1984, 148. 18. Σωτηρίου 1928, 363 και εικ. 13 19. Νικονάνος 1979, 99, σημ. 313, 107, 154. 579

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» μέσον της αυλής του πλήρως ερειπωμένου σήμερα οικοδομικού της συγκροτήματος. Η δημοσίευση του ναού από τον Γ. Σωτηρίου περιορίζεται σε μια σύντομη αναφορά και μια κάτοψη, η οποία χαρακτηρίζεται από σοβαρές παρανοήσεις και λάθη. Το καθολικό (εικ. 2.ε) είναι ένας μετρίου μεγέθους (7,50 9,50 περίπου μ.) ναός αθωνικού τύπου, δηλαδή σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με πλάγιες κόγχες 20, στον οποίο έχουν σε μεταγενέστερη εποχή προστεθεί ένας ευρύς νάρθηκας (λιτή) με όροφο. Ο τελευταίος είχε ξύλινο πάτωμα και μια στοά, η οποία περιέβαλλε τη λιτή τουλάχιστον από τα δυτικά και τα βόρεια, καταλήγοντας σε ένα μονόχωρο δρομικό θολωτό παρεκκλήσιο προσκολλημένο στη βόρεια πλευρά της λιτής. Από την εξέταση των μορφολογικών και κατασκευαστικών στοιχείων του συγκροτήματος προκύπτει ότι αυτό χρονολογείται αναμφίβολα στην εποχή της Τουρκοκρατίας, ίσως στο 17 ο αιώνα και όχι στη βυζαντινή εποχή, όπως είχε θεωρήσει ο Σωτηρίου 21. Καρίτσα. Ναός Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Στην περιοχή της Καρίτσας, στα βορειοδυτικά του χωριού και σε απόσταση 500 περίπου μ. από το λιμάνι του Στομίου, στη θέση Κεραμαριό, βρίσκεται ο νεόκτιστος ναΐσκος του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου 22. Το ανατολικό του τμήμα αποτελεί υπόλειμμα ενός παλαιού δρομικού ναού του 18 ου αι 23 οποίος είχε κτισθεί σε θέση βυζαντινού, ενσωματώνοντας τμήματά του 24. Καρίτσα. Ναός Παναγίας Η εκκλησία είναι κτισμένη σε ένα πλάτωμα δίπλα στη νέα οδό Στομίου Αγιόκαμπου, στα βορειοανατολικά του οικισμού της Καρίτσας και αποτελούσε παλιά καθολικό μονής, όπως φαίνεται από τα ερείπια στα βόρεια 25. Ο ναός (εικ. 1στ), ο οποίος στα νεώτερα χρόνια, αλλά και εντελώς πρόσφατα, έχει υποστεί εκτεταμένες καταστροφικές επεμβάσεις, είναι ένας μετρίων διαστάσεων μονόχωρος δρομικός ξυλόστεγος ναός με την τρίπλευρη εξωτερικά κόγχη του αγίου του βήματος έκκεντρα διατεταγμένη στην ανατολική του όψη. Στα ανεπίχριστα κατώτερα τμήματα των τοίχων του ναού διακρίνεται η τοιχοποιία του από ζώνες αργολιθοδομής και πλινθοδομής κατασκευασμένης της αποκεκρυμμένης πλίνθου. Ο αρχικός ναός ήταν πιθανόν μια τρίκλιτη βασιλική, της οποίας διατηρούνται τμήματα του βόρειου και νότιου τοίχου- χωρίς να μπορεί να αποκλεισθεί η πιθανότητα του δίκλιτου ναού- και χρονολογείται στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Καρίτσα. Ανώνυμη Μονή στη θέση Μιτσιβιό Στη θέση Μιτσιβιό της Καρίτσας, σε αγρό ιδιοκτησίας Χρήστου Οικονόμου έχουν εντοπισθεί λείψανα μοναστηριού, το καθολικό του οποίου είχε τρίπλευρη κόγχη ιερού, κτισμένη με αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής 26. Η θέση δεν έχει ακόμη ερευνηθεί. 20. Για προβλήματα που σχετίζονται με τον ορισμό του αθωνικού τύπου και την καταγωγή και την πρώϊμη διάδοσή του, βλ. Μαμαλούκος 2001, 138-152, όπου και η προγενέστερη σχετική βιβλιογραφία. 21. Σωτηρίου 1928, 363. 22. Αναφορές στο μνημείο έχουν γίνει από τους Κ. Σπανό (Σπανός 1977) και την Στ. Σδρόλια (Σδρόλια 2006, 405). 23. Στ. Σδρόλια, Οι μεταβυζαντινοί ναοί της Καρύτσας, στο Γουλούλης Σδρόλια 2007 (υπό έκδοση). 24. Σπανός 1977. 25. Σδρόλια 2006, 405. 26. Σδρόλια 2006, 405. 580

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ Καρίτσα. Ανώνυμη μονή στη θέση Πηγάδι Στη θέση αυτή εντοπίσθηκαν τα ερείπια ενός ακόμη βυζαντινού μοναστηριού, και συγκεκριμένα το δυτικό τμήμα του καθολικού του και τμήμα του δυτικού περιβόλου 27. Ο ναός (εικ. 1.δ) ήταν μάλλον μικρού μεγέθους (το πλάτος του ήταν περίπου 6μ.) μονόχωρος δρομικός ναός με αρχικό νάρθηκα. Ο τελευταίος είχε εσωτερικές διαστάσεις 2,70 4,45μ. και η προσπέλασή του γινόταν με δύο φαρδιές (1,45μ.) θύρες που ανοίγονταν στο δυτικό και στο βόρειο τοίχο του. Το δάπεδό του ήταν από μαρμαρόπλακες. Οι ενισχυμένοι με ξυλοδεσιές τοίχοι του ναού ήταν κτισμένοι με ένα αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής. Οι όψεις του ήταν διαρθρωμένες με μικρού σχετικά πλάτους τυφλά αψιδώματα. Κόκκινο Νερό. Ανώνυμη μονή (;) στη θέση Τσιλιγιώργη Ο ναός που σώζεται στη θέση Τσιλιγιώργη του Κόκκινου Νερού (εικ. 2.α) είναι μικρών διαστάσεων (6,35 7,30μ.) μονόχωρος τρίκογχος με τρίπλευρες εξωτερικά κόγχες 28. Οι τοίχοι του ήταν κτισμένοι από αργούς λίθους και πλίνθους τοποθετημένες σε σειρές, ενώ η θολοδομία του ήταν πλίνθινη. Ο ναός διέθετε γλυπτό διάκοσμο και πολυτελές μαρμάρινο δάπεδο με ζωομορφικές παραστάσεις, από το οποίο, δυστυχώς, σήμερα δεν σώζεται τίποτε. Το μνημείο έχει χρονολογηθεί στα τέλη του 12 ου ή στις αρχές του 13 ου αιώνα 29, χρονολόγηση που έχει γίνει γενικά αποδεκτή 30. Στα βόρεια του ναού, σώζεται ένας «πύργος» 31, διαστάσεων 4,70 4,10μ., που στεγαζόταν με ημικυλινδρικό θόλο και ένας συνεχόμενος χώρος διαστάσεων 3,50 4,70μ. Κόκκινο Νερό. Ανώνυμη μονή στις ιδιοκτησίες Βόγια και Χύτα Δυτικά των ιαματικών πηγών του Κόκκινου Νερού, σώζονται ερείπια βυζαντινής, πιθανώς, μονής, τα οποία δεν έχουν ερευνηθεί ανασκαφικά. Ανάμεσά τους υπάρχει τοίχος κατασκευασμένος κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα 32, ενώ βρέθηκαν αρχιτεκτονικά γλυπτά που μεταφέρθηκαν στην Αρχαιολογική Συλλογή Αγιάς. Κόκκινο Νερό. Ανώνυμος ναός στην ιδιοκτησία Τσιοφλίκη Σε μικρή απόσταση νότια της προηγούμενης θέσης, στο κτήμα Τσιοφλίκη, βρέθηκε άλλος βυζαντινός ναός, ο οποίος, σύμφωνα με πληροφορίες, ήταν τρίκογχος. Το μνημείο ισοπεδώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 33. Κόκκινο Νερό. Ανώνυμη μονή στη θέση Παλιομονάστηρο του οικισμού Μητσιάρες Το καθολικό της ανώνυμης μονής στη θέση Παλιομονάστηρο του Κόκκινου Νερού (εικ. 2γ) είναι ένας μετρίων διαστάσεων (7,80 12,80μ.) σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με σύγχρονο νάρθηκα 34. Στο κτήριο είχαν μεταγενέστερα προσκολληθεί ένας εξω- 27. Αποκαλύφθηκαν σε σύντομη έρευνα της 7 ης ΕΒΑ κατά την διάνοιξη της παράκαμψης Καρίτσας. 28. Νικονάνος 1973, 48-49, εικ. 7-8. Αβραμέα 1974. 82, Koder Hild 1976, 60-61. Νικονάνος 1979, 108-114, πίν. 51-54 και Μπούρας Μπούρα 2002, 190-191, 350, 445, 446, 450, 454, 510, 515, 532, 560, 565, 578, 585. 29. Νικονάνος 1979, 111-114. 30. Μπούρας Μπούρα 2002, 190. 31. Νικονάνος 1973, 48-49, εικ. 7. 32. Σδρόλια 2000, 203. Σδρόλια 2006, εικ. 3. 33. Αγραφιώτης 1994, 423. 34. Αποκαλύφθηκε με ανασκαφική έρευνα της 7 ης ΕΒΑ Βλ. Στ. Σδρόλια, ΑΔ 49, 1994, Χρονικά, 359-360, ΑΔ 581

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» νάρθηκας στα δυτικά, δύο στοές κατά μήκος της βόρειας και της νότιας πλευράς του καθώς και άλλα προσκτίσματα στα ανατολικά και στα νοτιοανατολικά του. Η μεσαία κόγχη του ιερού του ναού ήταν εξωτερικά τρίπλευρη, ενώ οι δύο πλάγιες ημικυκλικές. Οι όψεις του μνημείου ήταν πλήρως διαρθρωμένες με τυφλά αψιδώματα με διπλή υποχώρηση. Οι τοίχοι του ήταν κτισμένοι από εναλλάξ ζώνες λιθοδομής και πλινθοδομής κατασκευασμένης κατά το σύστημα της αποκεκρυμμένης πλίνθου. Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού ήταν πλήρως διαρθρωμένες με παραστάδες. Το ιερό φωτιζόταν από δύο μονόλοβα παράθυρα που ανοίγονται στις κόγχες των παραβημάτων και από ένα ευρύτερο, ενδεχομένως δίλοβο, παράθυρο που ανοιγόταν στην κόγχη του αγίου βήματος. Στα τύμπανα της εγκάρσιας κεραίας του σταυρού ήταν διαμορφωμένα τρίβηλα σύνθετα ανοίγματα. Το μνημείο διέθετε πολυτελές μαρμάρινο δάπεδο και πλούσιο γλυπτό διάκοσμο. Ο ναός, ο οποίος παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά της λεγόμενης Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως και συνδέεται, όπως φαίνεται, με την αρχιτεκτονική της Μακεδονίας αλλά, ίσως, και με εκείνη της Νίκαιας 35, έχει χρονολογηθεί στα τέλη του 12 ου -αρχές του 13 ου αιώνα 36, μέχρι τα μέσα του 13 ου αιώνα 37. Κόκκινο Νερό. Ανώνυμος ναός στο οικόπεδο Γ. Τσανάκα Από το μνημείο 38, σώζεται σήμερα μικρό τμήμα, στην περιοχή της βορειοανατολικής του γωνίας, εγκλωβισμένο μέσα σε νεώτερες κατασκευές. Η αναπαράσταση της κατόψεώς του που επιχειρείται εδώ (εικ. 2β), βασίζεται σε συνοπτική αποτύπωση των λειψάνων του και σε ένα ελλιπές αλλά πολύτιμο δημοσιευμένο σχέδιο αποτυπώσεως του μνημείου που έγινε κατά την ανασκαφή του 39. Πρόκειται για ένα μικρών διαστάσεων (6,20 6,90μ.) απλό τετρακιόνιο ή, το πιθανότερο, δικιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό, με μεταγενέστερο νάρθηκα εσωτερικών διαστάσεων 4,90 3,10μ. προσκολλημένο στα δυτικά του. Η κόγχη του αγίου βήματος του ναού ήταν εξωτερικά τρίπλευρη, ενώ εκείνες των παραβημάτων ημικυκλικές. Οι όψεις του φαίνεται ότι ήταν επίπεδες και αδιάρθρωτες. Οι τοίχοι του μνημείου ήταν κτισμένοι από αργούς λίθους μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονταν στους οριζόντιους αρμούς σειρές πλίνθων και στους κατακόρυφους ακανόνιστα τοποθετημένοι πλίνθοι και πλινθία, σε μια διάταξη που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ένα είδος αμελούς πλινθοπερίκλειστου συστήματος δομής. Στο εσωτερικό του κτηρίου παραστάδες υπήρχαν μόνο στον ανατολικό και στο δυτικό τοίχο. Ο ναός είχε μαρμάρινο διάκοσμο και τοιχογραφίες, σε δύο πιθανώς στρώματα. Με βάση τα λείψανα των τοιχογραφιών του το μνημείο έχει χρονολογηθεί στον 11 ο ή στο 12 ο αιώνα 40. Η πρώτη χρονολογία φαίνεται ότι συνάδει περισσότερο με το χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής του, αν και σε ένα μικρό και ταπεινό μνημείο, όπως αυτό, διαπιστώσεις του είδους αυτού είναι πολύ επισφαλείς. 50, 1995, Χρονικά, 400-401. Σδρόλια 2000, 199-203. Σδρόλια 2002. Σδρόλια 2006, 405. Πρβλ. Βελένης 2003, 69, 104. 35. Βελένης 2003, σημ. 189. 36. Σδρόλια 2000, 202-203. 37. Βελένης 2003, σημ. 189. 38. Λ. Δεριζιώτης, ΑΔ 31, 1976, Χρονικά, 187-188, πίν. 135 γ, 137 γ. Του ιδίου, ΑΔ 33 1978, Χρονικά, 174, Γιαννακέρη 1987, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη, αρ. 23, αρ. 24 (Σ. Χούλια). Βλ. και Σδρόλια 2000, 198-199. 39. Σδρόλια 2000, σχ. 2. 40. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη, αρ.23, 24 (Σ. Χούλια). 582

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ Κουτσουπιά. Ανώνυμη μονή στον αγρό Πινίκη Στην περιοχή της Κουτσουπιάς, στον αγρό Πινίκη, υπάρχουν τα ερείπια βυζαντινής μονής κοντά στην υφιστάμενη αγροικία, ενώ επισημάνθηκαν ίχνη σε πολλά σημεία της ευρύτερης περιοχής, που δεν έχουν ερευνηθεί 41. Κουτσουπιά. Ανώνυμη μονή στη θέση Παλαιομονάστηρο Μονόπετρας (Μονόπετρα Β) Στην περιοχή των γνωστών από τον Ν.Νικονάνο 42 λειψάνων μοναστηριακού πύργου διεξήχθη ανασκαφική έρευνα από την 7 η Ε.Β.Α και αποκαλύφθηκαν τα ερείπια μονής. Το καθολικό (εικ. 1γ) αποτελείται από τον κυρίως ναό και ένα μεταγενέστερο νάρθηκα. Ο κυρίως ναός, εξωτερικών διαστάσεων, χωρίς την ημικυκλική κόγχη του ιερού, 5,55 8,20μ., είναι μονόχωρος δρομικός. Τα δύο ζεύγη παραστάδων που διάρθρωναν την εσωτερική επιφάνεια του βόρειου και του νότιου τοίχου του ναού, έφεραν, όπως φαίνεται, δύο σφενδόνια τα οποία διαιρούσαν το χώρο σε τρία μέρη. Το μεσαίο ήταν αισθητά στενότερο από τα δύο ακραία (1,10 έναντι 2,10 και 2,25μ.). Ο ναός πιθανότατα καλυπτόταν με ημικυλινδρικό θόλο και ο νάρθηκας με άγνωστης μορφής θολοδομία. Οι τοίχοι του μνημείου ήταν από προσεκτικά αρμολογημένη αργολιθοδομή από αργούς λίθους και πλίνθους, οι οποίες κατά τόπους σχηματίζουν σειρές. Οι πλάγιες όψεις τoυ ήταν διαρθρωμένες με τέσσερις παραστάδες, από τις οποίες οι δύο μεσαίες αντιστοιχούσαν σε αντιστοιχία που, όπως φαίνεται, δημιουργούσαν άνισου πλάτους τυφλά αψιδώματα με απλή υποχώρηση. Στους πλάγιους τοίχους του νάρθηκα ήταν διαμορφωμένα αρκοσόλια. Τo δάπεδο τoυ ναού ήταv μαρμαροθετημένο. Στα κρημνίσματα βρέθηκαν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, μεταξύ των οποίων τεμάχια ενός επιστυλίου τέμπλου, και τμήματα ζεύξεων ορθομαρμαρώσεως, με διάκοσμο μορφής σχοινίου ή αστραγάλου, τα οποία, όμως, προέρχονται πιθανότατα από παλαιότερο κτήριο και βρίσκονταν εδώ σε δεύτερη χρήση. Η χρονολόγηση του ναού δεν είναι με τα διαθέσιμα στοιχεία εύκολη. Με επιφύλαξη αυτός θα μπορούσε να τοποθετηθεί στον 11 ο αιώνα. Στη νοτιοανατολική γωνία του περιβόλου ερευνήθηκε κτίριο, που έχει σε κάτοψη σχήμα ορθογωνίου παραλληλογράμμου με διαστάσεις 5,45 6,40μ. Οι τοίχοι του έχουν προσεγμένη κατασκευή αλλά δεν φαίνεται πιθανόν ότι ήταν οχυρωματικός πύργος, καθώς το μικρό πάχος των τοίχων και η ισχυρή κλίση του δαπέδου συνηγορούν υπέρ της πιθανότητας να ήταν ληνός. Κουτσουπιά. Ανώνυμη μονή στη θέση Μονόπετρα (Μονόπετρα Α) Σε απόσταση 300μ. από την παραπάνω θέση, στη βόρεια πλευρά του ρέματος, εντοπίσθηκε δεύτερη βυζαντινή μονή 43, τα πενιχρά ερείπια της οποίας ισοπεδώθηκαν το 2005, κατά την δημιουργία πλατώματος για τις ανάγκες της υλοτομίας. Παλιουριά. Ναός Αγίας Παρασκευής στη θέση Οστροβός Ο κατά την παράδοση αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή βυζαντινός ναός που υπήρχε στο κτήμα Απόστολου Χαρατσή, στη θέση Οστροβός της Παλιουργιάς ισοπεδώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 44. Διασώθηκαν τμήματα γλυπτών στην Αρχαιολογική Συλλογή 41. Αγραφιώτης 1994, 423. 42. Νικονάνος 1973, 46-48, Koder Hild 1976, 82-83 (προσθήκη Δ. Αγραφιώτη). 43. Σδρόλια 2006, 413, θέση αρ. 22. 44. Αγραφιώτης 1994, 424. 583

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» Αγιάς, όπως ανάγλυφα επιθήματα αμφικιονίσκων 45, καθώς και εγχάρακτη κεραμική με ζώα και πουλιά του 12 ου αιώνα. Παλιουριά. Ανώνυμος ναός στο κτήμα Γουργιώτη Μεγάλος ναός έχει επισημανθεί από παλιά στη βόρεια όχθη του χειμάρρου Παλιουριά (1χλμ. στα δυτικά της παραλιακής θέσης Ταρσανάς), στον οποίο οι καλλιεργητικές εργασίες έχουν προξενήσει μεγάλες φθορές 46. Πολλά γλυπτά έχουν μεταφερθεί κατά καιρούς στην Αγιά (τμήματα κιονοκράνων, θυρωμάτων κ.α., με σπουδαιότερο τμήμα επιστυλίου τέμπλου με ανθεμωτή διακόσμηση, που ανασύρθηκε από τον παρακείμενο χείμαρρο). Παλιουριά. Συγκρότημα ληνών στον αγρό Γ. Πλάδα Στην Παλιουριά ανασκάφηκε το 1998 από την 7 η ΕΒΑ ένας μεγάλος μεσαιωνικός ληνός 47. Πρόκειται για προσεγμένης κατασκευής κτήριο με τοίχους κτισμένους από αργούς λίθους και πλίνθους, που διέθετε ανοικτή δεξαμενή για το πάτημα των σταφυλιών και κτιστό υπολήνιο. Ο ληνός της Παλιουριάς παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί σπάνιο δείγμα κτηρίου που σχετίζεται με μια παραγωγική δραστηριότητα στην περιοχή. Άλλο ένα τμήμα ληνού εντοπίσθηκε νοτιώτερα, στη θέση Καρούτα, όπου υπήρχαν και άλλα παρόμοια, κατά την παράδοση. Μελιβοία (Αθανάτη). Μονές στο Όρος Κούτζιμπος Στο Όρος Κούτσιμπος, στην περιοχή της Μελιβοίας (Αθανάτη), αναφέρεται η ύπαρξη πλήθους θέσεων με βυζαντινά ερείπια 48, τα περισσότερα από τα οποία έχουν ισοπεδωθεί. Τμήματα μοναστηριών διατηρούνται στις θέσεις Σκάλα Παναγιά, Παλιοπήγαδα και Καρούτα, στις οποίες δεν έχουν γίνει ακόμη ανασκαφικές έρευνες. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η θέση Παλιοθεολόγος, όπου κατά την ισοπέδωση βυζαντινής μονής το 1994 βρέθηκε θησαυρός χρυσών νομισμάτων της εποχής των Κομνηνών, τμήματα του οποίου φυλάσσονται στο Νομισματικό Μουσείο και την 7 η ΕΒΑ 49. Μελιβοία (Αθανάτη). Ανώνυμη Μονή στη θέση Λουτρός Ο περίβολος της Μονής, που ανασκάφηκε το 1986-87 50, έχει σε κάτοψη σχήμα τραπεζίου με διαστάσεις 35 ως 38 30 ως 37μ. Το καθολικό (εικ. 1ε) αποτελείται από τον κυρίως ναό και τον σύγχρονο με αυτόν νάρθηκα. Καθώς ο νάρθηκας έχει πλάτος ελαφρά μεγαλύτερο από το πλάτος του ναού, το κτίριο έχει σε κάτοψη σχήμα Τ. Το συνολικό του μήκος του είναι 14μ. και το πλάτος του 6,40μ. στο ναό και 7,20μ. στο νάρθηκα. Εξαιτίας της κλίσης του εδάφους, ο ναός γίνεται στο ανατολικό του άκρο διώροφος. Στην κατώτερη στάθμη του περιλαμβάνει δύο εν σειρά διατεταγμένους στενούς χώρους που καλύπτονται με ημικυλινδρικούς θόλους. Ο ναός είναι μονόχωρος δρομικός. Από τα διαθέσιμα στοιχεία φαίνεται ότι αυτός καλυ- 45. Σδρόλια 2006, εικ. 6. 46. Ν. Νικονάνος ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, 292. Νικονάνος 1973, 43, εικ. 3. Koder Hild 1976, 92 (λ. Ριζούς), 100 (λ. Ταρσανάς, προσθήκη Δ. Αγραφιώτη). 47. Στ. Σδρόλια, ΑΔ 53, 1998, Χρονικά, 474-475, σχ. 1, πίν. 189δ και Σδρόλια 2006, 406. 48. Αγραφιώτης 1994, 424. 49. Για τη μονή βλ. Δεριζιώτης 1987 και Αγραφιώτης 1997. Στ. Σδρόλια, ΑΔ 49, 1994, Χρονικά, 355. Πέννα Τουράτσογλου 2004, 365-408. Σδρόλια 2006, 407, εικ. 8. 50. Koder Hild 1976, 71 (προσθήκη Δ.Αγραφιώτη). Αγραφιώτης 1994, 425. Δεριζιώτης 1997, 44. Σδρόλια 2006, 406-407. Το 2005 το μνημείο υπέστη μεγάλες φθορές από βανδαλισμό. 584

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ πτόταν με ημικυλινδρικό θόλο ενισχυμένο από δύο σφενδόνια, τα οποία χώριζαν το χώρο σε τρία τμήματα από τα οποία το μεσαίο ήταν αισθητά μεγαλύτερο από τα δύο ίσα μεταξύ τους ακραία. Η κάλυψη του νάρθηκα γινόταν πιθανώς με τρία σταυροθόλια ή τρία φουρνικά. Οι τοίχοι του μνημείου ήταν από αργούς πλακοειδείς λίθους και πλίνθους τοποθετημένες κυρίως οριζοντίως. Οι όψεις τoυ ήταν διαρθρωμένες με αβαθή τυφλά αψιδώματα με διπλή υποχώρηση. Τo δάπεδό τoυ ήταv στρωμέvo με πήλινες πλάκες. Στo εσωτερικό τόσο του ναού όσο και του νάρθηκα υπήρχαν πολυάριθμοι τάφοι. Ο ναός είχε σημαντικό ζωγραφικό διάκοσμο, από τoν oπoίο σώθηκαν μεν κατά χώραν μόνον οι ποδέες, αλλά αρκετά σπαράγματα του βρέθηκαν στην ανασκαφή. Η οικοδόμηση του καθολικού της μονής στη θέση Λουτρός θα μπορούσε, βάσει συγκρίσεων με άλλα μνημεία της περιοχής, όπως o τρίκογχος ναός τoυ Κόκκινου Νερού και η Παvαγία Βελίκα, να τοποθετηθεί με επιφύλαξη στο 12 ο αιώνα 51. Άνω Σωτηρίτσα (Κάπιστα). Ναός Σωτήρος Τα ερείπια της βυζαντινής μονής που αναφέρονται από τον Ν. Νικονάνο πέριξ του μεταβυζαντινού ναϋδρίου του Σωτήρος Χριστού της Άνω Σωτηρίτσας (Κάπιστας) 52 δεν σώζονται πλέον, διότι καταστράφηκαν κατά την ισοπέδωση του χώρου το 1986 53. Τα αξιόλογα βυζαντινά γλυπτά που εντοιχίσθηκαν στο νεώτερο ναό, μαζί με βυζαντινό δομικό υλικό, δείχνουν τη σημασία του βυζαντινού μνημείου, που έδωσε το όνομά του στον οικισμό (παλιά Κάπιστα = εκκλησία). Βελίκα. Ναός Παναγίας. Ο ναός της Παναγίας (εικ. 1β), που δημοσιεύθηκε από τον Ν. Νικονάνο 54, αλλά αναφέρεται και από άλλους ερευνητές 55 είναι μονόχωρος δρομικός με εξωτερικές διαστάσεις περίπου 4,90 7,50μ. και τρίπλευρη κόγχη ιερού. Καλυπτόταν με ελαφρά οξυκόρυφο θόλο ενισχυμένο από ένα σφενδόνιο, το οποίο βαίνει σε ποδαρικά. Οι τοίχοι του μνημείου, οι οποίοι βαίνουν σε ψηλή σχετικά κρηπίδα, είναι κτισμένοι με είδος αμελούς πλινθοπερίκλειστου συστήματος δομής αλλά ορισμένα τμήματά τους είναι κτισμένα από αμιγή οπτοπλινθοδομή κατά το σύστημα της αποκεκρυμμένης πλίνθου. Η δυτική και οι πλάγιες όψεις του ναού είναι διαρθρωμένες με αβαθή τυφλά αψιδώματα με διπλή υποχώρηση, ένα στη δυτική και ανά δύο στη βόρεια και στη νότια. Τα αψιδώματα περιβάλλονται από απλή πλίνθινη ταινία εκτός από εκείνα της νότιας πλευράς, τα οποία περιβάλλονται από οδοντωτή ταινία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γύρισμα των οριζόντιων πλίνθινων γείσων του ναού και ο κεραμικός του διάκοσμος. Σπάραγμα μαρμαροθετήματος καλής τέχνης, που εντοπίσθηκε κατά τη διάρκεια πρόσφατων εργασιών στερέωσης και εντοιχίσθηκε στη δυτική όψη του ναού, προέρχεται ίσως από το αρχικό του δάπεδο. Το μνημείο, το οποίο παρουσιάζει έντονα τα χαρακτηριστικά της λεγόμενης Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως και έχει σωστά συνδεθεί με την αρχιτεκτονική της Μακεδονίας έχει χρο- 51. Σδρόλια 2006, 407. 52. Νικονάνος 1974, 176. Koder Hild 1976, 100 (προσθήκη Δ. Αγραφιώτης). 53. Αγραφιώτης 1994, 425. 54. Ν. Νικονάνος, ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, 292, πίν. 251α, β. Ν. Νικονάνος, ΑΑΑ 3, 1970, 37-39. Ν. Νικονάνος, ΑΔ 27, 1972, Χρονικά, 422, πίν. 356. Νικονάνος 1973, 40-43, εικ. 1, 2. Νικονάνος 1979, 51-59, σχ. 8, πίν. 18-21. 55. Αβραμέα 1974, 82. Koder Hild 1976, 32-33 (λ. Βελίκα, προσθήκη Δ. Αγραφιώτη), 33 (λ. Βερλίκι, F. Hild). Vocotopoulos 1979, 256. Βελένης 1984, 2, 87, 122, 123, 216, 231, 245, 288-289, 295 σημ. 2 και Μπούρας Μπούρα 2002, 29, 344, 345, 390, 395, 396, 471, 480 σημ. 16, 510. 585

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» νολογηθεί από τον Ν. Νικονάνο στα μέσα ή στο δεύτερο ήμισυ του 12 ου αιώνα 56. Ο Γ. Βελένης έχει διατυπώσει την άποψη ότι η χρονολόγηση του μνημείου θα μπορούσε να κατέβει ως και τις αρχές του 13 ου αιώνα 57. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Από την παρουσίαση των μνημείων που προηγήθηκε είναι δυνατόν να γίνουν ορισμένες παρατηρήσεις για την αρχιτεκτονική και την τέχνη στο «Όρος των Κελλίων», αλλά και για την ιστορία του χώρου στη μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο και κατά την πρώιμη Τουρκοκρατία. Έτσι, κατ αρχάς, από τον αριθμό και τη χωροθέτηση των μνημείων που παρουσιάσθηκαν, προκύπτει ότι στον Ανατολικό Κίσσαβο υπήρξε ένας εξαιρετικά μεγάλος αριθμός μονών, πράγμα που αποδεικνύει τη σημασία και την ακμή του μοναστικού κέντρου των Κελλίων κατά τη μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο, που μπορεί να παραβληθεί σε πυκνότητα με το Άγιο Όρος 58. Ορισμένα από τα καθολικά των μοναστηριών των Κελλίων ήταν κτήρια υψηλών προθέσεων, όπως εκείνα της μονής του Στομίου και του Παλιομονάστηρο του Κόκκινου Νερού, ενώ άλλα ήταν μικρά και πιο ταπεινά κτίσματα, πάντως οι περισσότερες εκκλησίες ήταν μετρίων διαστάσεων. Νάρθηκα διαθέτουν πολλοί ναοί, άλλοτε εξαρχής, όπως στα καθολικά των μονών Στομίου, Παλιομονάστηρου Κόκκινου Νερού, Ακρωτηρίου Δερματά και Πηγαδίου Καρίτσας, και άλλοτε εκ προσθήκης, όπως στο καθολικό της Μονόπετρας και στο ναό του οικοπέδου Τσανάκα στο Κόκκινο Νερό. Σε μια περίπτωση, στο καθολικό της Μονής Στομίου, είναι πολύ πιθανόν ο νάρθηκας να ήταν διώροφος, να διέθετε, δηλαδή, ο ναός κατηχούμενα 59. Σε πολλούς ναούς διαπιστώνεται η συνήθης στη βυζαντινή αρχιτεκτονική πρακτική της προσθήκης προσκτισμάτων, κυρίως ναρθήκων και εξωναρθήκων ή στοών. Από την άποψη της τυπολογίας, στη ναοδομία των Κελλίων διαπιστώνεται μεγάλη σχετικά ποικιλία. Οι περισσότεροι από τους σωζόμενους ναούς, εκείνοι της Αγίας Παρασκευής στο Ομόλιο, της Παναγίας Βελίκα και τα καθολικά των μονών στις θέσεις Μονόπετρα, Ακρωτήριο Δερματάς και Πηγάδι Καρίτσας, ανήκουν στον ιδιαίτερα διαδεδομένο τύπο των μονόχωρων δρομικών 60. Ένας μόνο από τους ναούς, ο ναός της Παναγίας στην Καρίτσα, ανήκε κατά πάσα πιθανότητα στον τύπο των τρίκλιτων βασιλικών. Επίσης ένας μόνο ναός, ο ναός στη θέση Τσιλιγιώργη του Κόκκινου Νερού, ανήκε στον τύπο των μονόχωρων τρίκογχων. Τέσσερις, τέλος, ναοί, τα καθολικά των μονών Αγίων Αποστόλων και Αγίου Δημητρίου στο Στόμιο, Παλιομονάστηρου Κόκκινου Νερού και ο ναός του οικοπέδου Τσανάκα, επίσης στο Κόκκινο Νερό, από τους οποίους ο πρώτος είναι ίσως μεταβυζαντινός, ανήκουν στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Οι τρεις πρώτοι ήταν σύνθετοι τετρακιόνιοι, ανήκαν, δηλαδή, σε έναν τύπο του οποίου λίγα παραδείγματα μας είναι προς το παρόν γνωστά στη Θεσσαλία 61. 56. Νικονάνος 1979, 58-59. 57. Βελένης 1984, 87. 58. Σχετικά βλ. πρόχειρα Χρήστου 1987, 56-77 και Παπαχρυσάνθου 1992, 232-250. 59. Για τα Κατηχούμενα βλ. πρόχειρα Ćurčić 1993 και Μαμαλούκος 2001, 154-155, όπου και προηγούμενη βιβλιογραφία. 60. Σχετικά με τον τύπο και τη διάδοσή του βλ. Μπούρας Μπούρα 2002, 344-345 όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. 61. Σδρόλια 2000, 202. Στα παραδείγματα ναών του τύπου που παρατίθενται από την Σδρόλια πρέπει να προ- 586

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ Ο τέταρτος ήταν μάλλον δικιόνιος. Η ποικιλία που παρατηρείται στο σύνολο των εκκλησιών που εξετάσθηκε παρουσιάζει ενδιαφέρον και για έναν ακόμη λόγο. Από αυτήν αποδεικνύεται ότι ο τύπος του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού όχι μόνο δεν αποτελεί τη μοναδική αλλά ούτε καν την πιο συνηθισμένη επιλογή στα καθολικά των μικρότερων και λιγότερο σημαντικών βυζαντινών μοναστηριών. Ενδιαφέρον εξάλλου παρουσιάζει η απουσία μεταξύ των γνωστών καθολικών των μονών των Κελλίων ναών αθωνικού τύπου, πράγμα που πιστοποιεί τη μικρή σχετικά διάδοση του τύπου στη μέση βυζαντινή περίοδο 62. Τόσο στον τομέα της τυπολογίας, όσο και κυρίως σε εκείνους της μορφολογίας και της κατασκευής οι βυζαντινοί ναοί των Κελλίων είναι σαφές ότι συνδέονται περισσότερο με την οικοδομική παράδοση της Μακεδονίας, πράγμα που, όπως έχει παρατηρηθεί, ισχύει σε μεγάλο βαθμό στη Θεσσαλία 63. Η εξέταση ναών που για πρώτη φορά παρουσιάζονται εδώ, όπως τα καθολικά των μονών στις θέσεις Λουτρός στο Ακρωτήριο Δερματάς και Μονόπετρα, επιβεβαιώνουν σαφώς την παραπάνω άποψη. Από τα μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία που εντοπίζονται στους ναούς του Ανατολικού Κισσάβου μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα εξής: Οι όψεις των περισσοτέρων ναών ήταν διαρθρωμένες με τυφλά αψιδώματα και οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων τους ήταν σε πολλές περιπτώσεις διαρθρωμένες με παραστάδες, σε αντιστοιχία με τα τόξα που έφεραν τη θολοδομία, κατά το σύστημα της «σχολής της Κωνσταντινουπόλεως» 64. Εξωτερικά οι κόγχες ήταν συνήθως τρίπλευρες, κατά το σύνηθες στη δεύτερη χιλιετία. Οι τοίχοι των φτωχότερων, κυρίως, ναών ήταν κατασκευασμένοι από αργολιθοδομή, από τοπικούς λίθους μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονταν πλίνθοι ή πλινθία, κάποτε με τρόπο που έδινε την εντύπωση αμελούς πλινθοπερίκλειστου συστήματος δομής 65. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως σε εκείνες του καθολικού του Παλιομονάστηρου του Κόκκινου Νερού και, ίσως, και εκείνου της μονής Στομίου, οι τοίχοι ήταν κτισμένοι από εναλλάξ ζώνες λιθοδομής και πλινθοδομής, δηλαδή κατά το σύνηθες στην αρχιτεκτονική της σχολής της Κωνσταντινουπόλεως και των περιοχών της επιρροής της «μικτό σύστημα» τοιχοποιίας, το γνωστό από τη ρωμαϊκή εποχή ως «opus mixtum» 66. Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις, στο καθολικό του Παλιομονάστηρου και στο ναό της Παναγίας Βιλίκα, έχει χρησιμοποιηθεί στην τοιχοποιία οπτοπλινθοδομή κατασκευασμένη κατά το σύστημα της αποκεκρυμένης πλίνθου 67. Όσον αφορά την κατασκευή, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εντοπισμός σε ορισμένα από τα εξεταζόμενα κτήρια, όπως στο καθολικό της μονής Στομίου, παραδειγμάτων συστημάτων ενισχύσεως της τοιχοποιίας με ξυλοδεσιές 68 και θεμελιώσεως των κιόνων σε ανεξάρτητα μεταξύ τους και από τους τοίχους βάθρα και όχι σε διασταυρούμενους «θεμελιότοιστεθεί και το καθολικό της μονής Ξενιάς (Μαμαλούκος 2005β, 198-199). 62. Σχετικά με τον ορισμό και την προέλευση του τύπου βλ. Μαμαλούκος 2001, 138-152. 63. Νικονάνος 1979, 107. Βελένης 2003, 69, σημ. 113, 104 και σημ. 189. Η σχέση, εξάλλου, που, σύμφωνα με μιαν άποψη του καθ. Γ. Βελένη, ενδεχομένως υπάρχει μεταξύ της αρχιτεκτονικής των Κελλίων και εκείνης της Νίκαιας δεν μπορεί, προς το παρόν, να αποκλεισθεί (Βελένης 2003, σημ. 189). 64. Πρόχειρα βλ. σχετικά Μπούρας 1994, 224. 65. Για το σύστημα βλ. Μπούρας Μπούρα 2002, 457-458, όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία. 66. Για το «μικτό σύστημα» τοιχοποιίας βλ. πρόχειρα Βελένης 1984, 46-47, όπου και βιβλιογραφία. Βλ. επίσης Vocotopoulos 1981, 553, Ousterhout 1999, 169 και Μαμαλούκος 2001, 178. 67. Για το σύστημα αυτό κατασκευής βλ. πρόχειρα Μαμαλούκος 2001, 178, σημ. 447, όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία. 68. Για το σύστημα βλ. πρόχειρα Μαμαλούκος 2001, 179, όπου και προηγούμενη βιβλιογραφία. 587

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» χους» ή άλλα εξελιγμένα συστήματα 69, μιας πρακτικής η οποία φαίνεται ότι ήταν επίσης συνήθης στη βυζαντινή αρχιτεκτονική 70. Από τη συνοπτική εξέταση που προηγήθηκε, καθίσταται σαφής η μεγάλη σημασία της αρχιτεκτονικής των μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών μοναστηριών του Όρους των Κελλίων και το ενδιαφέρον που αυτή παρουσιάζει για τη μελέτη της αρχιτεκτονικής όχι μόνο της Θεσσαλίας, αλλά και των γειτονικών περιοχών και της βυζαντινής αρχιτεκτονικής εν γένει, ώστε να καθίσταται επιτακτική η ανάγκη για περαιτέρω έρευνα και προστασία των μνημείων. 69. Για ζητήματα θεμελιώσεων στη βυζαντινή αρχιτεκτονική βλ. πρόχειρα Ousterhout 1999, 157-169. Βλ. επίσης Μαμαλούκος 2005α, 11. 70. Μαμαλούκος 2005α, 11. 588

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ SUMMARY ARCHAEOLOGICAL REMAINS ON KELLIA MOUNTAIN (KISSAVOS) Stavros Mamaloukos, Stavroula Sdrolia On mountain Kissavos, where the Kellia of byzantine sources are situated, there exist a lot of remains of monastic buildings, some of which have been briefly presented elsewhere in the past, while others are published here for the first time (these are the cases for the original catholikon of Stomion Monastery, the monasteries of the Virgin and the one in Pegadi, Karitsa, the church at Tsanakas field in Kokkino Nero, the catholikon of Monopetra near Koutsoupia, the monastery of Dermatas). With additional remarks to the already known monuments and presentation of recent research of the 7 th Ephorate of Byzantine Antiquities, we expect to present a first appreciation of the architecture and art in this area, while a larger account will be given elsewhere. It seems that an important monastic community has flourished in this region during the middle and late byzantine era, which had similarities with the Holy Mountain. Most churches, of rather moderate dimensions, present interesting architectural, morphological and typological features, in connection with the neighbouring Macedonia, which demonstrate the influence of Constantinopolitan school of architecture. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αβραμέα Α., 1974. Η Βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι του 1204. Συμβολή εις την ιστορικήν Γεωγραφίαν, Αθήνα. Αγραφιώτης Δ., 1994. Η επαρχία της Αγιάς κατά τη βυζαντινή εποχή, στο Θεσσαλία Β, 423-430. Αγραφιώτης Δ., 1997. Η μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στη Βελίκα της Μελίβοιας, στο Αγραφιώτης Δ. (επιμ.), Σελίδες από την Ιστορία του χωριού Μελίβοια της Αγιάς (της παλαιάς Θανάτου Χώρας), Μελίβοια, 25-42. Βελένης Γ., 1984. Ερμηνεία του εξωτερικού διακόσμου στη Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη. Βελένης Γ., 2003. Μεσοβυζαντινή ναοδομία στη Θεσσαλονίκη, Μνήμη Μανόλη Χατζηδάκη (Ακαδημία Αθηνών, 5 Μαρτίου 2002), Αθήνα. Βρανούση Έρα, 1966. Τα αγιολογικά κείμενα του Οσίου Χριστοδούλου, ιδρυτού της εν Πάτμω Μονής. Φιλολογική παράδοσις και ιστορικαί μαρτυρίαι, Αθήνα. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη : Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, Κατάλογος έκθεσης, Αθήνα, Παλιό Πανεπιστήμιο, 26 Ιουλίου 1985 6 Ιανουαρίου 1986, Αθήνα 1986. Γιαννακέρη Ε., 1987. Τοιχογραφίες Κόκκινου Νερού, Αναστήλωση Συντήρηση Προστασία Μνημείων και Συνόλων 2, Αθήνα, 221-223. Γουλούλης Στ., 1992. «Όρος των Κελλίων». Συμβολή τοπογραφική και ιστορική, στο Διεθνές 589

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» Συνέδριο για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Πρακτικά, Αθήνα, 473-498. Γουλούλης Στ., 2000. Η βυζαντινή μονή του Αγίου Δημητρίου Μαρμαριανών Λαρίσσης: προσπάθεια εντοπισμού, Ιστορικογεωγραφικά 7, 121-144. Γουλούλης Στ. Σδρόλια Στ. (επιμέλεια), 2007. Η μονή της Παναγίας και του Αγίου Δημητρίου στο Στόμιο (Τσάγεζι) και η περιοχή των εκβολών του Πηνειού: Ιστορία- Τέχνη- Ιστορική Γεωγραφία, Δήμος Ευρυμενών. Ćurčić Sl., 1993. What was the real function of Late Byzantine Katechoumena?, ΒSCA 19, 8-9. Δεριζιώτης Λ., 1987. Μια επιγραφή από την Ανατολική Όσσα (1571), ΘεσΗμ 12, 8-10. Δεριζιώτης Λ., 1997. Το έργο της 7 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην περιοχή της Μελιβοίας, στο Αγραφιώτης Δ. (επιμ.), Σελίδες από την Ιστορία του χωριού Μελίβοια της Αγιάς (της παλαιάς Θανάτου Χώρας), Μελίβοια, 43-45. Kiel M. Αγραφιώτης Δ. Γουλούλης Στ., 2003. Επίσημες τουρκικές πηγές για τη μοναστηριακή ζωή και τα μοναστήρια της Ανατολικής Θεσσαλίας κατά τον 16 ο αιώνα. Το κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο, Βυζαντινός Δόμος 13 (2002-2003), 69-101. Koder J. Hild F., 1976. Hellas und Thessalia. Tabula Imperii Byzantini 1, Wien 1976 (εδώ σε μετάφραση από τον Γ. Παρασκευά, Η Βυζαντινή Θεσσαλία, Οικισμοί Τοπωνύμια- Μοναστήρια Ναοί, ΘεσΗμ 12, 1987, 11-112, προσθήκες Κ. Σπανός Δ. Αγραφιώτης). Μαμαλούκος Στ., 2001. Το Καθολικό της Μονής Βατοπεδίου. Ιστορία και Αρχιτεκτονική, Αθήνα. Μαμαλούκος Στ., 2005α. Η οικοδομική τεχνολογία στο Βυζάντιο, Αρχαιολογία και Τέχνες, τ. 96 (Σεπτέμβριος 2005), 8-17. Μαμαλούκος Στ., 2005β. Η ναοδομία στη Μαγνησία κατά τη Μέση και την Ύστερη βυζαντινή περίοδο, Βυζαντινά 25, 176-232. Μπούρας Χ., 1994. Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, τ. 2. Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και την Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα. Μπούρας Χ. Μπούρα Λ., 2002. Η Ελλαδική Ναοδομία κατά τον 12 ο αιώνα, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα. Μπούρας Χ., 2003. Η αρχιτεκτονική της Μονής Αγίου Δημητρίου Στομίου (τ. Τσάγεζι), ΔΧΑΕ 4/24,145-162. Νικονάνος Ν., 1973. Έρευνες στην επαρχία Αγιάς Λαρίσης, ΑΘΜ 2, 39-57. Νικονάνος Ν., 1974. Έρευνες στην επαρχία Αγιάς Λαρίσης, ΑΘΜ 3, 163-177. Νικονάνος Ν., 1979. Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας από το 10 ο αιώνα ως την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393. Συμβολή στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, Αθήνα. Ορλάνδος Α., 1999. Μοναστηριακή Αρχιτεκτονική, Ανατύπωσις της δευτέρας εκδόσεως, Αθήνα. Ousterhout R., 1999. Master builders of Byzantium, Princeton. Παπαδημητρίου Ν., 1984. Η Επισκοπή Πλαταμώνος και Λυκοστομίου, Αθήνα. Παπαχρυσάνθου Δ., 1992. Ο αθωνικός μοναχισμός. Αρχές και οργάνωση, Αθήνα. Πέννα Β. Τουράτσογλου Ι., 2004. Ο «θησαυρός» Μελιβοίας Λαρίσης 1988: μελέτη της κυκλοφορίας χρυσών υπερπύρων της δυναστείας των Κομνηνών στον ελλαδικό χώρο, στο Το νόμισμα στο Θεσσαλικό χώρο. Νομισματοκοπεία, Κυκλοφορία, Εικονογραφία, Ιστορία. Αρχαίοι, Βυζαντινοί και Νεώτεροι Χρόνοι, Πρακτικά Γ Επιστημονικής Συνάντησης, Οβολός 7, 365-408. 590

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ Σδρόλια Στ., 2000. Αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή του Κόκκινου Νερού, στο Έργο Εφορειών, 197-204. Σδρόλια Στ., 2002. Ανασκαφή βυζαντινού ναού στον αγρό Θ. Ευσταθίου στο Κόκκινο Νερό, στο Αγραφιώτης, Δ.Κ. (επιμ.), Αγιά: ιστορικά, αρχαιολογικά. Πρακτικά του Α ιστορικού-αρχαιολογικού συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της, 3-4 Απριλίου 1993, Αγιά Λάρισας, 45-55. Σδρόλια Στ., 2006. Η πορεία του Αλεξίου Κομνηνού το 1083 στη Θεσσαλία. Τα νέα ευρήματα στον Κίσσαβο και το Μαυροβούνι, ΑΕΘΣΕ 1, 403 419. Σπανός Κ., 1977. Το ξωκκλήσι Προδρόμου στην περιοχή Στομίου. Ένα εγκατελειμμένο υστεροβυζαντινό κτίσμα, Ελευθερία Λάρισας, φ. 17-4-1977. Σωτηρίου Γ., 1928. Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλίας ΙΓ και ΙΔ αιώνος. 2. Η Μονή της Παναγίας και του Αγίου Δημητρίου παρά το Τσάγεζι (Κομνήνειον-Κονομειό), ΕΕΒΣ 5, 349-375. Χρήστου Π., 1987. Άγιον Όρος, Αθωνική Πολιτεία. Ιστορία,Τέχνη, Ζωή, Αθήνα. Vocotopoulos P., 1979. The Concealed Course Technique: Further Examples and a few Remarks, JÖB 28, 247-260. Vocotopoulos P., 1981. The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Byzantine Period, JÖB 31/2, 551-573. 591

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΣΤΟ «ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ» Εικ. 1. Όρος των Κελλίων. Κατόψεις σε αναπαράσταση δρομικών ναών: α. Ομόλιο (Λασποχώρι). Ναός ασκητηρίου Αγίας Παρασκευής, β. Βελίκα. Ναός Παναγίας, γ. Κουτσουπιά. Καθολικό Μονής στη θέση Παλαιομονάστηρο Μονόπετρας (Μονόπετρα Β), δ. Καρίτσα. Καθολικό Μονής στη θέση Πηγάδι, ε. Μελιβοία (Αθανάτη). Καθολικό Μονής στη θέση Λουτρός, στ. Καρίτσα. Ναός Παναγίας. 592

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΣΔΡΟΛΙΑ Εικ. 2. Όρος των Κελλίων. Κατόψεις σε αναπαράσταση τρουλλαίων ναών: α. Κόκκινο Νερό. Καθολικό Μονής (;) στη θέση Τσιλιγιώργη, β. Κόκκινο Νερό. Ανώνυμος ναός στο οικόπεδο Γ. Τσανάκα, γ. Κόκκινο Νερό. Καθολικό Μονής στη θέση Παλιομονάστηρο του οικισμού Μητσιάρες, δ. Στόμιο (Τσάγεζι). Παλαιό Καθολικό Μονής Αγίου Δημητρίου, ε. Στόμιο (Τσάγεζι). Καθολικό Μονής Αγίων Αποστόλων. 593