Τεχνολογικό Εκπαιδειηικό Ιδρυμα Καβόαχις Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Λογιστικής ΘΕΜΑ Εισηγήτρια: Κα Βουλγαράκη Σμαράγδα Σπουδάστριες: Κωνσταντινίδου Αναστασία Κάσκαρη Πηνελόπη ΚΑΒΑΛΑ 1999
V ΕΙΣΑΓΩΓΗ... Πρόλογος...5 ΚΕΦ. 1.. 7 'ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ...7 1.1 ' Γεωργικές Κοινωνίες... 7 1.2. Βιομηχανική Επανάσταση...8 ΚΕΦ. 2 *... 12 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ...12 2.1. Η νέα Πληροφορική τεχνολογία...12 2.2. Οτττοηλεκτρονική... 13 2.3. Βιοηλεκτρονική... 13 2.4. Ακουστοηλεκτρονική...14 2.5. Κρυοηλεκτρονική... 14 2.6. Θερμοηλεκτρονική... 14 ΚΕΦ. 3... 15 Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΟΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ 15 3.1. Μικροηλεκτρονική και βιομηχανία... 15 3.2. Εφαρμογές της Μικροηλεκτρονικής και προοπτικές Απασχόλησης σε ορισμένες βιομηχανίες... 21 3.3. Μικροηλεκτρονική και Λειτουργίες Ελέγχου και Επεξεργασίας Πληροφορίας...30 3.4. Μικροηλεκτρονική και χρηματικές συναλλαγές...34 3.5. Μικροηλεκτρονική και Εμπόριο... 39 3.6. Πληροφορική Τεχνολογία και Ιατρική...42 Κεφ. 4.....45 ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ... 45 4.1. Τα μεταβαλλόμενα πρότυπα απασχόλησης και η νέα τεχνολογία..45 4.2. Η Μετακίνηση σε άλλες χώρες...46 4.3. Απαρχαιωμένες Βιομηχανίες...52 4.4. Η Εκτόπιση των Εργαζομένων......52 4.5. Συσκευές Πληροφοριών......56 4.6. Έρχονται τα ρομπότ......57 4.7. "Το πρόβλημα του 2000......59 ΚΕΦ. 5...... 62 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 5.1. Τι είναι εργασία;... 5.2. Ενεργός Πληθυσμός, 5.3. Ο γεωγραφικός προσδιορισμός... 5.4. Πρόσωπο και Εργασία... 62 65 69 71 5.5. Κίνητρα Εργασίας.......73 5.6. Εργασία των χεριών... Κεφ. 6... ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.. 6.1. Α) Ο Τεχνολογικός Προσδιορισμός... 6.2. α. Οι κοινωνιολογικές θεωρίες... Κεφ. 7... Ο ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 7.1. 1) Ιστορική Αναδρομή...74 78.78 78.81 93 93 93 7.2. 2) Οι κλασσικές οικονομικές σχέσεις...94
7.3. 3) Η γερμανική ιστορική σχολή... 97 7.4. 4) Οι σύγχρονες τάσεις της θεωρίας...102 7.5. 5) Τυπολογία του σύγχρονου καταμερισμού...107 7.6. Εργασία Ανηλίκων...117 7.7. Εργασίας, Ώρες... 119 7.8. Εργασία. Ο άνθρωπος και η μηχανη... 120 Κεφ. 8... 126 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΝΕΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ 126 8.1. ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ... 126 8.2. Τα 10 περιζήτητα επαγγέλματα... 133 8.3. Απασχόληση και ανεργία στην Ελλάδα...138 8.4. Η «ικανοποίηση» από την εργασία και ο ρολος της βιομηχανικής ψυχολογίας...140 Κεφ. 9... 150 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ... 150 9.1. Η πορεία προς το μέλλον... 150
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ευχαριστούμε την κυρία Βουλγαράκη Σμαράγδα για την ευκαιρία που μας έδωσε, να ασχοληθούμε με ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα, την 'Τεχνολογική Πρόοδο και εξέλιξη της Εργασίας. Ένα θέμα που στις μέρες μας (κυρίως λόγω της ανεργίας) είναι πολύ επίκαιρο, και ελπίζουμε να το καλύψαμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Παρακαλούμε τους αναγνώστες αυτής της -πτυχιακής, να δείξουν επιείκεια και κατανόηση στις τυχόν παραλείψεις μας.
Πρόλογος Η μηχανή είναι μια υπόθεση που έχει πετύχει. Κι ενώ χιλιάδες χρόνια το επιζητήσαμε να πετύχει, τώρα που πέτυχε, που ολοένα και περισσότερο πετυχαίνει, φτάνουμε στο συμπέρασμα πως η επιζήτηση υπήρξε όχι μόνο άχρηστη αλλά και βλαπτική. Η μηχανική λοιπόν πρόοδος είναι ένα χαμένο αγώνισμα, μια παραίσθηση ευτυχίας προορισμένη να διαλυθεί, αν απο(ρασίσει κανείς να συλλογιστεί περισσότερο; Το νόμισμα έχει φυσικά και την αντίστροφη όψη του. Οι νοσταλγοί και οι ονειροπόλοι, που αποτελούν πάντοτε μια μεγάλη και ευγενική μερίδα της ανθρωπότητας, αγαπούν να θυμούνται το μελωδικό τροχασμό του ταχυδρομικού αμαξιού, το κροτάλισμα του μαστιγίου, των ελκήθρων στις απέραντες στέπες, το τραγούδι το μονότονο του νερού που κελαρύζει στην νεροσυρμί ή που ανασύρεται από τα βάθη της γης με το μαγγανοπήγαδο, το πανί του καραβιού φουσκωμένο από πρίμο αγέρι, τη φτερωτή του μύλου στη βραδινή απανεμιά, και ένα πλήθος άλλα παρόμοια. Έχουν συνδιαλλαγή με μια πρωτόγονη μορφή μηχανής, με το αμάξι, με το έλκηθρο, με το ιστιοφόρο, με το μαγγανοπήγαδο. Εραστές ενός γραφικού κόσμου δυσκολεύονται να οικειωθούν διαφορετικές γραφικότητες και λησμονούν πως ο ελκυστικός εκείνος κόσμος ήταν προορισμένος να εξυπηρετήσει μικρές κοινωνικές ομάδες και όχι τα τέσσερα δισεκατομμύρια τώρα, τα είκοσι δισεκατομμύρια αργότερα του πληθυσμού της γης. Λησμονούν τη ραγδαία αναπλήθυνση. Λησμονούν την ανάγκη, που πλάθει το πρόσωπο του σύγχρονου κόσμου. Αλλά αυτές είναι παρατηρήσεις του περιθωρίου. Τα γεγονότα είναι διαφορετικά. Κατά πρώτο λόγο, η μηχανή συνολικά θεωρούμενη, ακυρώνει τεράστιες ποσότητες ανθρώπινου μόχθου. Ας θυμηθούμε τους ανθρώπους, που έσπαζαν άλλοτε την πέτρα, μέσα στον ήλιο του καλοκαιριού, αυτήν την τραγωδία. Σήμερα τους αναπληρώνει ο σπαστήρας. Το παράδειγμα αυτό μπορεί να πολλαπλασιαστεί σε ατελείωτη κλίμακα. Αισθανόμαστε ανακούφιση, όταν αντικρίζουμε τον άνθρωπο λυτρωμένο κατά ένα ποσοστό φυσικά, από την αγωνία της χειρωναξίας, από την σκληρή και λασπερή προσπάθεια, που δεν έχει καμία ομορφιά. Φυσικά
δεν θα πρέπει να αρνηθούμε την πολλαπλή ευεργεσία της μηχανής. Σήμερα η διαβίωση έχει γίνει κατά πολύ ανθρωπινότερη. Η χειρονακτική εργασία κατά ένα τρόπο εξευτέλιζε το άτομο. Αυτόν τον εξευτελισμό ακυρώνει προοδευτικά η μηχανή. Σε κάθε στιγμή του καθημερινού μας βίου προστρέχουμε στην πολύτιμη αρωγή της και όσοι καταριόμαστε και όσοι δεν καταριόμαστε τον τεχνολογικό πολιτισμό.
ΚΕΦ. 1 ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ. 1,1 "Γεωργικές Κοινωνίες. Ο όρος "Γεωργική κοινωνία χρησιμοποιείται εδώ για να περιλάβει όλες τις "προ-βιομηχανικές κοινωνίες. Αυτές οι κοινωνίες είχαν σημαντικά κοινά χαρακτηριστικά που δικαιολογούν την ταξινόμησή τους σαν "αγροτικές. Η πλειοψηφία των πρώτων υλών και των αγαθών που παράγονταν, κυκλοφορούσαν και καταναλώνονταν παίρνονταν απ' ευθείας από τη φύση και ήταν κυρίως τρόφιμα, που μεταφέρονταν σχεδόν αμέσως από την παραγωγή στην κατανάλωση, ή είδη ένδυσης, κατασκευασμένα από ίνες και υλικά φυτικής ή ζωικής προέλευσης. Η μεταποίηση όσο υπήρχε, ήταν μικρής κλίμακας, βασιζόταν κυρίως στην ανθρώπινη εργασία και είχε ως αντικείμενο την ναυπήγηση, την υποδηματοποιία, την κατεργασία δέρματος, την καροποιία, την αγγειοπλαστική την κατεργασία μετάλλου κλπ. Ο τομέας των κατασκευών ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένος σε ορισμένες από αυτές τις κοινωνίες: τεράστια κτίσματα σαν τις πυραμίδες, μνημεία σαν την Ακρόπολη, δρόμοι, υδραγωγεία μαρτυρούν για την ανάπτυξη τεχνών και τεχνικής. Όλα αυτά τα μεγάλα έργα πέρα από την άμεση ή συμβολική χρήση τους, ήταν συχνά τρόπος δημιουργίας θέσεων εργασίας και αναδιανομής πλούτου. Η μεγάλη πλειοψηφία του οικονομικά ενεργού πληθυσμού συγκεντρωνόταν σε γεωργικές δραστηριότητες, μικρότεροι αριθμοί στο εμπόριο και τη μεταποίηση και μεταβαλλόμενοι αριθμοί στις κατασκευές. Σημαντικές εφαρμοσμένες τεχνολογίες της περιόδου ήταν ο τροχός, η έγχυση και η κατεργασία μετάλλου, ειδικά του χαλκού και του σιδήρου, ο μοχλός, το πριόνι, ο οδοντωτός τροχός, ο τροχός του αγγειοπλάστη, η πρέσα, ο αργαλειός, το ιστίο του πλοίου, ο ανεμόμυλος, το πέταλο και διάφορες πολεμικές τεχνολογίες. Ο αριθμός των εργαλείων που χρησιμοποιούνταν
στην παραγωγή ήταν περιορισμένος (το άροτρο, το τσεκούρι, το σφυρί) και η κατασκευή τους μπορούσε να γίνει σχεδόν από τον κάθε παραγωγό. Η μεταφορά αγαθών βασιζόταν σε "φυσικά μέσα όπως τα ζώα, ο άνεμος τα ποτάμια, οι ανθρώπινοι μυώνες κλπ. Οι πηγές ενέργειας ήταν ανανεώσιμες; ξύλο, νερό, άνεμος, μυϊκή δύναμη. Ζωτική σημασία είχαν επομένως οι πρώτες ύλες και ο έλεγχός τους, και ανάμεσα τους πρέπει να κατατάξει κανείς την εργατική δύναμη των σκλάβων και των αιχμαλώτων. Η εκπαίδευση γινόταν κύρια μέσα από την οικογένεια, την εργασία και την καθημερινή εμπειρία. Ο καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στα φύλλα επέβαλε γενικά την ενασχόληση των αντρών με την παραγωγή και των γυναικών με το νοικοκυριό, παρόλο που ορισμένες ιδιομορφίες παρατηρούνται σε μερικές μικρές κοινωνίες. 1.2. Βιομηχανική Επανάσταση. Η βιομηχανική επανάσταση άλλαξε δραστικά όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, άλλοτε απότομα και άλλοτε όχι. Η ατμοκίνητη μηχανή θεωρείται από πολλούς ως η κυριότερη νέα τεχνολογία που πυροδότησε και χαρακτήρισε τη βιομηχανκή Επανάσταση. Δε συμφωνούν όμως σ αυτή την άποψη δύο προσεκτικοί μελετητές της Επανάστασης αυτής, όπως ο Charles Babbage (1832) και ο Κάρλ Μάρξ που έγραψε (Marx 1977, σ. 355, με αναφορά στο Babbage): "Η ατμοκίνητη μηχανή από μόνη της, όπως ήταν από την εφεύρεσή της, στη διάρκεια της βιομηχανικής περιόδου στα τέλη του 17 ^ αιώνα, και όπως συνέχισε να είναι ως το 1780, δεν δημιούργησε καμιά βιομηχανκή επανάσταση". Και συνέχισε; "Η καθαυτή μηχανή είναι ένας μηχανισμός, που αφού τεθεί σε κίνηση, εκτελεί με τα εργαλεία της, του ίδιους χειρισμούς που γίνονταν πριν από τον εργαζόμενο με παρόμοια εργαλεία. Το εάν η κινητήρια δύναμη προέρχεται από τον άνθρωπο ή από μιαν άλλη μηχανή δεν έχει καμιά διαφορά".
Σύμφωνα με τον Μάρξ (Marx 1977) η επανάσταση άρχισε "το 1735 όταν ο John Wyatt επινόησε την κλωστική του μηχανή (σ. 352). Ο ατμός αντικατέστησε τη μυϊκή δύναμη, την υδατόπτωση, και ειδικότερα το ξύλο, που παρουσίαζε έλλειψη στην Βρετανία εκείνη την εποχή και δημιουργούσε ανάγκη αναζήτησης εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Έτσι "ο ατμός είναι Εγγλέζος όπως λεει το παλιό εγγλέζικο ρητό. Η μηχανή αντικατέστησε τα ειδικευμένα χέρια του εργάτη, τα προϊόντα έμειναν τα ίδια και κανένα νέο προϊόν ή υλικό δεν εντοπίστηκε σε μια γιγάντια αλυσιδωτή αντίδραση που μετασχημάτισε όλο το σύστημα παραγωγής. Οι νέες μηχανές χρειάζονταν μηχανές για να παραχθούν, και αυτές άλλες μηχανές για να παράγουν του μηχανισμούς τους. Αυτές οι βιομηχανίες χρειάζονταν μεγάλες ποσότητες ενέργειας και πρώτων υλών, και έτσι η εξόρυξη κάρβουνου και σιδηρομεταλεύματος έπρεπε να εντατικοποιηθεί. Το σιδηρομετάλλευμα έπρεπε να επεξεργασθεί και να χυθεί πράγμα που δημιούργησε νέες βιομηχανίες. Το κάρβουνο σης υψικαμίνους, αντικαταστάθηκε γύρω στο 1750 από καλής ποιότητας κωκ, που έχει μεγαλύτερη αντοχή σε φορτία, δεν έχει προσμίξεις όπως θειάφι, παράγει λίγη στάχτη κτλ. Κάτω από την ισχυρή δύναμη της Βιομηχανικής Επανάστασης η βιομηχανία παρουσίασε γρήγορη ανάπτυξη, που ξεπέρασε κάθε προηγούμενο από την άποψη του συνολικού όγκου παραγωγής, απασχόλησης και μεγέθους επιχείρησης. Οι χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας που δημιουργήθηκαν σε αυτές τις νέες βιομηχανίες προκάλεσαν μια δραστική μετατόπιση στη δομή της απασχόλησης. Οι νέες μηχανές προκάλεσαν εντυπωσιακή αύξηση της παραγωγικότητας σε βιομηχανίες που ήδη υπήρχαν, όπως τα κλωστήρια ή τα πλεκτήρια. Έτσι για παράδειγμα, στις πρώτες το προϊόν ανά εργάτη αυξήθηκε από 968 λίβρες σε 5520 και στις δεύτερες από 322 σε 4039 ανάμεσα στο 1820 και το 188θ\ Η εκπαίδευση ιδρυματοποιήθηκε; τα σχολεία, που ακολουθούσαν την ακρίβεια, την πειθαρχεία και την επανάληψη του εργοστασίου και της ' (Eaton, 1963)
γραμμής παραγωγής, προετοίμαζαν τα άτομα σε μεγάλη κλίμακα για να ενταχθούν στην εργατική τάξη. Τα παιδιά άρχιζαν το σχολείο σε όλη και μικρότερη ηλικία και αυξήθηκε η διάρκεια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Η παραγωγική μονάδα της μεγάλης οικογένειας των πολλών γενεών αντικαταστάθηκε από την (καπιταλιστική) ατομική επιχείρηση, στη βιομηχανία, το εμπόριο, αλλά και τη γεωργία. Αυτό είχε σημαντικές επιπτώσεις. Η δομή της οικογένειας άλλαξε. Οι θέσεις εργασίας της βιομηχανίας δεν έμειναν για πάντα στην ίδια περιοχή, όπως αυτές της γεωργίας, και η εργατική δύναμη έπρεπε να ακολουθεί. Η μεγάλη οικογένεια με τις πολλές γενεές, τους ηλικιωμένους, τους αρρώστους ή τους ανάπηρους, και τα δεκάδες παιδιά δεν μπορούσε να επιβιώσει. Μια νέα δομή οικογένειας προέκυψε, που ονομάστηκε "πυρήνας οικογένειας", που την αποτελούσαν ο πατέρας, η μητέρα και λίγα παιδιά, και που μπορούσε να είναι ευέλικτη, ευκίνητη, ενώ ταυτόχρονα άσυλα κάθε είδους εμφανίστηκαν για να περιθάλψουν τους αρρώστους, τους απόρους, τους γέρους. Οι χρηματικές συναλλαγές αυξήθηκαν, αφού η ανταλλαγή σε είδος μειώθηκε δραστικά. Αυτό δημιούργησε την ανάγκη ειδικευμένων ιδρυμάτων. Οι τράπεζες συγκεντρώθηκαν και μεγάλωσαν, και μετά το 1850 λειτούργησαν και σαν επενδυτικοί φορείς.^ Ο ατμός σαν κινητήρια δύναμη έχει ορισμένα μειονεκτήματα. Είναι δύσκολο να τον κατευθύνει κανείς από μια κεντρική μηχανή παραγωγής ατμού σε μια μηχανή στη γραμμή παραγωγής και αυτό δημιουργεί δυσκαμψία στη διευθέτηση του μηχανολογικού εξοπλισμού. Είναι δύσκολο εττίσης να ελεγχθεί η ποσότητα ατμού που διοχετεύεται σε κάποιο τμήμα μηχανής. Αυτά τα μειονεκτήματα εκδηλώθηκαν έντονα όταν έγινε απαραίτητο να παραχθούν σε μαζική κλίμακα εξαρτήματα ακριβείας, όπως γρανάζια, ή να κινηθούν τόρνοι, ή στη συναρμολόγηση εξοπλισμού με πολλά τμήματα. Ο ηλεκτρισμός ήταν η ευέλικτη κινητήρια δύναμη που έγινε δυνατό να παραχθεί σε μαζική κλίμακα όταν λύθηκαν προβλήματα μεταφοράς σε μεγάλες αποστάσεις. ^ (Hobsbawm 1977 σελ. 216-7)
Αρχικά χρησιμοποιήθηκαν καταρράκτες για την παραγωγή ηλεκτρισμού, όπως στο Νιαγάρα, που δημιουργήθηκαν τεράστιες ποσότητες ηλεκτρενέργειας, τις οποίες η εταιρία που ξεκίνησε τη μονάδα το 1886 δεν ήξερε που να διαθέσει (Cipolla 1964). Η παραγωγή και η μετάδοση ηλεκτρικής ενέργειας έγιναν ανεξάρτητα, ολοκληρωμένα παραγωγικά συγκροτήματα, που περιλαμβάνουν σταθμούς παραγωγής διαφόρων ειδών (υδατοπτώσεων, θερμικούς κτλ.), εξοπλισμό μεταφοράς ενέργειας και άλλα προϊόντα. Ο ηλεκτρισμός έκανε εττίσης δυνατή τη μαζική παραγωγή ατσαλιού. Ένα δεύτερο φάσμα εφαρμογών του ηλεκτρισμού περιλάμβανε τη λάμπα πυράκτωσης και τις οικιακής συσκευές όπως το ηλεκτρικό μάτι, οι θερμάστρες κτλ. Η ηλεκτροκίνητη μεταλλουργία και η συγκολλητική ποιότητας, η απόσταξη πετρελαίου και του λάστιχου με θερμική διύλιση, ο σχεδιασμός της μηχανής εσωτερικής καύσης (πατέντα του Otto στα 1870), που ήταν μικρή και "φορητή, δημιούργησαν το αυτοκίνητο. Δημιουργήθηκε έτσι η δυνατότητα να ξεπεραστούν οι περιορισμοί της κίνησης σε τροχιές και να δημιουργηθεί ένα πιο ευέλικτο σύστημα μεταφορών. Η αυτοκινητοβιομηχανία, τα διυλιστήρια πετρελαίου (για καύσιμα και ασφαλιστικά), τα λάστιχα, το γυαλί και τα πλαστικά, και ακόμη η κατασκευή δρόμων και γεφυρών συνδυάστηκαν για να δημιουργήσουν ένα βιομηχανικό σύμπλεγμα που χαρακτήρισε μια εποχή. Ορισμένες άλλες σημαντικές καινοτομίες που σχετίζονται με τον ηλεκτρισμό έγιναν στην ίδια περίοδο όπως το τηλέφωνο και το ραδιόφωνο. Τα πρώτα πειράματα με μηχανικές -πτητικές συσκευές δημιούργησαν το 1930 ένα μικρό κλάδο βιομηχανίας παραγωγής αεροπλάνων και σχετικών βιομηχανιών ατσαλιού, αλουμινίου, μαγνησίου τιτανίου, πλαστικών, οργάνων, κτλ. Τα πρώτα αεροδρόμια έκαναν την εμφάνισή τους αλλά η αεροπλοτα είχε μικρή επίπτωση σε αυτή την περίοδο.
ΚΕΦ. 2 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ 2.1. Η νέα Πληροφορική τεχνολογία. Στα 1940 όλες οι ηλεκτρονικές συσκευές κατασκευάζονταν με λυχνίες, που η μικρότερη είχε επιφάνεια μερικά τετραγωνικά εκατοστά, κατανάλωνε υπολογίσιμη ηλεκτρική ενέργεια, δεν ήταν αξιόπιστη και δημιουργούσε σοβαρές ποσότητες θερμότητας. Το 1948 μια ομάδα των εργαστηρίων της Bell χρησιμοποίησε φυσική στερεάς κατάστασης για να κατασκευάσει ένα νέο εξάρτημα, έναν ημιαγωγό, το τρανζίστορ γερμανίου. Την εποχή που αυτό παραγόταν μαζικά, πάλι η Bell, κατασκεύασε ένα νέο τρανζίστορ, το junction ίτβηείειογ,φτιαγμένο πάλι από γερμάνιο, που αργότερα αντικαταστάθηκε από πυρίτιο. Η απόδοση αυτού του νέου εξαρτήματος αυξήθηκε γρήγορα και η τιμή του μειώθηκε σοβαρά. Η μικρή κατανάλωση ενέργειας που το χαρακτήριζε έκανε δυνατό να κατασκευαστούν φορητές συσκευές, όπως ραδιόφωνα ή ακουστικά βαρηκοίας (μέσα δεκαετίας 1950). Αυτές οι εξελίξεις της μικροηλεκτρονικής οδήγησαν βαθμιαία στον μικροεπεξεργαστή. Η πρώτη αλλαγή σε αυτή την κατεύθυνση έγινε με τον «ψηφιακό» τρόπο, κατά τον οποίο το σήμα εισόδου μετατρέπεται πρώτα σε ένα δυαδικό αριθμό, ή σε μια ακολουθία τέτοιων αριθμών, που σχετίζονται λογικά με το σήμα εισόδου. Μια σημαντική εφαρμογή του ψηφιακού τρόπου είναι οι διακόπτες των τηλεφωνικών κέντρων: το αρχικό πλάνο χρησιμοποίησης τρανζίστορ οδήγησε τελικά στην ψηφιακή μετάδοση της φωνής μέσα από το τηλέφωνο; τα τηλεφωνικά κέντρα έγιναν υπολογιστές. Ένα δεύτερο σημαντικό βήμα έγινε με την ανάπτυξη του μικροεπεξεργαστή από τον Hoff της Intel το 1971. Η σύγκριση με τον πρώτο υπολογιστή που κυκλοφόρησε στο εμπόριο είναι εντυπωσιακή: ο μικροεπεξεργαστής είναι 20 φορές πιο γρήγορος έχει μεγαλύτερη μνήμη, είναι χίλιες φορές πιο αξιόπιστος, καταναλώνει ηλεκτρισμό 12
όσο και ένας λαμπτήρας αντί όσο ένα εργοστάσιο, καταλαμβάνει το 1/30000 του όγκου και κσστίζει το 1/10000 της τιμής.^ Μικροϋπολογιστές και ψηφιακές τηλετπκσινωνίες με κέντρα - υπολογιστές οδήγησαν στην ολοκλήρωση αυτών των δύο, που ονομάστηκε «τηλεματική» ή απλά «Πληροφορική Τεχνολογία». Πέντε βασικές κατευθύνσεις Λειτσυργική Μικροηλεκτρονικής μπορεί να εντοπιστούν. Καθεμιά από αυτές μπορεί να μετατραπεί σε αυτόνομη κατεύθυνση τεχνσλογικής ανάτπυξης: 2.2. Οπτοηλεκτρσνική Η Οπτοηλεκτρονική βασίζεται σε τεχνικές ηλεκτρσνίων - φωτονίων. Απλές εφαρμογές υπάρχουν ήδη με τις διόδους φωτοεκπομπής (LED) και τα φωτορελέ. Οι οτττικές ίνες χρησιμοποιούνται ήδη σε γραμμές μετάδοσης μεγάλων ταχυτήτων. Οι λεγάμενες μνήμες συμπαγούς δίσκου (CD - ROM) αποτελούν επίσης εφαρμογή οτποηλεκτρονικής τεχνολογίας. Έρευνες γίνονται για τη χρησιμοποίηση του ολογραφήματος σε μονάδες μνήμης, πράγμα που θα επιτρέπει ταυτόχρονη (παράλληλη) προσπέλαση χιλιάδων στοιχείων, και για το σχεδίασμά οπτικής ΚΜΕ. Προβλήματα όπως η αδράνεια στην ανάκλαση της οπτικής δέσμης, η διαμόρφωση της δέσμης στις κατάλληλες ταχύτητες κτλ. Πρέπει να αντιμετωπιστούν. 2.3. Βιοηλεκτρονική Η Βιοηλεκτρονική κατευθύνεται στην ανάπτυξη μηχανισμών που οι λειτουργίες τους πραγματοποιούνται από μόρια και συμπλέγματα μορίων, με ανταλλαγή ηλεκτρονίων, χρησιμοποιώντας τη χαμηλή ενέργεια μοριακών αντιδράσεων. Μονάδες μνήμης με βάση τις κλίμακες του DNA μελετώνται με σοβαρά πλεονεκτήματα, αφού αποθηκεύουν στοιχεία σε χώρο 3 διαστάσεων. Φαινόμενα μετάδοσης λέιζερ ιόντων σε πολυμερή μεγάλης αλυσίδας μπορεί να αποτελόσουν βάση για γραμμές μετάδοσης μεγάλων ταχυτήτων.
Προβλήματα σταθερότητας, των μοριακών δομών πρέττει όμως να αντιμετωπιστούν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα λεγόμενα «νευρίστορς», που επιτρέπουν να παράγονται πολύπλοκα συστήματα με μόνο έναν τύπο εξαρτήματος και μόνο δύο τρόπους σύνδεσης. Και οι δύο αυτές κατευθύνσεις μπορούν να υποκαταστήσουν τις σημερινές μ - Η συσκευές με νέες, χρησιμοποιώντας σε πρώτη (ράση τις βασικές αρχιτεκτονικές των μ - Η συστημάτων. Δυνητικά και οι δύο μπορεί να αυτονομηθούν και να οδηγήσουν είτε στη βιολογική είτε στη φωτονική εποχή. Μέχρι τώρα φαίνεται ότι η οπτική τεχνολογία κερδίζει σημαντικά έδαφος. 2.4. Ακουστοηλεκτρονική Η Ακουστοηλεκτρονική ασχολείται με τη διάδοση υπερήχων στα διάφορα υλικά και υπόσχεται πολλά στην κατασκευή απλών συσκευών που θα αντικαταστήσουν πολύπλοκες ηλεκτρονικές συσκευές, σε φίλτρα, ενισχυτές κλπ. 2.5. Κρυοηλεκτρονική Η Κρυοηλεκτρονική αποτελεί προϋπόθεση για την εφαρμογή του λεγόμενου φαινομένου Josephson, που ανακαλύφθηκε το 1962 και αφορά την υπεραγωγιμότητα. Μεγάλες ταχύτητες και χαμηλή κατανάλωση, είναι δυνατές αλλά μόνο σε θερμοκρασίες 4.2 Kelvin. 2.6. Θερμοηλεκτρονική Η Θερμοηλεκτρονική βασίζεται στη μετατροπή ηλεκτρικών σημάτων σε θερμικά και αντίστροφα. Αυτό οδηγεί σε απλούστευση συσκευών, όπως ενισχυτές, ταλαντωτές κτλ.
Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΟΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ 3.1. Μικροηλεκτρονική και βιομηχανία Η σπουδαιότητα της μ - Η για τη βιομηχανία υπερβαίνει κατά πολύ την άμεση συμβολή της στην προστιθέμενη αξία; η μ - Η παράγει λιγότερο από το 0,1% της συνολικής προστιθέμενης αξίας στον κλάδο της μεταποίησης στις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ. Αν μπορεί να ειπωθεί κάτι γενικό για τα νέα προϊόντα, είναι ότι υπάρχει μια σημαντική διαφορά ανάμεσα σε αυτά και τα προϊόντα της Βιομηχανικής Επανάστασης. Σε συντομία, η αλλαγή μπορεί να περιγραφεί σαν αντικατάσταση «υλικών» με μη «υλικές» λύσεις. Η διαδικασία «α - υλοποίησης» άρχισε ήδη με τη χρήση ηλεκτρικής ενέργειας, που έγινε η ίδια ένα «εργαλείο» για τις βιομηχανίες «συνεχούς ροής», αχρηστεύοντας την ανατομία των μηχανών που έκαναν οι Babbage και Marx. «Άϋλα» δοχεία που χρησιμοποιούν μαγνητικά πεδία για να περικλείσουν πλάσμα χρησιμοποιούνται ήδη στη φυσική, άλλες μηχανές χρησιμοποιούν ακτίνες λέιζερ για κοπή υλικών κτλ., και αυτές είναι ένα μικρό δείγμα από τη νέα γενιά μηχανισμών. Οι φωτονικές τεχνολογίες, που ήδη συζητήθηκαν, θα εντείνουν αυτή τη διαδικασία. Δύο μεγάλες κατηγορίες εφαρμογών της μικροηλεκτρονικής στην παραγωγή θα εξεταστούν; Οι αριθμητικά ελεγχόμενοι μηχανισμοί (Α.Ε.Μ.) και τα ρομπότ, που απαρτίζουν αυτό που αποκαλείται Παραγωγή Με Υπολογιστές (ΠΜΥ). Οι νέοι μηχανισμοί υποστήριξης διαδικασιών σχεδιασμού που είναι γνωστοί σαν Σχεδιασμός Με Υπολογιστές (ΣΜΥ). Οι ΑΕΜ και τα ρομπότ διαφέρουν σημαντικά από τις αυτοματοποιημένες γραμμές της δεκαετίας του 1950 γιατί είναι χωριστοί μηχανισμοί που μπορεί να συνδεθούν στην γραμμή παραγωγής και να εκτελέσουν εργασίες που πριν έκαναν κάποιοι εργάτες. Η εγκατάσταση μιας
αυτοματοποιημένης γραμμής παραγωγής σε κάποιο εργοστάσιο συνήθως απαιτούσε την αντικατάσταση των περισσότερων από τα μηχανήματα που ήταν ήδη εγκατεστημένα. Το ίδιο γινόταν για αλλαγές προϊόντος ή διαδικασία παραγωγής. Αυτά ήταν υπεύθυνα για το κόστος, την ακαμψία και, άρα, την περιορισμένη εφαρμογή αυτών των αυτοματισμών. Οι μηχανισμοί νέου τύπου παρουσιάζουν σοβαρά πλεονεκτήματα αφού είναι δυνατό να προγραμματιστούν για να εκτελέσουν διάφορες εργασίες. Το ρομπότ ειδικότερα, είναι ένας ευέλικτος ΑΕΜ με δυνατότητα προσαρμογής, αλλαγής τελικού εργαλείου και ορίζεται σαν: «ένας προγραμματιζόμενος πολυλειτουργικός μηχανισμός χειρισμών σχεδιασμένος να μετακινεί εξαρτήματα, εργαλεία ή εξειδικευμένες συσκευές κατά διάφορες προγραμματισμένες κινήσεις για την εκτέλεση ενός αριθμού χειρισμών» (Αμερικάνικο Ινστιτούτο Ρομποτικής) Οι ΑΕΜ και τα Ρομπότ μοιάζουν στο ότι είναι δυνατό να προγραμματίζονται. Τα ρομπότ όμως είναι συνήθως μικρότερα και μπορούν να μετακινούνται. Ακόμη, ορισμένα ρομπότ μπορεί να προγραμματίζονται «αναλογικά» δηλαδή κάποιος μπορεί τα «διδάξει» μετακινώντας με το χέρι τα «μέλη» τους, έτσι που να αποθηκεύσουν στη μνήμη τους, τις κινήσεις που είναι απαραίτητες για την εκτέλεση κάποιων εργασιών. Πολλοί ΑΕΜ μπορεί να συνδεθούν στην γραμμή παραγωγής ενός εργοστασίου. Γι αυτό το σκοπό δημιουργείται μια «ιεραρχία ελέγχου»; κάθε μηχανή ελέγχεται από ένα μικροϋπολογιστή, ένας αριθμός μηχανών ελέγχεται από ένα μίνι υπολογιστή και ένας αριθμός από μίνι ελέγχεται από ένα μεγάλο υπολογιστή. Περίπου 100 εργαλειομηχανές μπορεί να συνδέονται με αυτόν τον τρόπο. Προγράμματα για την παραγωγή κάθε εξαρτήματος βρίσκονται αποθηκευμένα σε μια κεντρική μνήμη και μπορεί να μεταφέρονται σε οποιαδήποτε μηχανή στο δίκτυο. Πληροφορίες για την απόδοση κάθε μηχανής (όπως αύξηση της ροπής κοπής, που δείχνει ότι ένα εργαλείο κοπής χρειάζεται ακόνισμα ή αντικατάσταση) ανατροφοδοτούνται στην κεντρική μνήμη. Ένας τέτοιος αυτόματος έλεγχος, είναι αναγκαίος, αφού μια μηχανική βλάβη μπορεί να καταστρέψει μια ολόκληρη σειρά προϊόντων. Παρόμοιοι 16
τρόποι χρησιμοποιούνται για τη συλλογή δεδομένων, για τον αυτόματο έλεγχο ποιότητας κτλ. Η αναγνώριση μορφής είναι ένα σοβαρό πρόβλημα, αφού αν και τεχνολογικά είναι δυνατό, δεν είναι πάντα εύκολο να κατασκευαστούν ρομπότ που θα αναγνωρίζουν εξαρτήματα από οποιαδήποτε οπτική γωνία. Ένας αριθμός από μεθόδους χρησιμοποιούνται που προσανατολίζουν τα εξαρτήματα, ενώ η σχετική επιστημονική έρευνα προχωρά ταχύτατα. Οι μηχανικές λύσεις και η συμπεριφορά των ρομπότ, που προσδιορίζουν και τις περιοχές εφαρμογών, εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από το σύστημα συντεταγμένων (καρτεσιανές, κυλινδρικές, σφαιρικές) που ακολουθούν οι κινήσεις ρομπότ. Ο Σχεδιασμός με υπολογιστές (ΣΜΥ - CAD), φαίνεται ότι άρχισε στα μέσα της δεκαετίας του 1960, όταν οι μηχανικοί της General Motors άρχισαν να συνεργάζονται με προγραμματιστές της IBM για την ανάπτυξη ενός συστήματος ΣΜΥ"*. Η αρχική ιδέα ήταν να δημιουργηθεί ένα σχεδιαστικό εργαλείο, που θα μπορούσε να χρησιμοποιεί αριθμητικά δεδομένα από το πληκτρολόγιο και γεωμετρικά δεδομένα από την οθόνη με κάποιο φωτο-ευαίσθητο στυλό. Ο υπολογιστής θα συνδύαζε τα ακριβή αριθμητικά δεδομένα με τα λιγότερο ακριβή γεωμετρικά για να παράγει ακριβή σχέδια, που θα μπορούσαν να κρατηθούν στην μνήμη για παραπέρα επεξεργασία. Βαθμιαία ο ΣΜΥ προχώρησε πολύ περισσότερο από αυτές τις αρχικές προδιαγραφές. Πιο εξελιγμένα προγράμματα επιτρέπουν της περιστροφή των σχεδιασμένων αντικειμένων, μεγεθύνσεις, τομές, χρωματισμό και φωτοσκιάσεις, συνδυασμούς με άλλα εξαρτήματα για τη συνολική εξέταση συναρμολογημένων μονάδων. Ακόμη, αυτά συνδυάζονται με μεθόδους ανάλυσης, όπως η μέθοδος των πεπερασμένων στοιχείων, και αυτό μπορεί να γίνεται γρήγορα και με ακρίβεια για κάθε σχέδιο. Η διαδικασία σχεδιασμού επιταχύνθηκε σοβαρά: η General Motors σχεδίασε ένα νέο αυτοκίνητο σε 14 μήνες αντί για 24, μια εταιρεία παραγωγής αντλιών κατά παραγγελία σχεδίασε προϊόντα σε 1 μήνα αντί για 6 κτλ. (Gunn, 1982). * (Gunn, 1982)
Τα σχέδια του ΣΜΥ μπορούν να εκτυπωθούν σε χαρτί αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι οι προδιαγραφές του προϊόντος μπορεί να διοχετευθούν κατευθείαν από το σχέδιο που βρίσκεται στη μνήμη του υπολογιστή στους ΑΕΜ, αφού όλες οι απαραίτητες πληροφορίες, όπως η ταχύτητα, βάθος κοπής, σχέδιο κοπής κτλ., συνοδεύουν το σχέδιο. Έτσι ένας αριθμός από ενδιάμεσα στάδια από τη σχεδίαση στην παραγωγή ενοποιούνται, ενώ μερικά άλλα δεν είναι πια αναγκαία. Αφού το σχέδιο βρίσκεται στη μνήμη, είναι στη διάθεση όλων όσων πρέπει να συνεργαστούν στις φάσεις σχεδιασμού και παραγωγής (τμήματα μάρκετινγκ, σχεδιασμού, παραγωγής κτλ.) και αυτό αποτελεί την πιο σπουδαία πληροφορική υποδομή για την εφαρμογή μεθόδων διεύθυνσης με task forces, που ήδη συζητήθηκαν. Δημιουργείται έτσι μια ενοποιημένη διαδικασία σχεδιασμού και παραγωγής με υπολογιστές, που έχει ονομαστεί «Ολοκληρωμένος Σχεδιασμός και Παραγωγή με Υπολογιστές» που χαρακτηρίζεται από ροές πληροφορίας διαμέσου του εργοστασίου και χωρίζεται σε 6 «λειτουργικές περιοχές», δηλαδή σχεδιασμός, αποθήκευση και ανάκληση πληροφορίας για τα εξαρτήματα που θα παραχθούν, διαχείριση και έλεγχος των διαθέσιμων πόρων (εργατικού δυναμικού, μηχανών, υλικών κτλ.) σύμφωνα με τις μεταβαλλόμενες ανάγκες και έλεγχος των μηχανών και των ρομπότ. Δύο άλλα σημαντικά πλεονεκτήματα μπορεί να προσδιοριστούν, που θα περιγραφούν εδώ με τους όρους «τυποποίηση εξαρτημάτων» και «μετατυποποίηση της παραγωγής». Η τυποποίηση των εξαρτημάτων αναφέρεται στη λεγάμενη «ομαδική τεχνολογία», που είναι το αποτέλεσμα της ταξινόμησης και της καταχώρησης όλων των εξαρτημάτων που παράγει μια εταιρεία, και βαθμιαία ένας όλο και μεγαλύτερος αριθμός εταιρειών, και περιλαμβάνει τα εξαρτήματα με όλες τις απαραίτητες προδιαγραφές και τις πιθανές αλληλοσυνδέσεις τους, έτσι που να μπορεί να παρουσιαστεί σχετικώς κατάλογος όταν χρειαστεί. Ο διπλασιασμός των σχεδιαστικών προσπαθειών μπορεί να αποφευχθεί και η ταχύτητα σχεδιασμού και παραγωγής μπορεί να μεγαλώσει σημαντικά. Η μετά- τυποποίηση της παραγωγής αναφέρεται στην ευελιξία που δημιουργούν οι ολοκληρωμένες (με τη βοήθεια υπολογιστή) γραμμές παραγωγής, που κάνουν δυνατή και οικονομική την παραγωγή μικρού αριθμού προϊόντων, το ίδιο όπως και των μεγάλων αριθμών που 18
χαρακτήριζαν τις γραμμές παραγωγής τεϊλορικού, φορντικού, νεοφορντικού τύπου, αλλά και τις αυτοματοποιημένες γραμμές παραγωγής της πρώτης εποχής τους αυτοματισμού. Αυτό έρχεται επίσης σε συμφωνία με την τάση παραγωγής εξαρτημάτων κατά παραγγελία και δημιουργεί νέες δυνατότητες στη μετατυποποιημένη παραγωγή σε μεγάλη κλίμακα, στην οποία ο καταναλωτής και λιγότερο ο κατασκευαστής σχεδιάζει το προϊόν σύμφωνα με τις ανάγκες του. Αυτό σημαίνει ότι ένας παραδοσιακός τομέας δραστηριότητας για μικρές επιχειρήσεις μπορεί να περάσει στον έλεγχο μεγάλων εταιρειών, με αρνητικά αποτελέσματα για τις πρώτες, και με αποτέλεσμα την παραπέρα συγκεντροποίηση της παραγωγής. Τα παραπάνω ισχύουν για τα καταναλωτικά αγαθά, τα ημιδιαρκή, τα διαρκή, αλλά και για προϊόντα ή εξαρτήματα βιομηχανικής χρήσης. Μπορεί κανείς να προβλέψει ότι ίσως και οι παραπάνω διακρίσεις βαθμιαία τροποποιηθούν αφού είναι πια τεχνολογικά δυνατό να δημιουργηθεί ένα ενοποιημένο σύστημα παραγωγής που θα παράγει μόνο για τον τελικό καταναλωτή. Αυτή η προοτπική θα εξηγηθεί με ένα παράδειγμα που δίνει ο Dertouzos (1979) και που το περιγράφει σαν «σενάριο κατασκευής παπουτσιών». Ένα πρόσωπο που χρειάζεται παπούτσια πηγαίνει στο πλησιέστερο κέντρο κατασκευής και διανομής της εταιρείας που χρησιμοποιεί μετά- τυποποιημένη παραγωγή. Εκεί, μια ειδική συσκευή μετρά τις διαστάσεις του ποδιού και τις τυπώνει σε μια ειδική κάρτα. Μια έγχρωμη οθόνη που συνδέεται με υπολογιστή παρουσιάζει διάφορα στυλ και παραλλαγές, τύπους και χρώμα δέρματος, τύπου σόλας κτλ. Όταν γίνει η επιλογή, όλες οι προδιαγραφές τροφοδοτούνται ηλεκτρονικά στο ρομποτικό εργαστήριο που αποφασίζει αυτόματα το βέλτιστο τρόπο χρησιμοποίησης των υλικών και κατασκευάζει τα παπούτσια. Η απαραίτητη τεχνολογία για τέτοια συστήματα υπάρχει ήδη, και ορισμένες εταιρείες κατασκευής παπουτσιών πειραματίζονται. Μπορεί να ειπωθεί όμως ότι είναι δυνατό να σχεδιαστούν και να παραχθούν πιο σύνθετα αντικείμενα με αυτόν τον τρόπο. Ο καταναλωτής μπορεί να σχεδιάσει κάτι τόσο σύνθετο όσο ένα αυτοκίνητο, χρησιμοποιώντας τις γνώσεις τους ή πράγμα πιο πιθανό, σε αλληλεπίδραση ανθρώπου - μηχανής, όπου ο καταναλωτής δίνει τις προδιαγραφές και η μηχανή ανατροφοδοτεί τεχνολογιές 19
δυνατότητες, μέχρι το τελικό σχέδιο του προϊόντος, που θα διοχετεύεται ηλεκτρονικά στο ρομποτικό εργοστάσιο. Αυτός ο τρόπος παραγωγής με κέντρο τον καταναλωτή είναι επίσης δυνατός και για ορισμένους άλλους λόγους: Πολλά προϊόντα σχεδιάζονται ήδη με βάση προδιαγραφές που προκύτπουν από έρευνες αγοράς, αφού η πρόοδος της τεχνολογίας παραγωγής κάνει δυνατή την ύπαρξη παραλλαγών στο βασικό σχέδισ. Πολλοί κατασκευαστές δέχονται ήδη, ακόμη και με την υπάρχουσα τεχνολογία, σχεδίαση και παραγωγή προϊόντων κατά παραγγελία, με αυξημένο βέβαια κόστος. Η διαφήμιση που έχει γίνει ιδιαίτερα τεχνική και τα ειδικευμένα περιοδικά παρέχουν αρκετές πληροφορίες στους καταναλωτές για τα τεχνικά χαρακτηριστικά των προϊόντων. Η διάδοση του «φτιάξ το μόνος σου» έχει ξεπεράσει ήδη το στάδιο της παροχής οδηγιών επισκευής προϊόντων και σύνθετα προϊόντα κυκλοφορούν σε «κιτ», όπως τηλεοράσεις, στερεσφωνικά, ακόμη και αυτοκίνητα. Υπάρχουν ήδη πολλοί αγοραστές για τέτοια «κιτ». Οι δι- επιστημονικές τάσεις στην επιστήμη, την τεχνολογία και τις τέχνες κάνουν δυνατή τη μεγαλύτερη διάδοση γνώσης στο μέλλον. Η εφαρμογή τέτοιων διαδικασιών θα έχει επιπτώσεις μεγάλης κλίμακας. Η πιο κεντρική από αυτές είναι η δυνατότητα νέας σχέσης ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση, με τη σύνθεσή τους σε μια ενιαία διαδικασία. Ο Toffler επινόησε τον όρο «ΡτοβυπιρΙίοη» (PROduction + consumption) για να περιγράφει αυτή τη νέα σχέση, που μπορεί να αποδοθεί σαν «παραγωκατανάλωση». Όπως ήδη αναλύθηκε, η μεσαιωνική οικογένεια, η βασική οικονομική μονάδα της γεωργική κοινωνίας, ήταν σχετικά αυτάρκης, και άρα «παραγωκαταναλωτική». Πολλά από τα προϊόντα που κατανάλωνε είχαν ήδη παραχθεί από την ίδια, ενώ μέρος τους προερχόταν από την αγορά. Ο θεμελιακός διαχωρισμός παραγωγής και κατανάλωσης που έφερε η Βιομηχανική Επανάσταση έκανε αναγκαία την επέκταση της αγοράς, που «αποκατέστησε» με τον τρόπο της τους σπασμένους δεσμούς, και έφερε μαζί
όλες τις διακυμάνσεις που προκαλεί ο αποχωρισμός της παραγωγής από την κατανάλωση. Ο Galbraith (1969) παρατήρησε ότι με την εμφάνιση των μονοπωλίων καταργήθηκε η υποτιθέμενη κυριαρχία του καταναλωτή, αφού δεν προσδιορίζει η ζήτηση την προσφορά αλλά μάλλον το αντίθετο. Τα μονοπώλια παίρνουν αποφάσεις για την παραγωγή με βάση τους υπολογισμούς κέρδους και με τη διαφήμιση «υποχρεώνουν» τον καταναλωτή να αγοράσει τα προϊόντα. Θα πρέπει κανείς να αποφύγει τις παγίδες που κρύβουν οι απλοποιημένες ερμηνείες σαν αυτές του Toffler. Αν μια οικονομία κυριαρχείται από μονοπώλια που αποσκοπούν στη μεγιστοποίηση των κερδών τους, τότε η εισαγωγή της παραγωκατανάλωσης (ακόμη και αν ξεπεραστούν οι αντιθέσεις ανάμεσα σε βιομηχανίες και μονοπώλια διανομής, Colombo και Lanzavecchia, 1982) και το φάσμα των επιλογών θα περιορίζονται πάλι από τους υπολογισμούς κέρδους των εταίρων αυτών. Ο καταναλωτής θα είναι κυρίαρχος όσο η κυριαρχία του δεν θέλει τα κέρδη των μονοπωλίων. Ένα δεύτερο σοβαρό πρόβλημα είναι ότι οι επιλογές του καταναλωτή θα περιορίζονται από το διαθέσιμο εισόδημά του. Η διανομή εισοδήματος δεν επιδέχεται τεχνολογική λύση. Με άλλα λόγια, η θέση του καταναλωτή στο σύστημα κοινωνικής παραγωγής θα προσδιορίζει και πάλι τη συμμετοχή του στο κοινωνικό υπερπροϊόν και άρα το ποσοστό χρησιμοποίησης των νέων τεχνολογικών συστημάτων. Τα παραπάνω δεν μειώνουν τις ιδιαίτερα μεγάλες δυνατότητες που έχουν οι παραγωκαταναλωτικές τεχνολογίες. Θέλουν μόνο να υπογραμμίσουν το θετικό ή αρνητικό ρόλο που μπορεί να παίξουν οι κοινωνικές συνθήκες στην αξιοποίηση και ανάπτυξή τους. 3.2. Εφαρμογές της Μικροηλεκτρονικής και προοπτικές Απασχόλησης σε ορισμένες βιομηχανίες Οι επιπτώσεις της μικροηλεκτρονικής (μ - Η) στην απασχόληση είναι αντικείμενο έντονων συζητήσεων. Η λεγόμενη "θεωρία της ανταπόδοσης" υποστηρίζει ότι αν και η νέα τεχνολογία μειώνει τις θέσεις εργασίας σε ορισμένους κλάδους της βιομηχανίας, την ίδια στιγμή δημιουργεί νέες
βιομηχανίες και άρα νέες θέσεις εργασίας, που ισοφαρίζουν τις απώλειες. Έχουν όμως εκφραστεί αμφιβολίες για το κατά πόσο αυτή η θεωρία μπορεί να εφαρμοστεί στις τεχνολογίες μ - Η, Για παράδειγμα ο Freeman (αναφορά στο: Rada 1980) τονίζει: "θα ήμουν ο πρώτος που θα συμφωνούσε ότι... οι επιπτώσεις της επανάστασης των μικροεπεξεργαστών δεν μπορεί να προβλεφθούν. Αλλά αυτό που ήδη έγινε σε μικρή κλίμακα τη δεκαετία του 1970 μου φαίνεται αρκετά ενδεικτικό για να προκαλέσει την προσοχή. Αν εξετάσει κανείς τέτοιες περιοχές όπως οι τηλεπικοινωνίες, η συναρμολόγηση αυτοκινήτων, οι αυτοματοποιημένες αποθήκες, η εκτύπωση και η κατασκευή ρολογιών, τότε υπάρχουν ήδη τα δεδομένα... που δείχνουν ότι οι επιπτώσεις σε μείωση θέσεων εργασίας μπορεί να είναι πραγματικά πολύ σοβαρές. Ορισμένες κυβερνητικές εκθέσεις σε διάφορες χώρες τονίζουν μιαν άλλη όψη του προβλήματος. Η Γνωμοδοτική Επιτροπή Εφαρμοσμένης Ε και A (ACARD) στη Βρετανία υποστηρίζει ότι αν η βρετανική βιομηχανία δεν εισάγει την νέα τεχνολογία, τότε όλες οι διεθνείς αγορές της θα κερδηθούν από ανταγωνιστές της που θα την εισάγουν, όπως έγινε ήδη σε ορισμένες περιοχές όπως μηχανές ταμείου, εργαλειομηχανές, εξοπλισμός επεξεργασίας τροφίμων, τηλεφωνικά κέντρα, εκτυπωτές μηχανές κτλ. Στη Γαλλία η "Έκθεση Nora - Μίηο (όπως έγινε γνωστή από τα ονόματα των δύο επικεφαλής της Επιτροπής) με τίτλο "Η πληροφοριοποίηση της κοινωνίας τονίζει από την άλλη πλευρά, ότι ακόμη και αν αυξηθεί η παραγωγικότητα και η ανταγωνιστικότητα, δεν υπάρχει εγγύηση για την εξασφάλιση πλήρους απασχόλησης. Δημιουργείται έτσι ένα σοβαρό δίλημμα: ο φόβος ανεργίας μπορεί να καθυστερήσει την εισαγωγή μ - Η τεχνολογίας και την ίδια στιγμή η μη εισαγωγή αυτής της τεχνολογίας μπορεί να προκαλέσει ανεργία. Το επιχείρημα της ανταγωνιστικότητας, όμως, αυτό - καταρρίτττεται αν όλες οι χώρες κάνουν χρήση του, τότε ποιοι είναι οι "ανταγωνιστές. Η απάντηση δεν είναι τόσο προφανής και μπορεί να πει κανείς ότι πρόκειται για μια τυτπκή κατάσταση που δημιουργείται σε συνθήκες αγοράς: κάθε ανταγωνιζόμενος κάνει κάτι επειδή ανησυχεί μήπως "οι άλλοι το κάνουν πριν απ αυτόν. Η εισαγωγή της μ - Η τεχνολογίας δεν μπορεί επίσης να υποστηριχθεί με το επιχείρημα που είναι τόσο δημοφιλές τουλάχιστον από την εποχή του 22
τεϊλορισμού, δηλαδή, ότι η αύξηση της παραγωγής θα δώσει μεγαλύτερο μέρισμα σε όλους. Απλά, σήμερα τα πράγματα δε λειτουργούν έτσι. Η παραγωγή μπορεί να αυξηθεί, αλλά οι άνθρωποι μπορεί να συνεχίσουν να στηρίζονται στο ταμείο ανεργίας, ή να παραμένουν άνεργοι. Έτσι, αν συνεχίσουν οι σημερινές τάσεις, αυτοί που θα ωφεληθούν θα είναι οι μέτοχοι των πολυεθνικών εταιριών. Οι προοπτικές απασχόλησης στη βιομηχανία είναι απαισιόδοξες. Επειδή η εφαρμογή της μ - Η στη δεκαετία του 1970 ήταν σχετικά περιορισμένη, μπορεί να θεωρηθεί ότι οι αληθινές επιπτώσεις αυτής της τεχνολογίας θα φανούν στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Η Βιομηχανία έπαψε να δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας στα τέλη της δεκαετίας του 1970 στις περισσότερες μη σοσιαλιστικές χώρες, ανατττυγμένες και αναπτυσσόμενες. Στατιστικές του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας (Rada 1980) δείχνουν ότι αν και το εργατικό δυναμικό σε δύο αναπτυσσόμενες χώρες, την Αργεντινή και την Χιλή, για παράδειγμα, αυξήθηκε στη δεκαετία του 1960 κατά 1 εκ. και 380.000 αντίστοιχα, η βιομηχανία δημιούργησε μόνο 40.000 και 48.000 νέες θέσεις εργασίας, αντίστοιχα. Στη Βραζιλία οι αριθμοί ήταν 7.1εκ. και 2.1 εκ., αντίστοιχα. Παρόμοιες τάσεις παρατηρούνταν σε ανατττυγμένες χώρες; η εργατική δύναμη των Η.Π.Α. αυξήθηκε κατά 7.5 εκ. ανάμεσα στα 1970 και 1975, ενώ η βιομηχανία δημιούργησε μόνο 411.000 νέες θέσεις εργασίας ανάμεσα στα 1970 και 1977. Οι θέσεις εργασίας στη Δυτική Γερμανία, τη Γαλλία και τη Βρετανία μειώθηκαν επίσης, ενώ το εργατικό δυναμικό αυξήθηκε. Προβλέψεις δείχνουν ότι περισσότερες από 11εκ. νέες θέσεις θα χρειαστούν στη δεκαετία του 1980 στις Η.Π.Α., περίπου 2 εκ. σε καθεμιά από τις Γαλλία και Δ. Γερμανία και κάπου 6 εκ. στη Βρετανία. Ορισμένες εκτιμήσεις υπάρχουν για τις αρνητικές επιπτώσεις ειδικά της μ - Η στην απασχόληση. Στην Βρετανία οι BaTOn και Cumow (1979) τις υπολόγισαν σε 10% - 15% του συνόλου του εργατικού δυναμικού, ενώ οι Henkins και Sherman (1979) αναμένουν 5.2 εκ. απώλειες μέχρι το 2000, που ισοδυναμούσε με 23.2% του εργατικού δυναμικού του 1978, και περίπου 17% από αυτές θα γίνουν μέχρι το 1993. * * (Rada 1980)
Ιαπωνικές μελέτες εκτιμούν ότι, ανάλογα με την ταχύτητα διάδοσης της νέας Μ - Η τεχνολογίας, η μείωση σε θέσεις εργασίας θα είναι ανάμεσα σε 200.000 και 480.000 (π.χ. Rada 1980). Η μελέτη των Thwaites et al (1982) δίνει επίσης ορισμένες πληροφορίες για τις μεταβολές στην απασχόληση των βιομηχανιών που εξετάστηκαν. Η Εικόνα 3.1 δείχνει τις επιπτώσεις κατά τύπο τεχνολογίας και ο Πίνακας 3.1 δείχνει τις αλλαγές σε 4 ομάδες βιομηχανιών, που διακρίνονται από τα χαρακτηριστικά προσαρμογής στη νέα τεχνολογία.
Εικόνα 3.1. Αλλαγές στην Εργατική Δύναμη της Επιχείρησης που προκάλεσαν οι: Εταιρα'ες που δεν χρησιμοποίησαν τα προηγούμενα Μείωση Σταθερό (Πηγή: Thwaites et al, 1982)
Πίνακας 3.1 Αλλαγές στη Δομή Απασχόλησης (1970-80) Ποσοστά εταιριών που αναφέρουν αλλαγές στη δομή της απασχόλησης κατά κατηγορία προσωτπκού. 1Διευθυντικό 66.7(13.4)[15] 57.1(14.3)[7] 33.3(33.3)112] 13.3(26.7)[15] Προσωπικό Επιστήμονες 50.0(50.0)[12] 0.0(0.0)[2] 25.0(50.0)[4] 33.3(66.7)[3] και Μηχανικοί Τεχνικοί 35.7(57.1)[14] 33.3(33.3)[6] 41.7(41.7)[12] 30.8(46.2)[13] Διοικητικό 50.0(35.7)[14] 40.0(20.0)[5] 45.5(27.3)[11] 27.3(45.5)[11] Προσωπικό Υπάλληλοι, 50.0(42.9)[14] 28.6(28.6)[7] 16.7(58.3)[12] 20.0(53.3)[15] Δακτυλογράφοι, Γραμματείς Επιστάτες 46.7(33.3)[15] 40.0(40.0)[5] 27.3(45.5)[11] 26.7(46.7)[15] Τεχνίτες 50.0(42.9)[14] 42.9(0.0)[7] 8.3(58.3)[12] 25.0(75.0)[16] Εργάτες 35.7(57.1)[14] 33.3(50.0)[6] 36.4(63.6)[11] 7.1(64.3)[14] I Σύνολο Δείγματος 50.0(44.4)[18] 55.5(33.3)[9] 21.4(64.3)[14] 26.7(53.3)[15] Σημείωση: Οι αριθμοί σε παρενθέσεις αναφέρονται σε μείωση της απασχόλησης. Αυτοί σε τετράγωνες παρενθέσεις αντιπροσωπεύουν απόλυτο αριθμό απαντήσεων. Οι άλλοι αριθμοί αναφέρονται σε αυξήσεις στην απασχόληση. (Πηγή: Thwaiues et al, 1982)
ο πίνακας 3.1 φαίνεται να δείχνει ότι όσες εταιρίες δεν εισάγουν τη νέα τεχνολογία μπορεί να αποτελούν απειλή για την απασχόληση, πιθανά γιατί δεν είναι ανταγωνιστικές. Μεγάλες απώλειες αναφέρονται στις κατηγορίες χειριστές, τεχνίτες, υπάλληλοι, τεχνικοί και σχεδιαστές. Νέες θέσεις φαίνεται να δημιουργούνται μόνο στις κατηγορίες που σχετίζονται με την παραγωγή και επεξεργασία πληροφορίας. Ορισμένες πληροφορίες από διάφορες περιπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιηθούν ενδεικτικά. Στην αυτοκινητοβιομηχανία, τα ρομπότ αρχίζουν να χρησιμοποιούνται πλατιά. Μια πρώτη εφαρμογή στη Volvo με 29 ρομπότ (κόστος 3,5 εκ. λίρες Αγγλίας) αντικατέστησε 70 εργάτες, η Fiat κατασκεύασε το εργοστάσιο Robogate που είναι πλήρως ρομποτοποιημένο και παράγει 1 αυτοκίνητο το λετπό, η Volkswagen παράγει το Delby χρησιμοποιώντας 100 ρομπότ, ενώ η Ιαπωνία απασχολεί το 1/3 από τα 70.000 ρομπότ της στην αυτοκινητοβιομηχανία, στις ΗΠΑ τα ρομπότ θα έχουν αντικαταστήσει το 5% των εργατών μέχρι το 1990 κτλ. Στη βιομηχανία τηλεφωνικών κέντρων, η Western Electric, που τροφοδοτεί μεγάλο μέρος της αγοράς των ΗΠΑ, μείωσε τους εργάτες της από 39.000 το 1970 σε 19.000 το 1976 και πρόκειται να μειώσει και αυτόν τον αριθμό κατά 75%. Στη Βρετανία, η απασχόληση σε τέτοιες βιομηχανίες μειώθηκε από 91.000 το 1971 σε 56.000 το 1977, στη Σουηδία η Erickson μείωσε τους εργαζομένους της από 15.300 σε 10.300 από το 1975 μέχρι το 1978 κτλ. Αυτές οι τάσεις θα ενισχυθούν καθώς θα γίνεται η μετάβαση από ηλεκτρο-μηχανικές συσκευές σε μικροηλεκτρονικές. Οι βιομηχανίες ταμειακών μηχανών αναφέρουν επίσης σημαντικές μειώσεις, όπως η National Cash Registers στη Βρετανία, που μείωσε τους εργαζόμενους της από 37.000 το 1970 σε 18.000 το 1975, ενώ η παραγωγή και η ευελιξία της εταιρίας αυξήθηκαν. Η βιομηχανία ρολογιών επηρεάστηκε σοβαρά από την εμφάνιση των ηλεκτρονικών ρολογιών. Παραδοσιακές βιομηχανίες στην Ελβετία που κατασκεύαζαν μηχανικά ρολόγια διαπίστωσαν ότι το μέρισμά τους στην παγκόσμια αγορά μειώθηκε από 44% το 1970 σε 29% το 1977 και η απασχόληση μειώθηκε κατά 40%. Αυτές οι τάσεις θα συνεχιστούν και προβλέψεις δείχνουν ότι πάνω από τα 2/3 των μηχανικών ρολογιών θα
αντικατασταθούν από ηλεκτρονικά (Financial Times 28/3/79). Αντίστοιχες τάσεις παρατηρούνται στη Δ. Γερμανία. Σοβαρές μειώσεις παρατηρούνται στη συναρμολόγηση γραφομηχανών και μετασχηματιστών, στα ορυχεία κ.α. Οι μ - Η τεχνολογίες εφαρμόζονται επίσης στη βιομηχανία ηλεκτρονικών, που προκαλούν σοβαρές μειώσεις στους εργάτες παραγωγής. Για παράδειγμα, στην Olivetti από 64% στο σύνολο των εργαζομένων το 1970 μειώθηκαν σε 47% το 1977, στην Bumoughs από 44% σε 31% κτλ. Την ίδια στιγμή, η παραγωγή αυξήθηκε αρκετές φορές, το ίδιο και το προσωπικό Ε&Α: από 5,6% σε 9%, και από 6,4% σε 10,1%, στις ίδιες επιχειρήσεις, αντίστοιχα. Στις ΗΠΑ οι πωλήσεις αυξήθηκαν κατά 12,9%, τα κέρδη κατά 15,5%, οι δαπάνες σε Ε&Α κατά 16,3%, αλλά η συνολική απασχόληση στον κλάδο μόνο κατά 1% (Rada 1980). Η κατάσταση στην τυπογραφία άλλαξε σημαντικά με την εισαγωγή της φωτοσύνθεσης και άλλων σχετικών τεχνολογιών. Μελλοντικές αλλαγές όμως μπορεί να οδηγήσουν τον κλάδο στην εξαφάνιση, τουλάχιστο με τη σημερινή μορφή του. Η νέα τεχνολογία που έχει χρησιμοποιηθεί μέχρι τώρα δεν άλλαξε ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του κλάδου, όπως ότι τα βιβλία, οι εφημερίδες και τα περιοδικά τυπώνονται σε χαρτί, ότι ο εκδότης έρχεται σε συμφωνία με το συγγραφέα κτλ. Όταν όμως εγκατασταθούν τα νέα δίκτυα τηλεματικής, η εκτύπωση σε χαρτί σε κάποιες κεντρικές εγκαταστάσεις μπορεί να μειωθεί πολύ σοβαρά, αφού οι πληροφορίες θα μπορούν να εμφανίζονται σε μια οθόνη, κάτι που ήδη γίνεται σε κάποιο βαθμό σε ορισμένες χώρες, και η εκτύπωση επιλεγμένων πληροφοριών να γίνεται τυπικά από το χρήστη του δικτύου. Πάλι βέβαια για τις εφημερίδες και τα "περιοδικά, θα απασχολούνται δημοσιογράφοι και προσωπικό στοιχειοθεσίας, αλλά δε θα γίνεται κεντρική εκτύπωση. Μια τέτοια πειραματική εφαρμογή έχει ήδη γίνει στην πόλη Ιάμα της Ιαπωνίας ενώ πιο περιορισμένες εφαρμογές γίνονται σε άλλες χώρες. Σε τέτοια δίκτυα επίσης, κάθε συγγραφέας θα μπορεί να εισάγει το έργο του μέσα στο σύστημα και ο αναγνώστης να το διαβάζει στην οθόνη του ή και να το τυπώνει στον εκτυπωτή του σε μέρος ή στο σύνολο, αν το κρίνει απαραίτητο. Τα τυπωμένα βιβλία θα γίνονται όλο και λιγότερο απαραίτητα. Το ίδιο και οι βιβλιοθήκες. Οι εκδότες ίσως διαπιστώσουν ότι δεν έχουν λόγο ύπαρξης σε ένα σύστημα όπου κάθε συγγραφέας μπορεί να εισάγει το έργο του στο σύστημα. Οι 28
εκδότες ίσως γίνουν "σύμβουλοι έκδοσης ή παραγωγοί βίντεο-βιβλίων, διατηρώντας και κάποιες ειδικές εκδόσεις. Μέχρι τώρα οι εκδότες δεν έχουν προχωρήσει σε τέτοιες λύσεις. Πρέπει ν αναφερθεί επίσης, ότι τα σχετικά δίκτυα μέχρι σήμερα ελέγχονται, για παράδειγμα, από τα Ταχυδρομεία και BBC στη Βρετανία ή από ιδιωτικές εταιρίες στις ΗΠΑ (FreediOan, 1982, Horowitz και Curtis, 1982, Blunden, 1982, Smith, 1982, Edwards, 1982, Neil, 1982). Ιδιαίτερη ώθηση για τέτοιες λύσεις θα μπορούσε να δώσει η πλατύτερη διάδοση και η μείωση του κόστους τεχνολογιών όπως το CAMIS (Computer Assisted Mauep Imaging System - Σύστημα Επεξεργασίας Εικόνας με τη Βοήθεια Υπολογιστή). Αυτό το σύστημα χρησιμοποιείται ήδη από εκδότες και εταιρίες γραφικών τεχνών για σύνθεση σελίδων, ενώ η εκτύπωση γίνεται σε εκτυπωτές λέιζερ. Ο χρήστης του συστήματος θα μπορούσε να εξετάζει όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες που τον ενδιαφέρουν για να τυπώνει "ανθολογίες κατά παραγγελία, με τις δικές του επιλογές (Freedman, 1982). Αυτά μπορεί να προκαλέσουν μια επανάσταση στους τρόπους διάδοσης της πληροφορίας και βαθμιαία να καταργήσουν τις διακρίσεις ανάμεσα σε βιβλία, προγράμματα τηλεόρασης, εφημερίδες, περιοδικά κτλ. Τέτοια συστήματα βέβαια δημιουργούν ιδιαίτερα προβλήματα σε κοινωνίες που βασίζονται στην ατομική ιδιοκτησία, που επεκτείνεται και στην πληροφορία και τη γνώση, ζητήματα copyright και άλλα θα πρέπει να αντιμετωπιστούν. Όλα τα συστήματα που χρησιμοποιούνται σήμερα, οι χώροι και το προσωπικό αποθήκευσης, συσκευασίας, αποστολής, ελέγχου διαδικασιών, διανομής κτλ. των τυπωμένων υλικών μπορεί να εξαφανιστούν ή να χρησιμοποιούνται για την μεταφορά μη - πληροφορικού χαρακτήρα δεμάτων, εμπορευμάτων. Η εκτύπωση επίσης κυβερνητικών υλικών μπορεί να μεταβληθεί σοβαρά, αφού θα είναι σχετικά κείμενα να τυπώνονται μόνον όταν και όπου χρειάζεται στους απαραίτητους αριθμούς αντιτύπων. Ισχυρές συγκρούσεις συμφερόντων ανάμεσα σε ιδιωτικές εταιρίες αλλά και ανάμεσα σε αυτές και δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμούς θα ακολουθήσουν, συγκρούσεις που τόσο χαρακτηρίζουν τις οικονομίες αγοράς, και θα προκαλέσουν σοβαρές ανακατατάξεις.
3.3. Μικροηλεκτρονική και Λειτουργίες Ελέγχου και Εττεξεργασίας Πληροφορίας. Η μ - Η έχει πολλές εφαρμογές και άρα μεγάλες επιπτώσεις στις Λειτουργίες Ελέγχου και Επεξεργασίας Πληροφορίας (ΛΕΕΠ). Ας τονιστεί προκαταβολικά ότι πάνω από 50% των εργαζομένων στις ΛΕΕΠ ασχολούνται με γραμματειακές εργασίες και η πλειοψηφία τους είναι γυναίκες. Η εισαγωγή των υπολογιστών στις επιχειρήσεις στη δεκαετία του 1960 δεν οδήγησε σε εκτεταμένες εφαρμογές στις γραμματειακές εργασίες λόγω περιορισμών κόστους των υπολογιστών. Κάποιες μηχανές ηλεκτρονικής επεξεργασίας κειμένων ακολούθησαν, που όμως είχαν περιορισμένη επιτυχία και επιπτώσεις επειδή ήταν ακριβές και είχαν λίγες δυνατότητες. Η μ - Η μείωσε το κόστος της ηλεκτρονικής μνήμης και η επεξεργασία κειμένων έγινε δυνατή. Τα κείμενα μπορεί να παράγονται, ταξινομούνται και αρχειοθετούνται ηλεκτρονικά, απεριόριστες αλλαγές μπορεί να γίνονται στο περιεχόμενο και την μορφή του κειμένου από υπολογιστή - αποστολέα σε υπολογιστή - παραλήτπη, με τη χρησιμοποίηση κοινών γραμμών τηλεφώνου. Έτσι οι εργασίες δακτυλογράφησης, διόρθωσης, αρχειοθέτησης και συχνά αποστολής του κειμένου γίνονται μια ενιαία διαδικασία. Η ανάκληση από τη μνήμη είναι επίσης εύκολη και γρήγορη. Ακόμη τα ψηφιακά δίκτυα τηλεπικοινωνιών, που συζητήθηκαν ήδη, κάνουν ακόμη πιο εύκολη τη μετάδοση μέσα από κοινές γραμμές τηλεφώνου. Τα δίκτυα τηλεματικής κάνουν επίσης δυνατό να εργάζεται κάποιος από απόσταση. Ένα παράδειγμα που αναφέρεται συχνά είναι η δακτυλογράφος που παίρνει το μαγνητοφωνημένο κείμενο από το τηλέφωνο, το δακτυλογραφεί και το μεταβιβάζει πίσω πάλι με το τηλέφωνο. Μερικές μελέτες έχουν φτάσει να προτείνουν ότι έτσι μπορεί να βρίσκουν δουλειά γυναίκες σε απομακρυσμένες περιοχές (π.χ. Cronberg, 1982, Rada, 1980, Giuliano,1982, Forester, ed, 1980). Τέτοιες απόψεις δεν είναι βάσιμες. Αυτό θα φανεί καθαρά, αν εξεταστεί η διαδικασία που ακολουθείται στα γραφεία για την παραγωγή ενός τυπωμένου κειμένου. Ο διευθυντής είτε γράψει το κείμενο σε χειρόγραφο, είτε το υπαγορεύει σε μαγνητόφωνο. Η γραμματέας δακτυλογραφεί το κείμενο, γίνονται διορθώσεις, και δακτυλογραφείται το τελικό κείμενο. Ένα αντίγραφο στέλνεται στο αρχείο και ένα άλλο στον παραλήπτη. Εκεί το κείμενο περνά 30
από κάποιο τμήμα πρωτοκόλλου, αντίγραφό του μεταβιβάζεται στον αρμόδιο και το κείμενο καταλήγει στο αρχείο. Ακολουθεί απάντηση κτλ. λέγεται τώρα ότι η αρχειοθέτηση θα γίνεται αυτόματα, ενώ η γραμματέας μπορεί να εργάζεται στο σπίτι της. Ας υποθέσουμε ότι κάτι τέτοιο γίνεται. Πως η γραμματέας θα παίρνει το κείμενο; η απάντηση είναι ότι αυτό θα γίνεται με το ταχυδρομείο ή με το τηλέφωνο. Το πρώτο δημιουργεί κόστος και καθυστέρηση, ενώ το δεύτερο απαιτεί είτε μακρές συνδιαλέξεις είτε ακριβές μηχανές γρήγορης εγγραφής. Το δακτυλογραφημένο κείμενο πρέπει έπειτα να σταλεί στο διευθυντή για διορθώσεις, πράγμα που απαιτεί την αντίστροφη της προηγούμενης διαδικασίας, και μετά να ετπστραφεί για τελικές διορθώσεις, αυτή τη φορά μόνο με ταχυδρομείο, αφού η ηλεκτρονική μεταβίβαση των διορθώσεων απαιτεί γενικά ότι αυτές έχουν ήδη γίνει στο κείμενο, εκτός και αν ο ίδιος ο διευθυντής κάνει τις διορθώσεις. Η διαδικασία αποδείχνει την περιπλοκή της όταν εξεταστεί έτσι. Η όλη ιδέα φαίνεται να καταρρέει, αν εξεταστεί ένας άλλος παράγοντας. Η έρευνα για την επεξεργασία φωνής έχει ήδη προχωρήσει αρκετά, ώστε να είναι δυνατό να υπαγορεύει κανείς σε έναν υπολογιστή και αυτός να δείχνει το κείμενο, στην οθόνη ή και να το τυπώνει. Αυτό είναι ήδη τεχνικά δυνατό, αλλά δαπανηρό και χρειάζονται ορισμένες εξελίξεις για να γίνει εμπορεύσιμο μαζικά. Η IBM έχει ανακοινώσει ότι θα παράγει φτηνές τέτοιες συσκευές πριν από το τέλος δεκαετίας.(π.χ. Fairclough, 1982). Ανάλογες έρευνες έχουν προχωρήσει στην Ιαπωνία και αλλού. Έτσι μέσα στη δεκαετία θα έχει λυθεί ένα βασικό πρόβλημα, ότι δηλαδή ο άνθρωπος εκφράζεται κύρια με την ομιλία, ενώ ο υπολογιστής αναγνωρίζει μόνο αριθμητικά δεδομένα. Όταν αυτή η βασική αντίθεση θα έχει ξεπεραστεί, μια πραγματική επανάσταση θα έχει συντελεστεί. Ένα από αποτελέσματά της θα είναι ότι ο αριθμός αυτών που ασχολούνται με εργασίες γραμματειακής φύσης θα μειωθεί σε πάρα πολύ χαμηλά επίπεδα. Βέβαια οι, ΛΕΕΠ κάνουν πολύ περισσότερα από απλή επεξεργασία πληροφορίας (δακτυλογραφήσεις, αρχειοθετήσεις κτλ.). Οι λειτουργίες που θα μείνουν σχεδόν αμετάβλητες, αν δεν διευρυνθούν, θα είναι αυτές που σχετίζονται με τον έλεγχο, τη λήψη αποφάσεων, τον προγραμματισμό κτλ. μπορεί κανείς να προβλέψει με αρκετή ασφάλεια ότι οι λειτουργίες ελέγχου θα 31