Match Point:. φιλοσοφώντας για την τύχη, την ελεύθερη βούληση, τη λογική και τα συναισθήματα του ανθρώπου

Match Point:. φιλοσοφώντας για την τύχη, την ελεύθερη βούληση, τη λογική και τα συναισθήματα του ανθρώπου 10 Μορφοποιήθηκε: Ελληνικά (Ελλάδας) Μορφοποιήθηκε: Πλήρης, Διάστιχο: Πολλαπλό 1,15 γραμμές Σχόλιο [Α.Α.1]: Η εργασία σας κρίνεται στο μεγαλύτερο μέρος της άριστη. Άριστη μορφοποίηση, υποδειγματική καταγραφή υποσημειώσεων. Παρουσιάζει νοηματική συνοχή και δίνει αφορμή για περαιτέρω έρευνα. Κάποια σημεία θα μπορούσαν να αναλυθούν όπως για τη Λογική και τα Συναισθήματα. Είναι εμφανές πάντως ότι κάποιοι δούλεψαν περισσότερο. Καλό θα ήταν να υπήρχε ένα Συμπέρασμα και μία Αναφορά στη Βιβλιογραφία. Μορφοποιήθηκε: Ελληνικά (Ελλάδας) The man who said "I'd rather be lucky than good" saw deeply into life. People are afraid to face how great a part of life is dependent on luck. It's scary to think so much is out of one's control. There are moments in a match when the ball hits the top of the net, and for a split second, it can either go forward or fall back. With a little luck, it goes forward, and you win. Or maybe it doesn't, and you lose. Εκείνος που είπε «Καλύτερα τυχερός παρά καλός» ήξερε καλά την ζωή. Δεν θέλουμε να παραδεχτούμε πως η τύχη παίζει μεγάλο ρόλο. Είναι τρομακτικό πόσα πολλά δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Κάποιες φορές στο τένις, η μπάλα χτυπάει στο δίχτυ και μπορεί να περάσει ή να πέσει πίσω. Με λίγη τύχη περνάει και κερδίζεις. Μπορεί και να μην περάσει και χάνεις. 1 Ελεύθερη μετάφραση από την ταινία. Μορφοποιήθηκε: Ελληνικά (Ελλάδας) Μορφοποιήθηκε: Διατήρηση με επόμενα

Περιεχόμενα 10 Μορφοποιήθηκε: Χρώμα γραμματοσειράς: Αυτόματο Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας... 4 Οι βασικοί προβληματισμοί... 7 Η τύχη και ο ρόλος της στη ζωή του ανθρώπου... 8 Προσπάθεια ορισμού της τύχης από τον Αριστοτέλη... 8 Τυχεροί και άτυχοι άνθρωποι... 10 Τελικά εμείς καθορίζουμε τη ζωή μας ή η τύχη;... 10 Μαθηματικά και Τύχη. Οι πιθανότητες... 12 Απροσδιοριστία και αιτιοκρατία στις επιστήμες... 15 Λογική και Συναισθήματα... 20 Η άποψη του Αριστοτέλη για τα συναισθήματα... 22 Η Ελευθερία Βούλησης... 25 Βιβλιογραφία Δικτυογραφία... 30 Match Point:. φιλοσοφώντας για την τύχη, την ελεύθερη βούληση, τη λογική και τα συναισθήματα του ανθρώπου... 1 Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας... 3 Οι βασικοί προβληματισμοί... 5 Η τύχη και ο ρόλος της στη ζωή του ανθρώπου... 7 Προσπάθεια ορισμού της τύχης από τον Αριστοτέλη... 7 Τυχεροί και άτυχοι άνθρωποι... 8 Τελικά εμείς καθορίζουμε τη ζωή μας ή η τύχη;... 8 Μαθηματικά και Τύχη. Οι πιθανότητες... 9 Απροσδιοριστία και αιτιοκρατία στις επιστήμες... 11 Λογική και Συναισθήματα... 14 Η άποψη του Αριστοτέλη για τα συναισθήματα... 16 Ελευθερία Βούλησης... 17 2

Βιβλιογραφία Δικτυογραφία... 21 10 3

To Match Point είναι μία δραματική ταινία σε σενάριο και σκηνοθεσία του Woody Allen. Πρωταγωνιστούν οι Rhys Meyers, Scarlett Johansson, Emily Mortimer, Matthew Goode, Brian Cox και Penelope Wilton. Ο Chris, τον οποίο υποδύεται ο Meyers, παντρεύεται την Chloe, κόρη μίας πλούσιας οικογένειας, αλλά η κοινωνική του θέση απειλείται από μία εξωσυζυγική σχέση που διατηρεί με την πρώην του αδελφού της γυναίκας του και την επακόλουθη εγκυμοσύνη της. Η ταινία θέτει μεταξύ άλλων αντιμετωπίζει τα θέματα της ηθικής φιλοσοφίας, όπως π.χ. της απληστίας, της τύχης, της ελεύθερης βούλησης, του ρόλου των συναισθημάτων, του πόθου και των χρημάτων στην ζωή του, θέματα που o Allen έχει πραγματευθεί και στην ταινία Απιστίες και Αμαρτίες (Crimes and Misdemeanors) το 1989. Παράχθηκε και γυρίστηκε στο Λονδίνο. Ο Allen ήταν υποψήφιος για Όσκαρ Καλύτερου Πρωτότυπου Σεναρίου. Λίγα λόγια για την υυπόθεση της ταινίας Εγγλέζου Χ., Καρούζος Κ. Ο Chris Wilton, ένας πρώην επαγγελματίας τενίστας, προσλαμβάνεται ως εκπαιδευτής σε μία δημοφιλή λέσχη στο Λονδίνο. Εκεί δημιουργεί μία φιλία με τον πλούσιο μαθητή του Tom Hewett, βασισμένη στην κοινή αγάπη τους για την όπερα. Ο Chris γνωρίζει την μεγάλη αδελφή του Tom, Chloe και αρχίζουν να βγαίνουν. Κατά την διάρκεια μία οικογενειακής συγκέντρωσης, συναντά την μνηστή του Tom, Nola Rice. Η μητέρα του Tom, Eleanor, δεν εγκρίνει τη σχέση του γιου της με τον αμερικανίδα ηθοποιό, κάτι που προκαλεί ένταση στην οικογένεια. Αντίθετα η Chloe ενθάρρυνε τον πατέρα της, Alec, να δώσει μία δουλειά σε κάποια εταιρία του στον Chris, ο οποίος αρχίζει να γίνεται αποδεκτός στην οικογένεια και η περίπτωση να παντρευτούν συζητείται. 10 Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά 14 14 Έντονα, Κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας, μετά την επίθεση από την Eleanor στην Nola για την επιμονή της να δουλέψει ως ηθοποιός, η Nola αφήνει το σπίτι. Ο Chris την ακολουθεί έξω, όπου της εξομολογείται τα συναισθήματά του γι ' αυτήν. Επειδή αισθάνεται ένοχη, η Nola το αντιμετωπίζει ως ατύχημα, ο Chris όμως, θέλει η παράνομήη τους σχέση να διατηρηθεί. Ο Chris και η Chloe παντρεύονται, αλλά ο Tom και η Nola χωρίζουν. 4

H Chloe, είναι απελπισμένη καθώς δεν μένει έγκυος. Ταυτόχρονα ο Chris προσπαθεί μάταια να εντοπίσει την Nola, και τελικά την συναντά κατά τύχη κάποια στιγμή αργότερα στην Tate Modern, όπου και ζητάει διακριτικά τον αριθμό της με σκοπό να αναζωογονηθεί η σχέση τους. Ενώ ο Chris περνάει τις διακοπές του με την οικογένεια της συζύγου του, η Nola τον καλεί να τον ενημερώσει ότι είναι έγκυος. Πανικόβλητος ο Chris της ζητά να κάνει έκτρωση, αλλά εκείνη αρνείται, λέγοντας ότι θέλει να μεγαλώσει το παιδί μαζί του. Η παράξενη συμπεριφορά του κάνει την Chloe να υποπτευθεί πως την απατάει, κάτι που ο ίδιος αρνείται. Η Nola τον προτρέπει να χωρίσει τη γυναίκα του, και αισθάνεται παγιδευμένος μεταξύ της αγάπης του για την Chloe και του πάθους του για την Nola. 10 Έντονα Λίγο μετά, ο Chris παίρνει ένα όπλο από το σπίτι του πεθερού του και το μεταφέρει στο γραφείο του σε μια τσάντα τένις. Τηλεφωνεί στην Nola στο κινητό της για να της πει ότι έχει καλά νέα γι' αυτήν. Πηγαίνει στο σπίτι της και μπαίνει στο διαμέρισμα της γειτόνισσ άας της, κυρίας Eastby, την πυροβολεί και σκηνοθετεί μια διάρρηξη λεηλατώντας το δωμάτιο και κλέβοντας κάποια κοσμήματα και φάρμακα. Την ώρα που η Nola επιστρέφει ο ίδιος την πυροβολεί στο κλιμακοστάσιο. Η Scotland Yard ερευνά το έγκλημα και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι διαπράχθηκε από έναν ναρκομανή. Την επόμενη ημέρα, η δολοφονία είναι στις ειδήσεις. Ο Chris επιστρέφει το κυνηγετικό όπλο και ο ίδιος και η Chloe ανακοινώνουν την εγκυμοσύνη της. Ο αστυνόμος Mike Banner καλεί τον Chris για να του θέσει κάποια ερωτήματα σ ε σχέση με τη δολοφονία. Προηγουμένως, ο Chris ρίχνει τα κοσμήματα και τα φάρμακα της κυρίας Eastby στο ποτάμι, αλλά κατά τύχη το δαχτυλίδι της αναπηδά στο κιγκλίδωμα και πέφτει στο πεζοδρόμιο. Στο αστυνομικό τμήμα, ο Chris αρνείται ότι γνωρίζει την Nola, αλλά ο αστυνόμος του αποκαλύπτει το ημερολόγιό της, στο οποίο αναφέρεται το όνομά του εκτενώς. Ο ίδιος ομολογεί τη σχέση του, αλλά αρνείται οποιαδήποτε σχέση με τη Έντονα 5

δολοφονία, και απευθύνει έκκληση στους αστυνομικούς να μην τον εμπλέξουν στην έρευνά τους, καθώς η γυναίκα του είναι έγκυος. Αργά μια νύχτα, ο Chris βλέπει την Nola και την κυρία Eastby, που του λένε να είναι έτοιμος για τις συνέπειες των πράξεών του. Απαντά ότι τα εγκλήματ άα του, αν και λανθασμένα, ήταν «αναγκαία», κάτι που αίρει, κατ αυτόν, την ενοχή του. Την ίδια στιγμή, ο αστυνόμος Banner ονειρεύεται ότι ο Chris έχει διαπράξει τους φόνους. Η θεωρία του καταρρίπτεται από τον συνάδελφό του, Dowd, ο οποίος τον πληροφορεί ότι ένας ναρκομανής βρέθηκε δολοφονημένος στους δρόμους της πόλης και είχ ε το δακτυλίδι της κυρίας Eastby στην τσέπη του. Banner και Dowd θεωρούν ότι η υπόθεση έχει κλείσει και εγκαταλείπουν οποιαδήποτε περαιτέρω έρευνα. Η ταινία τελειώνει με την Chloe να γεννάει ένα αγοράκι που ονομάζεται Terrence, και την ευχή να είναι τυχερός στην ζωή του. 1 Διανομή Ρόλων Jonathan Rhys Meyers ως Chris Wilton Scarlett Johansson ως Nola Rice Emily Mortimer ως Chloe Hewett Matthew Goode ως Tom Hewett Brian Cox ως Alec Hewett Penelope Wilton ως Eleanor Hewett Ewen Bremner ως Υπαστυνόμος Dowd James Nesbitt ως Αστυνόμος Mike Banner Rupert Penry-Jones ως Henry Margaret Tyzack ως Mrs. Eastby Alexander Armstrong ως Mr. Townsend Geoffrey Streatfeild ως Alan Sinclair Miranda Raison ως Heather Rose Keegan ως Carol Colin Salmon ως Ian Toby Kebbell ως Αστυνόμος 10 Έντονα Μορφοποιήθηκε: Όχι Εκτεταμένη κατά / Συμπυκνωμένη κατά Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά 1 Ελεύθερη μετάφραση από το http://en.wikipedia.org/wiki/match_point στις 17/4/2013 6

Οι βασικοί προβληματισμοίεισαγωγή στην εργασία Ανδριόπουλος Θ., Καρούζος Κ. Μετά την παρακολούθηση της ταινίας αποφασίσαμε ως ομάδα να αναλύσουμε κάποια φιλοσοφικά θέματα που θίγονται από τον Woody Allen. Η τύχη και ο ρόλος της στην ζωή του ανθρώπου, η σχέση συναισθημάτων και λογικής, καθώς και η ελεύθερη βούληση, είναι τα τρία βασικά θέματα στα οποία επικεντρωθήκαμε. 10 14 Έντονα, Από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, οι άνθρωποι διερωτώνται αν ό,τι συμβαίνει στον κόσμο γίνεται βάση προκαθορισμένων αιτιών ή υπάρχει και ένας απροσδιόριστος και απρόβλεπτος παράγοντας, που ονομάστηκε τύχη. Για ορισμένους αποτελεί μία θεότητα (θεά Τύχη) ενώ για άλλους είναι στοιχείο σύμφυτο με την ίδια την δομή του κόσμου, η απροσδιοριστία δηλαδή, η «κρυφή μεταβλητή», για τους σημερινούς Φυσικούς. Στην συζήτηση παίρνει μέρος και ο σκηνοθέτης του Match Point, Woody Allen, καθώς βασικό ερώτημα της ταινίας είναι πόσο σημαντική είναι η τύχη και το τυχαίο στην ζωή κάθε ανθρώπου. Ορμώμενοι από αυτό, αναζητήσαμε φιλοσοφικές απόψεις για την τύχη, διακρίνοντας δύο βασικές σχολές, αυτή που υποστηρίζει την ύπαρξη ενός συνεχούς αιτιακού πλέγματος, η ονομαζόμενη αιτιοκρατική ή ντετερμινιστική, και η άλλη που αποδέχεται την ύπαρξη της τύχης. Και καθώς η Φιλοσοφία, βρίσκεται παντού, δεν θα μπορούσαμε να μην στραφούμε προς την Βιολογία, τα Μαθηματικά και την Φυσική. Στην τελευταία τον 20 ο αιώνα διαμορφώθηκαν δύο απόψεις, μία πιο παραδοσιακή που αναζητά τις αιτιώδεις σχέσεις που διέπουν τα πράγματα και μία πρωτοποριακή, που εισάγει μέσω της Κβαντομηχανικής θεωρίας την Αρχή της Απροσδιοριστίας ή Αβεβαιότητας. Ένα άλλο ζήτημα που απασχολεί τον σκηνοθέτη μέσω της υπόθεσης της ταινίας είναι πως τα συναισθήματα, και ιδίως το πάθος και ο έρωτας, αλληλεπιδρούν με την λογική. Με βάση αυτό προσπαθούμε να ορίσουμε την Λογική και το Συναίσθημα και να δώσουμε απόψεις μερικών φιλοσόφων, όπως του Αριστοτέλη, για την σύνδεση των δύο αυτών στοιχείων που από αρκετούς θεωρούνται αντίθετα και από άλλους συμπληρωματικά. Ο ήρωάς μας αποφασίζει ελεύθερα να προχωρήσει στην διπλή δολοφονία; Έχει ελευθερία βούλησης; Αυτό το ερώτημα μας δημιουργήθηκε μετά την παρακολούθηση της ταινίας. Και για αυτό αναζητήσαμε τι πιστεύουν οι φιλόσοφοι διαχρονικά για την ελευθερία βούλησης. Χιουμ, Νίτσε, Καντ, Στωικοί, Αριστοτέλης, Ορθόδοξη διδασκαλία, Επιστήμη, είναι μερικοί από τους κύριους εκφραστές απόψεων με τους οποίους ασχοληθήκαμε. Είμαστε τελικά ελεύθεροι και κυρίαρχοι των πράξεών μας; Ίσως να μην καταλήξουμε ποτέ. Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά 7

Η τύχη και ο ρόλος τηςτης στη ζωή του ανθρώπου Ανδριόπουλος Θ., Μαρρέ Δ. «Καλύτερα τυχερός παρά καλός» από την ταινία Η τύχη είναι η υποτιθέμενη «δύναμη» που αποδίδεται σε έμψυχα ή άψυχα αντικείμενα και η οποία είναι σε θέση να επηρεάσει, πέρα από τον έλεγχο του ανθρώπου και τους φυσικούς νόμους του σύμπαντος, γεγονότα και καταστάσεις ώστε να έχουν θετική κατάληξη. 10 14 14 Έντονα, 12, 12, Προσπάθεια ορισμού της τύχης από τον Αριστοτέλη 2 Ο Αριστοτέλης άρχισε να εξετάζει την τύχη διότι ήθελε να αποδείξει ότι εκτός από τα γεγονότα που γίνονται πάντα με τον ίδιο τρόπο υπάρχουν και εκείνα τα οποία κατά γενική ομολογία είναι εξαίρεση στους κανόνες της φύσης. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η τύχη δεν είναι ενεργό αίτιο, αλλά ένας όρος που δηλώνει ορισμένο είδος σχέσης ανάμεσα σε γεγονότα. Δηλαδή γεγονότα τα οποία το ένα προκαλεί το άλλο. Ο Αριστοτέλης προχωρεί στον διαχωρισμό της τύχης και του αυτομάτου. Το αυτόματο (τυχαίο) είναι, για την ακρίβεια ο ευρύτερος όρος, και δηλώνει τυχερά γεγονότα που συμβαίνουν σε όντα τα οποία ενεργούν ύστερα από εσκεμμένη επιλογή. Τύχη είναι να συμβεί κάτι, ως απλό συνακόλουθο του πραγματικού αποτελέσματος εσκεμμένης πράξης, που φυσιολογικά θα μπορούσε να αποτελεί σκοπό αυτής της πράξης. Το τυχαίο αποτελείται από συνακόλουθα αποτελέσματα που προκύπτουν με τον ίδιο τρόπο από τη δράση πραγμάτων χωρίς προαίρεση. Η διαφορά όμως ανάμεσα στο τυχαίο και την τύχη, παρατηρεί ο Αριστοτέλης, διακρίνεται καλύτερα σε περιπτώσεις στις οποίες το αίτιο υπάρχει εσωτερικά όπως για παράδειγμα στην τερατογένεση που συμβαίνει από τη φύση. Τέτοιου είδους γενέσεις είναι τυχαίες, αλλά όχι και τυχερές. Ένα άλλο παράδειγμα είναι το ακόλουθο, ένας άνθρωπος πάει στην αγορά και συναντάει τον οφειλέτη του που του χρεωστάει λεφτά όμως την ώρα εκείνη εισπράττει μια εισφορά από ένα τρίτο πρόσωπο και έτσι παίρνει πίσω τα λεφτά του. Με αυτό το παράδειγμα ο Αριστοτέλης θέλει να δείξει ένα συμβάν τύχης. Επομένως τα πράγματα τα οποία μπορούν να γίνουν αίτια ενός αποτελέσματος τύχης είναι σχεδόν απροσδιόριστα, δηλαδή δεν υπάρχει κανόνας που να τα περιορίζει άρα η άποψη του ανθρώπου να θεωρεί την τύχη απροσδιόριστη, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι δικαιολογημένη. Συνοπτικά, η τύχη είναι απλώς ένα όνομα που δηλώνει την απρόβλεπτη σύμπτωση δύο αλυσίδων αυστηρής αιτιακής σχέσης. Μορφοποιήθηκε: Υπότιτλος Char, Γραμματοσειρά: (Προεπιλεγμένη) Arial, 11, Έντονα, Χωρίς υπογράμμιση, Όχι Εκτεταμένη κατά / Συμπυκνωμένη κατά 2 Ross W. D., Τύχη, τελολογία, αναγκαιότητα στον Αριστοτέλη, σελ. 113-117, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993, σελ. 113-117 8

10 Μορφοποιήθηκε: Υπότιτλος 9

Τυχεροί και άτυχοι άνθρωποι Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο «Τὸο πεπρωμένον φυγεῖίν ἀαδύνατον.» Στο ερώτημα ανέπειτα από έρευνες που πραγματοποιήθηκαν δεν υπάρχουν τυχεροί και άτυχοι άνθρωποι, η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι απλά υπάρχουν εκείνοι που προσελκύουν την τύχη μέσω των τεσσάρων αρχών. Έχουν την ικανότητα να δημιουργούν και να παρατηρούν τις ευκαιρίες που τους δίνονται, παίρνουν τυχερές αποφάσεις ακούγοντας τη διαίσθησήη τους, δημιουργούν προφητείες για θετικές προσδοκίες αλλά και προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους και μεταμορφώνουν την κακή τύχη σε καλή. Έτσι και 10 Έντονα 12, 12, 12, 12, Η τύχη στην ταινία Μatch Point σστην ταινία Match Point ο Allen φιλοσοφεί για το κατά πόσον ορίζουμε οι ίδιοι τη μοίρα μας ή μπορεί να ευθύνονται για την πορεία της ζωής μας και τυχαία συμβάντα. Διαπιστώνουμε πως ο Chris έχει σταθεί αρκετά τυχερός στη ζωή του ή μάλλον αρπάζει κάθε ευκαιρία που του προσφέρεται καθώς και στο τέλος δεν αποδίδεται δικαιοσύνη χάρη στην εξαιρετικά συγχρονισμένη τύχη του. Το μοιραίο και το τυχαίο βρίσκουν μια πολύ καλή εφαρμογή στην ταινία αυτή. Τελικά εμείς καθορίζουμε την ζωή μας ή η τύχη; Βιολογία και Φιλοσοφία 3 Ανδριόπουλος Θ., Μαρρέ Δ. «Από την ώρα που πρωτοσάλεψε μέσα στο νου του στοχαστικού προπάτορα η ασεβής απορία: πώως έγινε τούτος ο κόσμος με την απειρία των μορφών του, από το αστέρι ως το χαμολούλουδο και από την αμοιβάδα ως τον άνθρωπο; γεννήθηκε ένα πρόβλημα που δεν πρόκειται ν αφήσει ήσυχη καμία αφυπνισμένη συνείδηση.» Ε. Παπανούτσος 14 Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Διάστιχο: Πολλαπλό 1,15 γραμμές Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά Έντονα, 12, 12, Από τα αρχαία χρόνια δημιουργήθηκε η απορία στον άνθρωπο πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν, και ακόμα αν υπακούει σε νόμους ή είναι ένα αναρχούμενο πλήθος που βγήκε στα τυφλά από το χάος και θα βυθιστεί κάποια στιγμή ξανά. Επίσης αν τηρεί κάποια τάξη ή ενεργεί αυθαίρετα και ανεύθυνα και ακόμα αν η ύπαρξη του όντος δηλαδή η ζωή στον πλανήτη τον οποίο ζούμε σκοπεύει προς κάτι ή απλά είναι ένα κατασκεύασμα ό που αν κανείς αναζητήσει κάποια λογική θα ματαιοπονήσει; Οπότε κατά την λογική η απάντηση στις απορίες αυτές διασπάστηκε σε δύο αντίθετες μεταξύ τους λύσεις. Έτσι είδαν το φως 3 Παπανούτσος Ε., Τύχη και Αναγκαιότητα, στο Δίκαιο της Πυγμής, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1989 3, σελ 236-244 10

δύο υποθέσεις η μία της κοσμοθεωρίας της νομοτέλειας και η άλλη η κοσμοθεωρία της τύχης. Η πρώτη προβάλει την φύση ως έλλογη και σκόπιμη ενώ η άλλη, η οποία παρατηρεί το παράλογο και το άσκοπο, το αποδίδει σε μία σύμπτωση. 10 Οι δύο αυτές αντίθετες απόψεις έμειναν στο προσκήνιο μέχρι το 1970-1971, όταν βλέπουν το φως δύο άλλες, εξαίρετες για τον πνεύμα και τη διαύγεια του λόγου, αλλά αντίμαχες πραγματείες. Η πρώτη του μεγάλου βιολόγου Jacques Monod και η άλλη του ζωολόγου Pierre-Paul Grasse. Ο Monod (αριστερά) μέσα από πειράματα έδειξε ότι η δομή και η λειτουργία όσο και η μορφή όλων των έμβιων όντων οφείλονται στην τύχη και μόνο. Όταν όμως οι πληροφορίες ενός αναπάντεχου συμβάντος εγγραφούν στο DNA, αυτές θα αρχίσουν μηχανικά και πιστά να αναπαράγονται σε δισεκατομμύρια αντίτυπα. Τότε το συμβάν από καθαρά τυχαίο, περνά στην αναγκαιότητα. Ακριβώς πάνω σε αυτό τον συνδυασμό, δύο τόσο αταίριαστων από την λογική φύση τους εννοιών άρχισε να ασκεί την κριτική του ο Grasse (δεξιά). Τόνισε ότι δεν μπορεί κανείς να μιλάει για τύχη, διότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει σωστές προβλέψεις, καθώς ότι αναπάντεχο μας συμβαίνει περιλαμβάνεται σε ένα δίχτυ πολλαπλών σχέσεων. Στην παραπάνω περίπτωση η επιστήμη δουλεύει με τον λογισμό των πιθανοτήτων και όχι με της τύχης. Αυτό, όμως, που τον ενόχλησε περισσότερο από όλα, ήταν η ευκολία των επιστημόνων να αποδίδουν στην τυφλή τύχη το μεγαλείο της ζωής, διότι τότε θα δεχόμασταν ότι ο άνθρωπος είναι τέκνο ενός θεού που ονομάζεται τύχη. Τώρα όμως γεννιέται εύλογα η απορία με ποια από τις δύο απόψεις πρέπει να συνταχθεί ο άνθρωπος, με τη σχολή της νομολογικής αναγκαιότητας ή τη σχολή του τυχερού παιχνιδιού; Αν και μπορεί να φανεί λίγο περίεργο, και οι δύο θεωρίες αναφέρονται σε τεκμήρια από επιστημονικές εξερευνήσεις της Βιόσφαιρας, καθώς κανείς δεν αμφισβητεί τα επιστημονικά γεγονότα του άλλου. Η βαθύτερη διαφορά τους είναι ότι βλέπουν διαφορετικά την έννοια της τύχης και αν αυτή καθορίζει τελικά όχι μόνο τη ζωή αλλά και την ύπαρξη του ανθρώπου. 14 Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά 11

Μαθηματικά και Τύχη. Οι πιθανότητες 10 Καρούζος Κ. «Για να είσαι καλός φιλόσοφος, πρέπει να αποκηρύξεις τη μεταφυσική, αλλά να είσαι καλός μαθηματικός.» B. Russell Έντονα, 12, 12, Η Θεωρία Πιθανοτήτων είναι ο κλάδος των Μαθηματικών ο οποίος ασχολείται με την ανάλυση τυχαίων φαινομένων. Έχει ως αντικείμενο λοιπόν, την μελέτη μοντέλων για την περιγραφή τυχαίων φαινομένων. Βασικό χαρακτηριστικό των πειραμάτων αυτών είναι ότι οι συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιούνται δεν προκαθορίζουν το αποτέλεσμα αλλά μόνο το σύνολο των δυνατών αποτελεσμάτων, χαρακτηριστικό άμεσα συνδεδεμένο στο στοιχείο της τυχαιότητας. Σε αυτά τα φαινόμενα η επανειλημμένη παρατήρηση κάτω από τις ίδιες συνθήκες δεν οδηγεί πάντα στο ίδιο αποτέλεσμα. Τέτοιου είδους φαινόμενα τα θεωρούμε τυχαία, και ένα πείραμα με αυτά τα χαρακτηριστικά το ονομάζουμε πείραμα τύχης. Παράδειγμα τέτοιων πειραμάτων τύχης είνα ι η ρίψη ενός ζαριού ή ρίψη ενός νομίσματος, το γνωστό παιχνίδι κορώνα ή γράμματα. Το 1812 ο Laplace προχώρησε στο ορισμό της πιθανότητας, ο οποίος είναι γνωστός με την ονομασία Κλασικός Ορισμός της Πιθανότητας ως εξής: Γενικά, σε ένα πείραμα με ν ισοπίθανα αποτελέσματα η σχετική συχνότητα ενός ενδεχομένου με κ στοιχεία θα τείνει στον αριθμό ν/κ. Γι αυτό είναι εύλογο σε ένα πείραμα με ισοπίθανα αποτελέσματα να ορίσουμε ως πιθανότητα του ενδεχομένου Α τον αριθμό: Έντονα, Για να μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί ο κλασικός ορισμός της πιθανότητας σε ένα δειγματικό χώρο με πεπερασμένο πλήθος στοιχείων, είναι απαραίτητο τα απλά ενδεχόμενα να είναι ισοπίθανα. Υπάρχουν όμως πολλά πειράματα τύχης, των οποίων ο δειγματικός χώρος δεν αποτελείται από ισοπίθανα απλά ενδεχόμενα. Όπως για παράδειγμα ο αριθμός των αυτοκινητιστικών δυστυχημάτων μια ορισμένη εβδομάδα, η ρίψη ενός ζαριού που δεν είναι συμμετρικό. Για αυτές τις περιπτώσεις δόθηκε ο Αξιωματικός Ορισμός της Πιθανότητας: Έστω Ω={ω 1,ω 2,...,ω ν } ένας δειγματικός χώρος με πεπερασμένο πλήθος στοιχείων. Σε κάθε απλό ενδεχόμενο {ω i } αντιστοιχίζουμε έναν πραγματικό αριθμό, που τον συμβολίζουμε με P(ω i ), έτσι ώστε να ισχύουν: 0 P(ω i ) 1 12

P(ω 1 ) + P(ω 2 )+...+ P(ω ν )=1 Τον αριθμό P(ω i ) ονομάζουμε πιθανότητα του ενδεχομένου {ω i }. Ως πιθανότητα P(A) ενός ενδεχομένου A={α 1,α 2,...,α κ } ορίζουμε το άθροισμα P(α 1 )+P(α 2 )+...+P(α κ ), ενώ ως πιθανότητα του αδύνατου ενδεχομένου ορίζουμε τον αριθμό P( )=0. 4 10 Συνεπώς, το πιθανό αλλά απροσδιόριστο τυχαίο, αναλύεται και υπολογίζεται, ως πιθανότητα, από την επιστήμη των Μαθηματικών. Μάλιστα αρχή της ενασχόλησης με τον αυτόνομο σήμερα κλάδο των Μαθηματικών, την Θεωρία Πιθανοτήτων, αποτέλεσε η ενασχόληση με τα τυχερά παιχνίδια καθώς και η προσπάθεια επίλυσης οικονομικών προβλημάτων. Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά 4 Συλλογικό, Άλγεβρα και Στοιχεία Πιθανοτήτων Α Γενικού Λυκείου, σελ. 20-21, 29-32, ΟΕΒΔ, Αθήνα, 2011 13

10 14

Απροσδιοριστία και αιτιοκρατία στις επιστήμες Καρούζος Κ. «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια» A. Einstein «Μην λες στο Θεό τι να κάνει και τι να µην κάνει» N. Bohr Οι Στωικοί προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο και τις ιδιότητες που τον χαρακτηρίζουν, καταλήγοντας πως ο κόσμος συνιστά μία συνεχή δυναμική οντότητα, αυτή η πεποίθηση συνδέεται πολύ στενά με τη θέση για την ύπαρξη ενός συνεχούς αιτιακού πλέγματος βάσει του οποίου ερμηνεύονται όλα τα γεγονότα που συμβαίνουν και συναπαρτίζουν τον φυσικό κόσμο. Ο Αριστοτέλης, σε διαφοροποίηση, προσπαθεί να αποδείξει, όπως προαναφέρθηκε, την ύπαρξη της τύχης ως πρόσθετο αίτιο στα τέσσερα πρώτα, ύλη, μορφή, σκοπός και ενέργεια. Επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη της τύχης, επισημαίνοντας ότι εκτός από γεγονότα που συμβαίνουν «πάντα με το ίδιο τρόπο» και εκείνα που συμβαίνουν «συνήθως», υπάρχουν κατά γενική ομολογία, γεγονότα που αποτελούν εξαιρέσεις στον συνηθισμένο κανόνα της φύσης 5. Από τότε μέχρι σήμερα, που στην σύγχρονη Φυσική έχει καθιερωθεί μέσω της κβαντικής θεωρίας η Αρχή της Απροσδιοριστίας, δεν έχει δοθεί οριστική απάντηση για το κατά πόσο ο κόσμος βασίζεται στην τύχη ή σε μία σειρά πραγματικών αιτιών. 10 14 Έντονα, 12, 12,, Ελληνικά (Ελλάδας) 12, 12,, Ελληνικά (Ελλάδας) 12, 12,, Ελληνικά (Ελλάδας) Ο όρος που περιγράφει την ύπαρξη ενός αιτιακού πλέγματος, είναι η αιτιοκρατία (ντετερμινισμός). Είναι η φιλοσοφική τάση που επηρέασε ιδιαιτέρως την επιστημονική σκέψη, η οποία αποδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινομένων. Σύμφωνα με τις αρχές του ντετερμινισμού τα πάντα στον κόσμο γίνονται με μια αιτιώδη συνάφεια. Κάθε γεγονός το οποίο εμπεριέχει ανθρώπινη δράση συνδέεται με αιτιώδη αλυσιδωτή σχέση με τις προγενέστερες καταστάσεις. Κατ αυτήν δεν υπάρχουν ανεξήγητα η τυχαία γεγονότα. Η επιστήμη φαίνεται να έχει τις αρχές της γερά ριζωμένες στην αιτιοκρατία. Η φυσική ασχολείται με τη μελέτη των αιτίων και των αποτελεσμάτων, επομένως η ντετερμινιστική σχέση μεταξύ αιτίου και αποτελέσματος φαίνεται να έχει τεράστια σημασία. Οι αρχαίοι Έλληνες, ιδιαίτερα οι Ατομικοί φιλόσοφοι όπως ο Δημόκριτος (δεξιά) και ο Λεύκιππος είχαν διατυπώσει τη θεωρία ότι όλα στον κόσμο μπορούν να ερμηνευθούν ως συγκρούσεις των αόρατων συστατικών της ύλης τα οποία ονόμασαν άτομα. Η λογική παραμένει ίδια ακόμα και στην κλασική νευτώνεια φυσική και φαίνεται να μην υπάρχει χώρος για την ελεύθερη βούληση. Ο Νεύτωνας φανταζόταν το σύμπαν σαν μια γιγαντιαία 5 Ross W. D., ο.π. 15

ωρολογιακή μηχανή, η οποία λειτουργούσε σύμφωνα με τους αμετακίνητους νόμους του για την κίνηση. Στο σύμπαν του Νεύτωνα όχι μόνο δεν υπάρχει θέση για την ελεύθερη βούληση αλλά ακόμη και ο Θεός παίζει ένα παθητικό και περιθωριακό ρόλο. Είναι υπεύθυνος μόνο για το ότι έθεσε τις αρχικές συνθήκες. Από εκεί και πέρα το σύμπαν εξελίσσεται ντετερμινιστικά χωρίς την παρέμβασή του. Ακόμη και όταν η νευτώνεια βαρύτητα απέτυχε και ο Αϊνστάιν την αντικατέστησε με τη γενική σχετικότητα, τίποτε δεν άλλαξε όσον αφορά τον ντετερμινισμό. 6 10 Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Μαθηματικός και Φυσικός Πιέρ Σιμόν ντε Λαπλάς (αριστερά) (Laplace) υπέθεσε πως, αν κάποιος μπορούσε να παρατηρήσει κάποια χρονική στιγμή όλα τα άτομα στο Σύμπαν και να καταγράψει τις κινήσεις τους, το μέλλον και το παρελθόν θα αποκαλύπτονταν. Αν το θέσουμε διαφορετικά, ολόκληρη η Ιστορία καθορίστηκε μέχρι την τελευταία λεπτομέρειά της όταν το Σύμπαν τέθηκε σε κίνηση. Στην περίπτωση της ταινίας μας η γνωριμία του Chris με την Chloe ή ο έρωτάς του με τη Nola, ακόμα και η απόφασή του να προχωρήσει στον διπλό φόνο δεν αντιπροσωπεύουν τίποτα περισσότερο από την αναπόφευκτη λειτουργία των νόμων της Φυσικής, το Σύμπαν προχωρά προς το αμετάβλητο πεπρωμένο του. Η επιστήμη ανά τους αιώνες προσπαθεί να ανακαλύπτει σχέσεις, αιτίας αποτελέσματος, που διέπουν τον κόσμο ώστε να καταρρέει με ολοένα και γρηγορότερο ρυθμό το μεγάλο πέπλο της αβεβαιότητας και της άγνοιας για τα πράγματα γύρω μας. Υπάρχουν γεγονότα στον κόσμο, όμως, τα οποία δεν έχουν αιτία, τα οποία βασίζονται σε κανόνες τυχαιότητας και απροσδιοριστίας. Αυτές οι τελευταίες θεωρίες είναι επιστημονικά βάσιμες και αντλούν την επιχειρηματολογία τους κυρίως από την επιστήμη της φυσικής του 20ου αιώνα και ειδικότερα από τον κλάδο εκείνο της φυσικής που ασχολείται με τον μικρόκοσμο, με τα ελάχιστα σωματίδια της ύλης, τα κβάντα. Ο κλάδος της φυσικής που ασχολείται εκτεταμένα με τα κβάντα, τις ιδιότητες, τις κινήσεις και τις συμπεριφορές τους γενικότερα ονομάζεται κβαντομηχανική. Μέσα σε αυτή την επιστημονική «μάχη» που εξελίσσεται μέχρι τις ημέρες μας θα πάρει μέρος και ο ΑϊνστάινAlbert Einstein, ο κατά πολλούς κορυφαίος επιστήμονας του 20 ου αιώνα. Ο Αϊνστάιν Einstein θα πάρει κατηγορηματικά το μέρος της αιτιοκρατικής αντίληψης, λέγοντας μάλιστα το πασίγνωστο ρητό - υποδηλώνοντας σαφώς ότι υπάρχει κάποια προκείμενη που δεν γνωρίζουμε - ότι «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια», για να του απαντήσει ο Νιλς Μπορ «Μην λες στο Θεό τι να κάνει και τι να µην κάνει». Εισάγει έτσι τη θεωρία της «κρυφής μεταβλητής» η οποία χρησιμοποιείται από πολλούς ώστε να εντάξουν την κβαντομηχανική στην 6 Vedral V., Είναι το Σύμπαν αιτιοκρατικό;, στο http://www.tovima.gr/science/article/?aid=178244 στις 13/4/2013 16

παραδεδομένη φυσική επιστήμη δικαιολογώντας το παράδοξο της αναντιστοιχίας της με την εμπειρική πραγματικότητα. Ο διάσημος σύγχρονος θεωρητικός φυσικός Στίβεν Χώκινγκ Stephen Hawking άλλωστε εισάγει στο «πεδίο μάχης» αιτιοκρατίας και απροσδιοριστίας τα δεδομένα από την ύπαρξη των μαύρων τρυπών στο σύμπαν. Υποστηρίζει ότι, ενώ θα μπορούσαμε να εξακριβώσουμε την πραγματική θέση των κβάντα γνωρίζοντας (τη στιγμή της παρατήρησης) επακριβώς τη θέση και την κινητική τους κατάσταση, αν λάβουμε υπόψη μας την ύπαρξη των μαύρων τρυπών στο σύμπαν, δεν μπορούμε ούτε καν αυτή την υπόθεση να κάνουμε, καθώς αν κάποιο σωματίδιο εισέλθει στη μαύρη τρύπα, είναι εντελώς αθέατο και ως εκ τούτου, ανεπίδεκτο οποιασδήποτε παρατηρήσεως. Επομένως, συμπληρώνει ο ΧώκινγκHawking, «ο θεός δεν παίζει απλώς ζάρια, αλλά μερικές φορές μας μπερδεύει καθώς τα πετάει σε μέρη όπου κανείς δε μπορεί να τα δει». Σε ορισμένες περιπτώσεις λοιπόν, όχι μόνο απροσδιοριστία υπάρχει, αλλά φαινόμενα που ποτέ δεν θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ώστε να διατυπώσουμε έστω μια υπόθεση για την κατάσταση, τη θέση ή την ταχύτητά τους. 7 Ένα σωματίδιο, όπως το αντιλαμβάνονται οι κλασικοί φυσικοί, είναι κάτι του οποίου η θέση στο χώρο ήταν αυστηρά προσδιορισμένη. Αντίθετα, ένα κύμα εκτείνεται στο χώρο. Ένα σωματίδιο με κυματική συμπεριφορά πού βρίσκεται; Η απάντηση της κβαντικής θεωρίας, όσο κι αν μας σοκάρει, είναι: «δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πού ακριβώς βρίσκεται.». Με βάση συγκεκριμένες υποθέσεις και πειράματα, οι φυσικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούμε να μετρήσουμε ταυτόχρονα τη ν θέση και την ορμή ενός σωματιδίου με απεριόριστη ακρίβεια. Η αδυναμία όμως αυτή δεν οφείλεται πειραματικές ατέλειες. Είναι σύμφυτη με την ίδια την κβαντική δομή της ύλης. 10 Ο τιμημένος με βραβείο Νόμπελ Γερμανός φυσικός Werner Heisemberg (1901-1976) το 1927 κωδικοποίησε τα παραπάνω διατυπώνο ντας την αρχή της αβεβαιότητας ή απροσδιοριστίας ως εξής: «Δεν είναι δυνατόν να μετρήσουμε ταυτόχρονα και τη θέση και την ορμή ενός σωματιδίου με απεριόριστη ακρίβεια.» Δίνοντας και την αντίστοιχη σχέση: Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι τα σύμβολα Δx και Δp x δεν σημαίνουν τη μεταβολή των μεγεθών αλλά το εύρος της αβεβαιότητας με την οποία γνωρίζουμε τα μεγέθη. Όπου h η Σταθερά Planck h=6,626 x 10-34 Js. Ανάλογες σχέσεις ισχύουν και για τις άλλες διευθύνσεις. 7 Πέρρος Π., Αιτιοκρατία και απροσδιοριστία, στο http://www.filosofia.gr/protoselido.php?subaction=showfull&id=1191245822&archive=&start_from=&ucat=8& στις 13/4/2013 17

Μία άλλη διατύπωση της αρχής της αβεβαιότητας του Heisemberg είναι η: 10 «Η αβεβαιότητα στη μέτρηση της ενέργειας μιας κατάστασης ενός συστήματος είναι αντίστροφα ανάλογη με τον χρόνο που το σύστημα παραμένει σ' αυτή την κατάσταση.» Δηλαδή όλες οι μετρήσεις ενέργειας περιέχουν μια αβεβαιότητα, εκτός αν διαθέτουμε για τη μέτρηση άπειρο χρόνο. Για παράδειγμα, ένα ηλεκτρόνιο κινείται με ταχύτητα 3 x 10 5 m/s μετρημένη με ακρίβεια 0,1%. Με ποια ακρίβεια μπορούμε να προσδιορίσουμε τη θέση του; Εάν στη θέση του ηλεκτρονίου έχουμε μια μπάλα του γκολφ που έχει μάζα 45 g και κινείται με ταχύτητα 20 m/s, μετρημένη με την ίδια ακρίβεια, με ποια ακρίβεια μπορούμε να υπολογίσουμε τη θέση της; Είναι p x = m e υ x = (9,11 x 10-31 kg ) (3 x 10 5 m/s) = 27,33 x 10-26 kg m/s Η αβεβαιότητα Δp θα είναι το 0,1 % της παραπάνω τιμής δηλαδή 27,33 x 10-29 kg m/s Μορφοποιήθηκε: Διάστημα Μετά: 0 στ. Η αβεβαιότητα Δx θα είναι το λιγότερο: Για τις διαστάσεις του ηλεκτρονίου η αβεβαιότητα θέσης είναι τεράστια. Πρόκειται για ένα ηλεκτρόνιο που δεν θα το βρούμε ποτέ. Είναι σαν «να ψάχνεις ψύλλους στ' άχυρα». Με την ίδια διαδικασία, για το μπαλάκι του γκολφ βρίσκουμε αβεβαιότητα ως προς τη θέση Δx 1,16 x 10-27 m. Για ένα σώμα των διαστάσεων της μπάλας του γκολφ η αβεβαιότητα αυτή είναι μηδαμινή. Πρακτικά γνωρίζουμε με ακρίβεια τη θέση του. 8 8 Ιωάννου Α., Ντάνος Γ., Πήττας Α., Ράπτης Σ., Φυσική Θετικής & Τεχνολογικής κατεύθυνσης Γ τάξη Γενικού Λυκείου, σελ. 236-238, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999 18

10 Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά 19

Λογική και Συναισθήματα Εγγλέζου Χ., Κλεινάκη Δ., Μαρρέ Δ. Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο «Η καρδιά έχει τους λόγους της που η λογική δεν ξέρει.» B. Pascal Στην ταινία φαίνεται έντονα η αντιθετική σχέση μεταξύ λογικής και συναισθημάτων του ανθρώπου. Ο πρωταγωνιστής βρίσκεται σε ένα τεράστιο δίλ λημμα, καθώς θα πρέπει να αποφασίσει για το αν θα μείνει με τη γυναίκα που παντρεύτηκε, έχοντας μια λαμπρή καριέρα, ή αν θα συνεχίσει τη ζωή του με την γυναίκα που ποθεί και έχει το παιδί του στα σπλάχνα της, αφήνοντάς όμως την καριέρα του και τις ανέσεις μίας πλουσιοπάροχης ζωής. Σχεδόν πάντα, όταν έρθει η στιγμή να πάρουμε μια απόφαση και να την υλοποιήσουμε τα συναισθήματα μετρούν εξίσου ή πολλές φορές και περισσότερο από τη σκέψη. Καλώς ή κακώς όμως, όταν τα συναισθήματα κυριαρχήσουν, η λογική μπορεί να μηδενισθεί. Η Λογική και τα Συναισθήματα θεωρούνται πολλές φορές, δύο αιώνιοι εχθροί. Μπορούμε ωστόσο να συμφιλιώσουμε αυτούς τους δύο αιώνιους εχθρούς; Για να εξετάσουμε το ζήτημα πρέπει πρώτα να προσδιορίσουμε τιο ακριβώς είναι το καθένα. Λογική: Πρόκειται για την Ορθολογιστική αντιμετώπιση των διαφόρων καταστάσεων, γεγονότων ή ιδεών. Ακολουθεί μονοπάτια επιστημονικά και ορθά, βασίζεται στη μαθηματική σκέψη, απέχει από προκαταλήψεις, στερεότυπα και θρησκευτικά, πολιτικά, εθνικά ή ιδεολογικά πιστεύω. Όλοι γνωρίζουμε πως η Λογική έχει αποδειχτεί πολλές φορές στην ιστορία του ανθρώπου ή τη καθημερινή ζωή, χάρη στον ορθολογιστικό χαρακτήρα της, ο καλύτερος τρόπος ενέργειας απέναντι στα γεγονότα και τα προβλήματα. Πολλές φορές ωστόσο, η υπερεκτίμηση της έχει παραβιάσει θεμελιώδεις αξίες και ιδανικά. Με αυτό το τρόπο όμως ο άνθρωπος, κάποιοι θεωρούν ότι αντιμετωπίζεται σαν μηχανή που λειτουργεί βάση μερικών αλγορίθμων και όχι ως ον και με συναισθήματα. Συναίσθημα: Πρόκειται για την ααυθόρμητη αντιμετώπιση των διαφόρων καταστάσεων, γεγονότων ή ιδεών. Τα συναισθήματα έέχουν ως βάση τους την ανθρώπινη ψυχολογία και το υποσυνείδητο και πολλές φορές επηρεάζονεται ή προκαλούνείται από θρησκευτικά, πολιτικά, εθνικά ή ιδεολογικά πιστεύω, αλλά και από προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες. Τα Συναισθήματα έχουν αποδειχθεί πολλές φορές ένας πολύ καλός τρόπος αντιμετώπισης των καταστάσεων κυρίως χάρη στην ανθρωπιστική φύση το υς. Πολλές φορές όμως έχουν καλλιεργήσει στερεότυπα, δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις εις βάρος του ορθολογισμού. Υπάρχουν συνεπώς, δύο τρόποι αντίληψης των πραγμάτων. Από τη μια, με τον λογικό νου, που τυπικά ο άνθρωπος έχει συνείδηση, αντίληψη, σκέψη και ικανότητα να συλλογίζεται και να διερωτάται. Από την άλλη, με τον συναισθηματικό νου, που κυριαρχούν τα συναισθήματα και ο αυθορμητισμός. Τα συναισθήματα είναι απαραίτητα για τη σκέψη, και η σκέψη για τα συναισθήματα. Όμως όταν τα πάθη ορμούν η ζυγαριά 10 14, Χωρίς υπογράμμιση, Όχι Εκτεταμένη κατά / Συμπυκνωμένη κατά Σχόλιο [Α.Α.2]: 3άτομα για μία σελίδα ;; Έντονα, Έντονα, 12, Μορφοποιήθηκε: Βασικό 20

γέρνει. Είναι ο συναισθηματικός νους που καταλαμβάνει το πάνω χέρι, κατακλύζοντας το λογικό νου. Παραπάνω επισημάναμε τα θετικά και τα αρνητικά της Λογικής και των Συναισθημάτων. Εξετάζοντάας τα καταλήγουμε σε ένα συμπέρασμα. Πως χρησιμοποιώντας τη Λογική για να δαμάσω το αρνητικό Συναίσθημα αλλά αφήνοντας το καλό Συναίσθημα ελεύθερο να δράσει, στην ουσία συμφιλιώνω τους δύο αυτούς εχθρούς. 10 Μορφοποιήθηκε: Βασικό Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά, Εσοχή: Πρώτη γραμμή: 0 21

Η άποψη του Αριστοτέλη για τα συναισθήματα «τὸ δ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς.» Αριστοτέλης 9 Καρούζος Κ. Κατά τον Αριστοτέλη, η λογική είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι όλα όσα έχουμε μέσα στο μυαλό μας, ως ιδέες και σκέψεις, έχουν φτάσει μέχρι τη συνείδηση μας χάρη σε όλα όσα έχουμε δει κι ακούσει. Είμαστε, όμως, προικισμένοι από τη γέννησή μας και με μυαλό, που σκέφτεται λογικά. Η Λογική αναδείχθηκε σε επιστήμη από τον Αριστοτέλη. Γι αυτό και ο κορυφαίος Γερμανός φιλόσοφος Καντ είπε ότι «η λογική δεν μπόρεσε να κάνει ούτε ένα βήμα μπροστά από τη λογική που ξέρουμε από την εποχή του Αριστοτέλη». Αριστοτέλης και συναισθήματα Καρούζος Κ. «τὸ δ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς.» Αριστοτέλης 10 Ωστόσο, Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως το πρόβλημα για τον άνθρωπο δεν είναι η συναισθηματικότητά του, αλλά η καταλληλότητα του συναισθήματος και της έκφρασής του. Ούτε εκθειάζει, αλλά ούτε και καταδικάζει τις τάσεις που είναι εγγενείς στον άνθρωπο αυτές οι τάσεις είναι αδιάφορες καθαυτές, γίνονται αγαθές ή κακές, όταν αντίστοιχα υποτάσσονται ή αφήνονται να κυριαρχήσουν πάνω στο «δίκαιο κανόνα», τον οποίο η έλλογη φύση μας συλλαμβάνει για τον εαυτό της και προσπαθεί να επιβάλλει σε αυτές. Το ερώτημα που τίθεται είναι: με ποιον τρόπο μπορούμε να διαμορφώσουμε τις τάσεις για ηδονή και λύπη χωρίς να τις καταπνίξουμε; Πως θα εμφυσήσουμε νοημοσύνη στα συναισθήματά μας, ώστε να φθάσουμε στην αυτοκυριαρχία; Με την αγωγή και την παιδεία, όπως ισχυρίστηκε και ο δάσκαλός του ο Πλάτων. 10 14, Έντονα, Όχι Εκτεταμένη κατά / Συμπυκνωμένη κατά 14, Έντονα, Χωρίς υπογράμμιση, Όχι Εκτεταμένη κατά / Συμπυκνωμένη κατά Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά Έντονα, Όχι Εκτεταμένη κατά / Συμπυκνωμένη κατά 14, Όχι Εκτεταμένη κατά / Συμπυκνωμένη κατά 12,, Ελληνικά (Ελλάδας) 12, Μορφοποιήθηκε: Βασικό, Δεξιά, Διάστιχο: μονό Έντονα, Μορφοποιήθηκε: Προεπιλεγμένη γραμματοσειρά, Χωρίς υπογράμμιση, Όχι Εκτεταμένη κατά / Συμπυκνωμένη κατά Μορφοποιήθηκε: Βασικό, Αριστερά, Διάστιχο: μονό Μορφοποιήθηκε: Διάστιχο: Πολλαπλό 1,15 γραμμές Για τον Αριστοτέλη δεν αρκεί μόνο να γνωρίζουμε το είδος του συναισθήματος ή της πράξης για να διαπιστώσουμε αν η συμπεριφορά ενός ανθρώπου είναι μεσότητα, αλλά πρέπει να εξετάσουμε συγκεκριμένες παραμέτρους. Σε αυτές εντάσσει το ν χρόνο, τις συνθήκες, τον σκοπό και τον τρόπο εκδήλωσης του συναισθήματος, καθώς και τα πρόσωπα προς τα οποία εκδηλώνεται. Αυτό σημαίνει πως η ίδια συμπεριφορά, κάτω από 9 Ηθικά Νικομάχεια, Β6, 10-13 10 Ηθικά Νικομάχεια, Β6, 10-13 22

άλλες παραμέτρους, μπορεί να είναι άλλοτε αρετή και άλλοτε κακία. Πάντως, ο Αριστοτέλης φροντίζει έπειτα να προφυλάξει την άποψή από κάθε παρανόηση, τονίζοντας πως όλα τα κατονομάσιμα συναισθήματα ή ενεργήματα δεν επιδέχονται μεσότητα. 11 10 Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1, Αριστερά, Διάστιχο: Πολλαπλό 1,15 γραμμές 11 Αμπελάς Ι.Π., Φιλοσοφικός Λόγος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια», σελ. 35, Π.Π. Γε.Λ. Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, στο https://sites.google.com/site/akisambelas/g-lykeiou/archaia-ellenika στις 26/4/2013 23

10 24

Η ΕΕλευθερία Βούλησης Ανδριόπουλος Θ., Καρούζος Κ. Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο «Οι φιλόσοφοι συνηθίζουν να μιλάνε για την βούληση σαν να ήταν το πιο γνωστό πράγμα στον κόσμο.» F. Nietzsche Η ελευθερία βούλησης αποτελεί τον φιλοσοφικό όρο που περιγράφει την ικανότητα του ανθρώπου να θέτει στόχους και να αποφασίζει να τους πραγματοποιεί καθώς και την δυνατότητα επιλογής σχεδίου δράσης μεταξύ διάφορων εναλλακτικών λύσεων. Συνέπεια της αποδοχής της ύπαρξης ελεύθερης βούλησης είναι πως οι πράξεις των ανθρώπων δεν είναι προκαθορισμένες και άρα τα πάντα είναι πιθανά. Κάθε επιλογή είναι αβίαστη, αλλά όχι τυχαία 12. Κατά τον Ντέιβιντ Χιουμ «Λέγοντας ελευθερία λοιπόν μπορεί να εννοούμε την δύναμη να πράττουμε ή να μην πράττουμε σύμφωνα με τους καθορισμούς της βούλησης.[ ] Λίγοι κάνουν διάκριση ανάμεσα στην ελευθερία της αυτενέργειας και την ελευθερία της αδιαφορίας ανάμεσα σε αυτήν που αντιτίθεται στην βία (τον καταναγκασμό) και σε εκείνη που συνεπάγεται άρση της αναγκαιότητας και των αιτιών. Η πρώτη είναι η πιο κοινή σημασία της λέξης, και καθώς είναι το μόνο είδος ελευθερίας που ενδιαφερόμαστε να διατηρήσουμε, οι σκέψεις μας στρέφονται κυρίως προς αυτήν και σχεδόν πάντα την συγχέουμε με την άλλη.» 13 Ενδιαφέρουσα είναι η ανάλυση που κάνει ο Νίτσε στο «Πέρα από το καλό και το κακό». Γράφει: «Οι φιλόσοφοι συνηθίζουν να μιλάνε για την βούληση σαν να ήταν το πιο γνωστό πράγμα στον κόσμο. [ ] Αλλά εμένα η βούληση μου φαίνεται πάνω από όλα κάτι το πολύπλοκο, κάτι που μόνο σαν λέξη έχει ενιαίο νόημα». Συνεχίζει αναλύοντας τα περιεχόμενα μίας βούλησης: κατάσταση προς- και από-, αίσθηση, αίσθημα, σκέψη, πάθος. Η ελευθερία της βούλησης χαρακτηριστικά του φαίνεται σαν «πάθος υπερτέρησης». Υπάρχει εκεί εντολή, διαταγή. «Ένας άνθρωπος που βούλεται, προστάζει κάτι μέσα του, το οποίο υπακούει ή για το οποίο νομίζει πως υπακούει». Από εδώ, στη «Βούληση για Δύναμη» η απόσταση είναι μικρή. 14 Ο Καντ (αριστερά) διαχωρίζει την φύση από την ελευθερία. Στη φύση, θεωρεί, ισχύει κάθε φυσική νομοτέλεια συμπεριλαμβανομένης της αιτιότητας. Κάθε γεγονός 12 Πόσο ελεύθερη είναι η ελεύθερη βούληση, Καθημερινή/The New York Times στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_674164_06/01/2007_211202, στις 22/3/2013 13 Χιουμ Ν., Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, βιβλίο ΙΙ, μέρος ΙΙΙ, κεφάλαιο ΙΙ, μτφρ. Σ. Βιρβιδάκης 14 Δήμου Ν., Για την ελευθερία της βούλησης, στο http://www.ndimou.gr/articledisplay.asp?time_id=606&cat_id=50 στις 22/3/2013 25 10 14 Έντονα, 12, Έντονα

υποτάσσεται στην ακολουθία του αιτιοκρατικού μηχανισμού. Το ίδιο δεν μπορεί παρά να ισχύει και για τον άνθρωπο και κάθε δραστηριότητά του. Εάν, ωστόσο, η αναγκαιότητα αυτή υπέτασσε τον άνθρωπο πλήρως, τότε αρχές και έννοιες όπως ηθικοί κανόνες, το αίσθημα ευθύνης, η επιδίωξη σκοπών και η ενοχή θα στερούνταν νοήματος. Και μιας και αυτές οι έννοιες είναι απολύτως βάσιμες και θεμιτές, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως ο άνθρωπος αποτελεί ταυτόχρονα μέρος ενός άλλο κόσμου, πέραν αυτού της φύσης, εκείνου της ελευθερίας, του νοητού κόσμου 15. «Η μοναδική αρχή της ηθικότητας συνίσταται πράγματι στην ανεξαρτησία από κάθε ύλη του νόμου και εντούτοις συγχρόνως στον καθορισμό της προαίρεσης μέσω μόνης της καθολικής νομοθετικής μορφής, για την οποία πρέπει να είναι ικανός ένας γνώμονας, Αλλά η ανεξαρτησία εκείνη είναι η ελευθερία με την αρνητική, ενώ η τούτη η ίδια νομοθεσία του καθαρού, και, ως τέτοιου του πρακτικού Λόγου, είναι η ελευθερία με την θετική σημασία. Συνεπώς ο ηθικός νόμος δεν εκφράζει τίποτε άλλο από την αυτονομία του καθαρού πρακτικού Λόγου, δηλαδή της ελευθερίας, και αυτή η ίδια είναι ο μορφολογικός όρος όλων των γνωμόνων, υπό τον οποίο και μόνο μπορούν να εναρμονισθούν με τον ανώτατο πρακτικό νόμο.» 16 Οι αρχαίοι φιλόσοφοι φαίνεται να μην είχαν εντοπίσει κάποιο πρόβλημα. Γι αυτούς υπήρχαν επιθυμίες (ορέξεις) και ο νους επεξεργαζόταν αυτές τις τάσεις και αποφάσιζε. Ο Αριστοτέλης χώριζε τα μέρη της ψυχής σε τρία: λογιστικό, θυμικό και επιθυμητικό. Η βούληση ανήκει στο λογιστικό, «ἔν τε τῷ λογιστικῷ γὰρ ἡ βούλησις». Η βούληση κινεί: «ἓν δή τι τὸ κινοῦν, τὸ ὀρεκτικόν», «νῦν δὲ ὁ μὲν νοῦς οὐ φαίνεται κινῶν ἄνευ ὀρέξεως (ἡ γὰρ βούλησις ὄρεξις, ὅταν δὲ κατὰ τὸν λογισμὸν κινῆται, καὶ κατὰ βούλησιν κινεῖται)». Φυσικά υπάρχει και η περίπτωση της παράλογης επιθυμίας που επιδιώκει κάτι επειδή, λανθασμένα, το θεωρεί καλό. Ο νους είναι πάντα σωστός αλλά η επιθυμία και φαντασία μπορεί να λανθάνουν. «νοῦς μὲν οὖν πᾶς ὀρθός ἐστιν ὄρεξις δὲ καὶ φαντασία καὶ ὀρθὴ καὶ οὐκ ὀρθή». (Αριστοτέλης, Περί Ψυχής 432 433b). Οι Στωικοί μιλούσαν για «εὔύλογον ὄόρεξιν» (δηλαδή λογική). Στις αρχαίες αναλύσεις η βούληση δεν ήταν η διαδικασία της επιλογής (αυτή την έκανε ο νους) ήταν απλώς ο μοχλός της απόφασης και άρα η αιτία της πράξης. Θέμα ελευθερίας δεν τίθεται σε κανένα αρχαίο στοχαστή. Ο άνθρωπος αποφασίζει, είτε λογικά, είτε παράλογα χωρίς να αναρωτιέται αν είναι ή όχι ελεύθερος να το κάνει. Σιωπηρά εξυπακούεται ότι, σε κάθε περίπτωση, είναι υπεύθυνος για την επιλογή του. Η ελευθερία του είναι η συμμόρφωση με τους νόμους της φύσης του, της λογικής και του κόσμου. 17 10 Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή η ελεύθερη βούληση στερείται νοήματος εξαιτίας των πολλαπλών παραγόντων που επηρεάζουν μία απόφαση. Κατά αυτή την εκδοχή τα γονίδια, η αγωγή, οι εμπειρίες, το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, η μόρφωση, το φύλ λο, η φυλή, η σωματική διάπλαση, η εμφάνιση, η κοινωνική και επαγγελματική θέση, το θρήσκευμα, η ηλικία, η υγεία, η οικονομική κατάσταση και άλλοι απρόβλεπτοι 15 Ηλιόπουλος Χ, Η Ελευθερία της βούλησης στους Hume, Kant και Fichte, στο http://www.academia.edu/1341836/_hume_kant_fichte_2_2 στις 22/3/2013 16 Καντ Ι., Κριτική του Πρακτικού Λόγου, μτφ. Κ. Ανδρουλιδάκης, σελ 56, εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 2006, σελ 56, 17 Δήμου Ν., ο.π. στις 22/3/2013 26

παράγοντες δεν αφήνουν περιθώρια στο άτομο για ελεύθερη επιλογή παρά προκαθορίζουν κάθε ανθρώπινη απόφαση. Άλλωστε την υποδούλωση των αρχόντων και των πολιτών στο χρήμα, που μπορεί να επιφέρει την καταστροφή μίας πόλης περιγράφει ο Σόλων: «αὐτοὶ δὲ φθείρειν μεγάλην πόλιν ἀφραδίηισιν/ ἀστοὶ βούλονται χρήμασι πειθόμενοι / δήμου θ ἡγεμόνων ἄδικος νόος οἷσιν ἑτοῖμον/ ὕβριος ἐκ μεγάλης ἄλγεα πολλὰ παθεῖν / οὐ γὰρ ἐπίστανται κατέχειν κόρον οὐδὲ παρούσας εὐφροσύνας κοσμεῖν δαιτὸς ἐν ἡσυχίηι» (Σόλων, ἡμετέρη δὲ πόλις οὔποτ' ὀλεῖται, 3D, 4W), «είναι, αντίθετα, των αστών των ίδιων η βούληση που καταστρέφει μια μεγάλη πόλη, η έλλειψη σύνεσης και η υποδούλωσή τους στο χρήμα το ίδιο χωρίς αρχές είναι και του δήμου οι ηγέτες, που από τη μεγάλη αλαζονεία τους πολλά μέλλει να τραβήξουν: γιατί είναι ανίκανοι να συγκρατήσουν την υπερβολή και να απολαύσουν ένα γιορταστικό συμπόσιο με την πρέπουσα τάξη και πνευματική ησυχία.» 18.Ακόμα κατά τον Πυθαγόρα: «' EΕλεύθερον ἀαδύνατον εἶίναι τὸόν πάθεσι δουλεύοντα καὶί ὑυπὸό παθῶών κρατούμενον.», είναι αδύνατο να θεωρείται ελεύθερος αυτός που είναι δούλος στα πάθη του και κυριαρχείται από αυτά. Κατά την ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα ελεύθερης βούλησης ως στοιχείο της εικόνας του Θεού. Σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη «καὶ εἶπεν ὁ Θεός ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ ὁμοίωσιν» (Γεν 1, 26), «καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, κατ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν» (Γεν 1, 27). Η εξήγηση της διδασκαλίας είναι η εξής, η δημιουργία του ανθρώπου «κατ εἰκόνα» του Θεού αποτελεί την τιμητική διάκριση του ανθρώπου σε σχέση με την υπόλοιπη δημιουργία. Το στοιχείο της εικόνας του Θεού στον άνθρωπο είναι το λογικό και η ελεύθερη βούληση. Ο Θεός, επιπλέον, έδωσε στους πρωτόπλαστους τη δυνατότητα να τον πλησιάσουν ακόμα περισσότερο, δηλαδή να του μοιάσουν. Γι αυτό η Παλαιά Διαθήκη τονίζει ότι ο άνθρωπος πλάστηκε όχι μόνο «κατ εἰκόνα» αλλά και «καθ ὁμοίωσιν» του Θεού. Την «ομοίωση» με το Θεό θα επιτύγχανε ο άνθρωπος με τη σωστή χρήση της ελεύθερης βούλησης. Όπως τονίζει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, «το κατ εικόνα το έχουμε από τη κτίση μας, ενώ το καθ ομοίωση το κατορθώνουμε με την προαίρεσή μας.». 19 Ωστόσο έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η Η έννοια της ελεύθερης βούλησης είναι ασυμβίβαστη με την επιστήμη και ιδιαίτερα με την ψυχιατρική. Μία απόφαση χωρίς αίτια, χωρίς κίνητρα, (αυτό σημαίνει ελεύθερη) θα ήταν αδύνατο να ερευνηθεί ή ακόμα και να κατανοηθεί. Θα ανήκε στον χώρο της μεταφυσικής, από τον οποίο έτσι κι αλλιώς προέρχεται η ιδέα μίας ελεύθερης βούλησης. 20 Η νευροεπιστήμη, και η συμπεριφορική βιολογία γενικότερα, αποκαλύπτουν βαθμιαία τους μηχανισμούς που μας κάνουν αυτό που είμαστε: πώς παίρνουμε αποφάσεις και ελέγχουμε τις ορμές μας, πώς τα γ ονίδιά μας διαμορφώνουν τις κοινωνικές επιθυμίες μας και πώς το σύστημα ανταμοιβής μας προσαρμόζεται ώστε να αντιδρά σε ικανοποιητικές εμπειρίες. Με κάποιον ανεξήγητο τρόπο η θέληση κάνει μια αβίαστη επιλογή. Το πρόβλημα είναι ότι οι επιλογές γίνονται από εγκεφάλους και οι εγκέφαλοι λειτουργούν αιτιωδώς περνούν δηλαδή από τη μία 18 Καζαζής Ι.Ν & Καραμήτρου Α., Ανθολόγιο Αρχαϊκής Λυρικής Ποίησης, σελ 94, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2001 19 Συλλογικό, Ορθόδοξη πίστη και Λατρεία Α Γενικού Λυκείου, σελ 31-32, ΟΕΒΔ, Αθήνα, 2011 20 Δήμου Ν., 11 πράγματα που δεν ξέρουμε, στο http://www.ndimou.gr/articledisplay.asp?time_id=684&cat_id=50 στις 23/3/2013 27 10, Ελληνικά (Ελλάδας), Ελληνικά (Ελλάδας)

κατάσταση στην άλλη ως αποτέλεσμα προγενέστερων συνθηκών. Επιπλέον, παρ ' ότι οι εγκέφαλοι παίρνουν αποφάσεις, δεν υπάρχει διακεκριμένη εγκεφαλική δομή ή δίκτυο νευρώνων το οποίο να χαρακτηρίζεται ως «θέληση», ούτε επίσης μια δομή νευρώνων η οποία να λειτουργεί σε αιτιώδες κενό. Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι μια φιλοσοφία αφιερωμένη στην αναίτια επιλογή είναι εξωπραγματική. 21 10 Ορισμένοι φυσικοί όμως υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη βούληση αποτελεί προϋπόθεση για την ανακάλυψη θεωριών και τον σχεδιασμό πειραμάτων. Αυτό επιβεβαιώνεται, όπως ήδη είδαμε 22, από την κβαντική φυσική, τη θεωρία που θεμελιώνει την πραγματικότητα στην τυχαία εναλλαγή μικροσκοπικών σωματιδίων 23. «Έχω απόλυτη επίγνωση των κινήτρων μου και είμαι απόλυτα υπεύθυνος για τις πράξεις μου. Είναι όλα συνειδητά.» υποστήριζε ο αείμνηστος, βραβευμένος με βραβείο Νομπέλ, γάλλος μοριακός βιολόγος Jacques Μonod, γόνος αυστηρής οικογένειας Ουγενότων. «Jacques, ας πούμε απλά ότι όλα όσα είπε ο Freud ισχύουν για μένα και όχι για σένα» του απάντησε κάποτε ο επίσης βραβευμένος με βραβείο Νομπέλ αμερικανός νευροβιολόγος Gerald Εdelman. «Ακριβώς, αγαπητέ μου φίλε» απάντησε ο Μonod 24. Ο διάλογος αυτός μεταξύ δύο κορυφαίων επιστημόνων αναδεικνύει τις διαφορετικές απόψεις που διατυπώνονται γι α αυτό το βασικό ερώτημα που έχει θέσει ο άνθρωπός, είμαστε ελεύθεροι και κυρίαρχοι των πράξεών μας; Ίσως τελικά να μην καταλήξουμε ποτέ. Σχόλιο [Α.Α.3]: Ίσως θα έπρεπε να υπάρχει μία τελική συμπερασματική παράγραφος για το σύνολο της εργασίας 21 Τσέρτσλαντ Π., Έχουμε ελεύθερη βούληση;, στο http://www.tovima.gr/science/article/?aid=178242 στις 23/3/2013 22 Βλέπε Τύχη, Πιθανότητες και αιτιοκρατία στις επιστήμες, Αρχή της Απροσδιοριστίας 23 Πόσο ελεύθερη είναι η ελεύθερη βούληση;, ο.π. 24 Κούβελας Η., Υπάρχει ελευθερία της βούλησης;, στο «Βήμα Ιδεών», σελ 22, τ. 41, Σεπτέμβριος 2010, Αθήνα 28

10 Μορφοποιήθηκε: Διατήρηση με επόμενα Ο Ηρακλής ανάμεσα στον Δρόμο της Αρετής και της Κακίας Μορφοποιήθηκε: Λεζάντα, Στοιχισμένο στο, Εσοχή: Πρώτη γραμμή: 0 εκ., Διάστιχο: μονό Μορφοποιήθηκε: Επικεφαλίδα 1 29

Βιβλιογραφία Δικτυογραφία Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο 10 Μορφοποιήθηκε: Διάστιχο: μονό 30