Το κοινωνικό στίγμα της ψυχικής ασθένειας

Διεπιζηημονική Φρονηίδα Υγείας(2015) Τόμος 7,Τεύχος 1, 8-18 ISSN 1791-9649 Το κοινωνικό στίγμα της ψυχικής ασθένειας Κνξδώζε Α 1, Σαξίδε Μ 2, Σνπιηώηεο Κ 3 1 Ννζειεύηξηα ΤΔ, MSc, Γεληθό Ννζνθνκείν Κνξίλζνπ. 2 PhD, Γηεπζύληξηα Ννζειεπηηθήο Υπεξεζίαο, Γεληθό Ννζνθνκείν Κνξίλζνπ, Δπηζηεκνληθή Σπλεξγάηεο, Παλεπηζηήκην Πεινπνλλήζνπ, Τκήκα Κνηλσληθήο θαη Δθπαηδεπηηθήο Πνιηηηθήο. 3 Δπίθνπξνο θαζεγεηήο, Παλεπηζηήκην Πεινπνλλήζνπ, Τκήκα Κνηλσληθήο θαη Δθπαηδεπηηθήο Πνιηηηθήο. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Διζαγωγή: Ο ζηηγκαηηζκόο ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο δελ απνηειεί ζύγρξνλν θαηλόκελν, αιιά ζήκεξα κπνξεί λα πξνζεγγηζηεί κε επηζηεκνληθό ηξόπν. Τν ζηίγκα εμαηηίαο ηεο ςπρηθήο λόζνπ ην νπνίν ραξαθηεξίδεη έλα άηνκν, εμεγείηαη θαη από ηε θπζηθή ξνπή ηνπ αλζξώπνπ λα δηαηππώλεη πξνθαηεηιεκκέλεο θαη ζηεξεόηππεο εθηηκήζεηο γηα θαηλόκελα πνπ δελ κπνξεί λα εμεγήζεη, λα δερηεί ή λα αληηκεησπίζεη. Μεθοδολογία: Η παξνύζα εξγαζία απνηειεί κηα πξνζπάζεηα πεξηγξαθήο ηεο έλλνηαο ηνπ ζηίγκαηνο θαη ησλ επηπηώζεσλ πνπ έρεη ην ζηίγκα ηεο ςπρηθήο λόζνπ ζηελ πξνζσπηθή θαη θνηλσληθή δσή ηνπ αηόκνπ. Η αλαδήηεζε ησλ πεγώλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο αλαζθόπεζεο έγηλε κέζσ βηβιίσλ ζρεηηθώλ κε ην ζέκα θαη άξζξσλ ηεο ηειεπηαίαο εηθνζαεηίαο, από ειεθηξνληθέο πεγέο ηνπ δηαδηθηύνπ (pubmed, scopus, googlescholar). Αναζκόπηζη Βιβλιογπαθίαρ: Ο ζηηγκαηηζκόο πνπ επηθέξεη ε λόζεζε από ςπρηθή αζζέλεηα, είλαη κηα ζύλζεηε δηαδηθαζία θαη έλλνηα, πνπ εληνπίδεηαη ζηα πιαίζηα ηεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο θαη ηεο δπλακηθήο ησλ θνηλσληθώλ ζρέζεσλ. Τν θνηλσληθό ζηίγκα πνπ θέξνπλ νη ςπρηθέο αζζέλεηεο γεληθόηεξα, θαζώο θαη ε ειιηπήο ελεκέξσζε, ε άγλνηα, ηα ζηεξεόηππα, νη κύζνη, νη πξνθαηαιήςεηο, απνηεινύλ ηηο θύξηεο αηηίεο πνπ ραξαθηεξίδνπλ, αθόκα θαη ζήκεξα, ηελ θαηάζιηςε σο έλα ζέκα taboo. Τν ζηίγκα πνπ ζπλνδεύεη ηελ ςπρηθή αζζέλεηα απνηππώλεηαη αλεμίηεια ζηελ ηαπηόηεηα ηνπ αλζξώπνπ πνπ πάζρεη. Σε θάζε πεξίπησζε, νη επηπηώζεηο ηνπ ζηίγκαηνο είλαη θαηαιπηηθέο γηα ηνπο αλζξώπνπο πνπ λνζνύλ. Η ςπρνινγηθή πίεζε θαη νη δπζρεξείο ζπλζήθεο πνπ δηακνξθώλνπλ ηελ θαζεκεξηλόηεηά ηνπο επηδεηλώλνπλ ηελ ήδε επηβαξπκέλε ςπρηθή ηνπο πγεία, κε ζεκαληηθό αληίθηππν ζηελ πνξεία θαη ηελ έθβαζε ηεο ίδηαο ηεο αζζέλεηαο. Βαζηθέο ζηξαηεγηθέο γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηνπ ζηίγκαηνο απνηεινύλ ε δηακαξηπξία, ε εθπαίδεπζε θαη ε επαθή. ςμπεπάζμαηα: Σεκαληηθό βήκα γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ ζηίγκαηνο απνηειεί ε επαηζζεηνπνίεζε ηνπ θνηλνύ γηα ηα δεηήκαηα ηεο ςπρηθήο πγείαο θαη ε έληαμή ηνπο ζηνλ θνηλσληθό ηζηό. Λέξειρ κλειδιά: Σηίγκα, Κνηλσληθόο απνθιεηζκόο, Χπρηθή αζζέλεηα, Καηάζιηςε Τπεύθ. Αλ/θίαρ: Μαξία Σαξίδε Σίλα 33, Κόξηλζνο. Τ.Κ. 20100 Τει. 6974439637 e-mail:sarmar32@windowslive.com 8

Interscientific Health Care (2015) Vol 7, Issue1, 8-18 ISSN 1791-9649 The stigma of mental illness Kordosi A 1, SaridiM 2, Souliotis K 3 1 RN, MSc, General Hospital of Korinthos, Greece. 2 PhD, Director of Nursing, General Hospital of Korinthos, GreeceScientific Fellow, Department of Social Sciences, University of Peloponnese, Korinthos, Greece. 3 Associate Professor, Department of Social Sciences, University of Peloponnese, Korinthos, Greece. ABSTRACT Introduction:The stigma of mental illness is not a modern phenomenon, but it can now be approached scientifically. The stigma, because of the mental illness which characterizes a person, can be explained by the natural propensity of man to deliver biased and stereotyped estimates to phenomena he cannot explain, accept or face. Methodology:This study is an attempt to describe the concept of stigma and the impact of the stigma of mental illness in the personal and social life of the individual. The search for sources of this review was made through books on the topic and articles of the last twenty years, from online internet sources (pubmed, scopus, google scholar). Literature Review:Stigma brought about by illness from mental illness, is a complex process and concept, located in social interaction and the dynamics of social relations. The social stigma borne by mental illness in general, as well as the lack of information, ignorance, stereotypes, myths and prejudices, are the main reasons that characterize, even today, depression as a taboo subject. The stigma of mental illness is indeliblyimprinted in the identity of human suffering. In any case, the impact of stigma is critical for people who are sick. The psychological stress and difficult conditions that shape their daily lives aggravate their already compromised mental health, having a significant impact on the course and outcome of the disease itself. Key strategies to address stigma are protest, education and contact. Conclusions:A significant step in combating the stigma is to raise public awareness on the issues of mental health and their inclusion in society. Key words: Stigma, Social exclusion, Mental Illness, Depression ΔΙΑΓΧΓΗ Ο ζηηγκαηηζκόο ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο δελ απνηειεί ζύγρξνλν θαηλόκελν, θαζώο ηα ηζηνξηθά ζηνηρεία ζπγθιείλνπλ ζηελ άπνςε πσο ην ζηίγκα ζπλνδεύεη ηε ςπρηθή λόζν αλά ηνπο αηώλεο, αλεμαξηήησο θνπιηνύξαο, έζλνπο θαη ζξεζθεπηηθώλ πεπνηζήζεσλ (Zartaloudi&Madianos 2010). Σην Μεζαίσλα ζηηγκαηηδόηαλ θαηά ηξόπν εκθαλή ην ζώκα ησλ ςπρηθά αζζελώλ, νη νπνίνη ηηκσξνύληαλ κε εμνξθηζκνύο, βαζαληζηήξηα ή αθόκε θαη ζάλαην. Τνλ 16 ν αηώλα εκθαλίδνληαη νη πξώηεο δνκέο θηινμελίαο ςπρηθά αζζελώλ, αιιά νη αζζελείο εμαθνινπζνύλ λα ηηκσξνύληαη γηα ηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπο, θαζώο νη ζπλζήθεο λνζειείαο είλαη απάλζξσπεο θαη εμαηξεηηθά ζθιεξέο. Μόλν ηνλ 18 ν αηώλα, θαη ζπγθεθξηκέλα θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο αξρίδεη λα εμαπιώλεηαη ε ηδέα πσο νη ςπρηθά αζζελείο ζα πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη κε πεξηζζόηεξε αλζξσπηά θαη ηνλίδεηαη όηη δελ ζα πξέπεη λα παξακέλνπλ αιπζνδεκέλνη ζηα θξεβάηηα ηνπο, αιιά απηνί νη αζζελείο ρξήδνπλ ηαηξηθήο παξαθνινύζεζεο θαη θξνληίδαο (Zartaloudi&Madianos 2010). Ο 20 νο αηώλαο ρσξίδεηαη ζε δύν κέξε θαζώο ην πξώην κηζό αθηεξώζεθε ζηελ αλαδήηεζε ησλ βηνινγηθώλ αηηηώλ πνπ βξίζθνληαη πίζσ από ηηο ςπρηθέο αζζέλεηεο, ελώ ην δεύηεξν κηζό νη επηζηήκνλεο επηθεληξώζεθαλ ζηελ πξόνδν ηεο θαξκαθνινγίαο. Καηά ηε δεύηεξε απηή πεξίνδν αξρίδεη λα γίλεηαη έληνλα ιόγνο γηα ην ζηίγκα ηεο ςπρηθήο Cor. Author Maria Saridi Sina 33, Korinthos. 20100 Tel. 6974439637 e-mail: sarmar32@windowslive.com 9

αζζέλεηαο θαη ηελ αληηκεηώπηζή ηνπ. (Zartaloudi&Madianos 2010). Τε δεθαεηία ηνπ 60 παξαηεξνύληαη ηα πξώηα κεγάια θύκαηα απναζπινπνίεζεο, θαζώο κεγάια ςπρηαηξεία θιείλνπλ θαη επηρεηξείηαη ε επηζηξνθή ησλ ςπρηθά αζζελώλ ζηελ θνηλόηεηα, κέζσ κηθξόηεξσλ θαη πην αλζξώπηλσλ δνκώλ. Τν εγρείξεκα απνδεηθλύεηαη ακθηιεγόκελν θαη ε επηζηξνθή ζηελ θνηλόηεηα κάιινλ αλεπηηπρήο, ιόγσ ηεο αλεπαξθνύο ζπλέρεηαο ζηελ θξνληίδα θαη ηελ παξαθνινύζεζε ησλ αζζελώλ εθηόο ησλ κεγάισλ ςπρηαηξηθώλ δνκώλ. Μέρξη ηηο αξρέο ηνπ 1980, νη θνηλνηηθέο δνκέο θηινμελίαο ησλ ςπρηθά αζζελώλ αληηκεησπίδνπλ αμεπέξαζηα πξνβιήκαηα αλεπαξθνύο ρξεκαηνδόηεζεο κε απνηέιεζκα είηε λα ππνιεηηνπξγνύλ, είηε λα δηαθόπηνπλ ηε ιεηηνπξγία ηνπο. Η αζηηθνπνίεζε ησλ ηειεπηαίσλ εηώλ, ε ζπλερήο εμεηδίθεπζε θαη ε αύμεζε ησλ απαηηήζεσλ ζε ηππηθά πξνζόληα, θαηάθεξαλ λα ζθηαγξαθήζνπλ ηα πιαίζηα ηεο «θαλνληθόηεηαο», ηνπνζεηώληαο ηνπο «κε θαλνληθνύο» ζηε ζθαίξα ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο. Η ζύγρξνλε, θπξίσο αζηηθή θνηλσλία, δηαηεξεί ηελ ηάζε λα αληηιακβάλεηαη άκεζα ην δηαθνξεηηθό θαη λα ζπκπεξηθέξεηαη ζαλ λα απεηιείηαη από απηό. Καηαθεύγεη ζε ζηεξεόηππα θαη πξνθαηαιήςεηο πνπ ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο πηνζεηνύληαη αθόκε θαη από ηνπο ίδηνπο ηνπο ςπρηθά αζζελείο, νη νπνίνη ηειηθά, ληξνπηαζκέλνη θαη κόλνη, απνκαθξύλνληαη ζην πεξηζώξην ησλ ιίγσλ, ησλ «κε θαλνληθώλ», ησλ ζηηγκαηηζκέλσλ (Kadri&Sartorious 2005). Σήκεξα, ηνλ 21 ν αηώλα, ζηελ επνρή ηεο γλώζεο θαη ηεο πιεξνθνξίαο, ε εηθόλα ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο εμαθνινπζεί λα είλαη ζηξεβιή γηα κεγάιν πνζνζηό ηνπ πιεζπζκνύ. Τν παξάδνμν είλαη πσο νη ςπρηθά αζζελείο είλαη πνιύ πεξηζζόηεξνη απ απηνύο πνπ ε ζύγρξνλε θνηλσλία γλσξίδεη ή, πνιύ πηζαλόλ, πεξηζζόηεξνη από απηνύο πνπ ζα ήζειε λα παξαδερηεί. Η ςπρηθή αζζέλεηα ππάξρεη, όπνπ ππάξρεη θνηλσλία θαη άλζξσπνο, παξακέλεη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ην θόβν θαη ηελ επηθηλδπλόηεηα θαη θαζώο νη αζζελείο δελ είλαη δπλαηόλ πιένλ λα εμνινζξεύνληαη, επηιέγεηαη ε απνκάθξπλζή ηνπο όζν ην δπλαηόλ πεξηζζόηεξν. Τόζν όζν ρξεηάδεηαη, πξνθεηκέλνπ λα ληώζνπλ νη ππόινηπνη, νη «θαλνληθνί», αζθαιείο. ΔΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΔΓΓΙΗ Σηελ Διιεληθή γιώζζα,ζηίγμα ζεκαίλεη θειίδα, ιεθέο, αλεμίηειν ζεκάδη, έλα ζεκάδη κε ην νπνίν ε θνηλσλία δηαρσξίδεη απηνύο πνπ ζέιεη λα ζηηγκαηίζεη. Μεηαθνξηθά ην ζηίγκα απνηειεί έλαλ έληνλα κεησηηθό ραξαθηεξηζκό πνπ απνδίδεηαη ζε θάπνηνλ γηα δηαθόξνπο ιόγνπο θαη από ηνλ νπνίν είλαη πνιύ δύζθνιν λα απαιιαρζεί. Δίλαη ε θαθή θήκε θαη ε εζηθή απαμία πνπ ζπλνδεύεη θαη βαξύλεη νξηζηηθά θάπνηνλ. Σεκαίλεη νηηδήπνηε πξνθαιεί ληξνπή ή θνηλσληθή θαηαδίθε (Μπακπηληώηεο 2002). Τα ηειεπηαία ρξόληα, ε ιέμε ζηίγκα ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο γηα λα δείμεη όηη νξηζκέλεο αζζέλεηεο, όπσο ε θπκαηίσζε, ν θαξθίλνο θαη ηδίσο ε ςπρηθή αζζέλεηα, θαζώο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη νη ζπκπεξηθνξέο πνπ ηηο ζπλνδεύνπλ, εγείξνπλ πξνθαηαιήςεηο ελαληίνλ ησλ αηόκσλ πνπ πάζρνπλ από απηέο (Οηθνλόκνπ-Λαιηώηε 2009). Ο ηππηθόο νξηζκόο ηνπ ζηίγκαηνο αλαθέξεηαη ζηελ απώιεηα ηεο θνηλσληθήο ππόζηαζεο θαη ζηηο εμ απηήο δηαθξίζεηο, σο απνηέιεζκα ζεηξάο αξλεηηθώλ ζηεξενηύπσλ γηα ηα άηνκα πνπ ζηηγκαηίδνληαη. Καηά ηε δηαδηθαζία ηνπ ζηηγκαηηζκνύ, θάπνηα αλζξώπηλε δηαθνξά ζπζρεηίδεηαη κε αλεπηζύκεηεο ηδηόηεηεο, αλαιόγσο ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθώλ πεπνηζήζεσλ. Τν ζηίγκα δελ έγθεηηαη ζηελ αλαγλώξηζε ησλ όπνησλ ιεηηνπξγηθώλ εθπηώζεσλ ησλ αηόκσλ πνπ ην θέξνπλ, αιιά αθνξά θπξίσο ζηελ ππνηίκεζε ή θαη αγλόεζε θάζε νθέινπο πνπ κπνξεί λα πξνθύςεη από ηε ζεξαπεπηηθή αγσγή, όπσο θαη ζηνλ απνθιεηζκό ηνπο από ηε δπλαηόηεηα λα δνθηκαζηνύλ, βάζεη ιαλζαζκέλσλ ππνζέζεσλ (Αλδξένπ &Καξάβαηνο2004). Ο Goffman, όξηζε ην ζηίγκασο κηα αλεπηζύκεηε, δπζθεκηζηηθή ηδηόηεηα πνπ ζηεξεί από θάπνηνλ ην δηθαίσκα ηεο πιήξνπο θνηλσληθήο απνδνρήο, ελώ ηαπηόρξνλα ηνλ αλαγθάδεη λα πξνζπαζεί λα θξύςεη, όηαλ είλαη δπλαηόλ, ηελ αηηία πνπ πξνθαιεί απηήλ ηελ αληηκεηώπηζε(goffman1963). Μεηαγελέζηεξνη θαη ζύγρξνλνη εξεπλεηέο ηνπ ζηίγκαηνο, ζπλεζίδνπλ λα ην πξνζδηνξίδνπλ κε πνιινύο ηξόπνπο, αλάινγα κε ηηο παξακέηξνπο πνπ εμεηάδνπλ ζε θάζε πεξίπησζε. Μεηαμύ άιισλ ην ζηίγκα είλαη ν ςεπδήο θαη αδηθαηνιόγεηνο ζπζρεηηζκόο κε θάηη επαίζρπλην, ησλ αηόκσλ πνπ έρνπλ θάπνηα ςπρηθή αζζέλεηα, ησλ νηθνγελεηώλ ηνπο, ησλ θίισλ ηνπο θαη ησλ ππεξεζηώλ πνπ ρξεζηκνπνηνύλ (Rosen et al 2000). Σε δηαθνξεηηθή πεξίπησζε ην ζηίγκα πξνζδηνξίδεηαη σο ν ζπλδπαζκόο ηεο αληηιεπηήο επηθηλδπλόηεηαο θαη ηεο θνηλσληθήο απόζηαζεο (Zartaloudi&Madianos 2010). Παξά ηελ αθζνλία ησλ νξηζκώλ πνπ επηρεηξνύλ λα επεμεγήζνπλ ηελ έλλνηα ηνπ ζηίγκαηνο, ην πξώην βήκα πξνο ηελ θαηαλόεζή ηνπ απνηειεί ε κειέηε ησλ ζπζηαηηθώλ ηνπ θαη θπξίσο, ε κειέηε ηεο δηαδηθαζίαο κέζσ ηεο νπνίαο πξνθύπηεη θαη πθίζηαηαη. Η ΓΙΑΓΙΚΑΙΑ ΣΟΤ ΣΙΓΜΑΣΟ Ο ζηηγκαηηζκόο θαη ν επαθόινπζνο θνηλσληθόο απνθιεηζκόο νθείινληαη θπξίσο ζηελ έιιεηςε γλώζεσλ γηα ηελ αηηηνινγία ηεο ςπρηθήο λόζνπ. Η ςπρηθή αζζέλεηα δελ είλαη θάηη ρεηξνπηαζηό, είλαη γεληθό θη αόξηζην θαη όηη δελ γλσξίδνπκε καο θνβίδεη. Η δηαηώληζε ηνπ ζηίγκαηνο εμαηηίαο ηεο ςπρηθήο λόζνπ, εθηόο από ηελ έιιεηςε γλώζεσλ, εμεγείηαη θαη από ηε θπζηθή ξνπή ηνπ αλζξώπνπ ζην λα δηαηππώλεη πξνθαηεηιεκκέλεο θαη ζηεξεόηππεο εθηηκήζεηο. Σπρλά ν άλζξσπνο νδεγείηαη ζε απζαίξεηεο εθηηκήζεηο ηεο πξαγκαηηθόηεηαο, ηδηαίηεξα ππό ην θαζεζηώο έληνλνπ άγρνπο θαη θόβνπ. Οη αλζξώπηλεο θνηλσλίεο,ό,ηη θνβνύληαη ην γεινηνπνηνύλ θαη ην πεξηζσξηνπνηνύλ, γηαηί ληώζνπλ όηη απηό απεηιεί ηε ζπλνρή ηνπο. Απηή ε πεξηζσξηνπνίεζε ελδπλακώλεη ηελ αίζζεζε νκνηνγέλεηαο ηεο θνηλσλίαο, αιιά δπζθνιεύεη ηόζν ηελ πξόιεςε όζν θαη ηελ απνθαηάζηαζε απηώλ πνπ αληηκεησπίδνπλ ςπρνινγηθέο δπζθνιίεο. Πξντόλ ηεο παξαπάλσ δηαδηθαζίαο είλαη νη πξνθαηαιήςεηο θαη ηα ζηεξεόηππα. Τα ζηεξεόηππα (stereotypes), νη πξνθαηαιήςεηο (prejudices) θαη νη επαθόινπζεο δηαθξίζεηο (discrimination) απνηεινύλ ηξεηο έλλνηεο πνπ ζπλδένληαη ζηελά κε ηελ έλλνηα ηνπ ζηίγκαηνο (Πίνακαρ 1). 10

ΚΟΙΝΧΝΙΚΟ ΣΙΓΜΑΣΙΜΟ ΣΗ ΦΤΥΙΚΗ ΑΘΔΝΔΙΑ Ο ζηηγκαηηζκόο πνπ επηθέξνπλ νξηζκέλεο ζπλζήθεο, ηδηόηεηεο ή θαηαζηάζεηο, όπσο ην λα λνζεί θαλείο από ςπρηθή αζζέλεηα, είλαη κηα ζύλζεηε δηαδηθαζία θαη έλλνηα, πνπ εληνπίδεηαη ζηα πιαίζηα ηεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο θαη ηεο δπλακηθήο ησλ θνηλσληθώλ ζρέζεσλ. Η ζεσξεηηθή ζύιιεςε ηνπ θαηλνκέλνπ επηβάιιεη, ινηπόλ, κηα θνηλσληθή πξννπηηθή ζηελ εμέηαζή ηνπ, ηόζν αλαθνξηθά κε ηνπο παξάγνληεο πνπ ην δηακνξθώλνπλ, όζν θαη αλαθνξηθά κε ηηο ζπλέπεηέο ηνπ, πνπ δελ πεξηνξίδνληαη κόλν ζην άηνκν πνπ είλαη άκεζνο απνδέθηεο ηνπ, αιιά επεθηείλνληαη ζην επξύηεξν θνηλσληθό πεδίν. Τν ζηίγκα είλαη κηα θνηλσληθή θαηαζθεπή, αλαπόζπαζηα ζπλδεδεκέλε κε ηελ ύπαξμε ελόο θάζκαηνο δηαθνξεηηθώλ θνηλσληθώλ ηαπηνηήησλ θαη ηεο ζεκαζίαο, ηεο ζεηηθήο ή αξλεηηθήο αμίαο πνπ ηνπο απνδίδεηαη (Dovidio et al 2000). Η δηαδηθαζία ηνπ ζηηγκαηηζκνύ αθνξκείηαη από ηελ αλαγλώξηζε ηεο ύπαξμεο ελόο ραξαθηεξηζηηθνύ πνπ θάλεη ηνλ θάηνρό ηνπ λα μερσξίδεη από ην ζύλνιν θαη πνπ ππνδειώλεη κηα απαμησκέλε θνηλσληθή ηαπηόηεηα. Η αξλεηηθή θόξηηζε πνπ απνδίδεηαη ζε απηό ην ραξαθηεξηζηηθό, απηό ην ζεκάδη, είηε είλαη άκεζα νξαηό, είηε κε θάπνηνλ ιηγόηεξν εκθαλή ηξόπν ελζσκαησκέλν ζηελ ηαπηόηεηα ηνπ αηόκνπ πνπ ην θέξεη, έρεη λα θάλεη πξώηα απ όια κε ηηο λνεκαηνδνηήζεηο πνπ εθιακβάλεη ην ραξαθηεξηζηηθό απηό, νη νπνίεο εκθαλίδνληαη αληηζεηηθέο ή απνθιεηόκελεο από ηε δεδνκέλε ζπιινγηθή ηαπηόηεηα. Απηή ε ινγηθή απνθιεηζκνύ ηνπ δηαθνξεηηθνύ πεγάδεη από ηελ άξξεηε ζπγθξόηεζε ελόο θνηλσληθνύ κέζνπ όξνπ, ζε ζρέζε κε ηνλ νπνίν νξίδεηαη ε ζεώξεζε ηνπ θπζηνινγηθνύ, άξα επηζπκεηνύ ή, έζησ, αλεθηνύ από κηα θνηλσλία. Βέβαηα, ην αλ έλα παξεθθιίλνλ ραξαθηεξηζηηθό ζα ζεσξεζεί παζνινγηθό ή απιώο δηαθνξεηηθό, εμαξηάηαη από ην εηδηθό λόεκα πνπ παίξλεη ζε ζρέζε κε ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπγθξνηνύλ ηε ζπιινγηθή ηαπηόηεηα, ή, γηα λα ην ζέζεη θαλείο αληίζηξνθα, ην ζύλνιν ησλ ραξαθηεξηζηηθώλ πνπ θαηέρνπλ ζεκειηώδε ξόιν σο πξνο ηε ζπγθξόηεζε ηεο ζπιινγηθήο ηαπηόηεηαο κηαο θνηλσλίαο, δηακνξθώλνληαο ηηο ηδηαίηεξεο πνηόηεηέο ηεο, θαζνξίδνπλ πνηα παξεθθιίλνληα ραξαθηεξηζηηθά ζα ζεσξεζνύλ παζνινγηθά θαη ζε πνην βαζκό. Η δηάγλσζε κηαο ςπρηθήο δηαηαξαρήο ζπλεπάγεηαη ηελ άκεζε αλάθιεζε ζηηγκαηηζηηθώλ ζηεξενηύπσλ γηα ην άηνκν πνπ πάζρεη, ζηεξενηύπσλ πνπ δηαρξνληθά έρνπλ θαηαζηεί αλαπόζπαζην κέξνο ηεο νληόηεηαο ζηελ νπνία αληηζηνηρεί ε έλλνηα ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο. Τν γεγνλόο όηη ην θνηλσληθό ζηίγκα απνηειεί κηα δεύηεξε λόζν, πνπ έξρεηαη λα πξνζηεζεί ζηηο ήδε αξλεηηθέο ζπλζήθεο πνπ πξνδηαγξάθεη ε ηαηξηθά πξνζδηνξηζκέλε παζνινγία, απνηειεί κηα δηαπίζησζε πνπ δελ είλαη πξσηόηππε πιένλ, αιιά είλαη ηδηαίηεξα απνθαιππηηθή σο πξνο ηηο δηαζηάζεηο πνπ παίξλεη ε ςπρηθή αζζέλεηα ιόγσ ηνπ ζηηγκαηηζκνύ ηεο. Τν ζηίγκα πνπ ζπλνδεύεη ηελ ςπρηθή αζζέλεηα απνηππώλεηαη αλεμίηεια ζηελ ηαπηόηεηα ηνπ αλζξώπνπ πνπ πάζρεη. Ο αζζελήο παύεη λα είλαη άηνκν κε ηα ίδηα δηθαηώκαηα, κε ηελ ίδηα αλζξώπηλε αμία όπσο όια ηα αλζξώπηλα όληα (Goffman 1963). Η ηαπηόηεηά ηνπ αθξσηεξηάδεηαη, θαζώο ε ηακπέια ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο θαη νη ζθνηεηλέο ζπλδειώζεηο ηεο θαηαιήγνπλ λα απνηεινύλ ην κόλν ηξόπν νξηζκνύ ηνπ σο αηόκνπ. Τα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθόηεηάο ηνπ, νη ηδηαηηεξόηεηεο θαη νη αλζξώπηλεο πνηόηεηεο ηνπ ππνβαζκίδνληαη, όηαλ δελ απαιείθνληαη ηειείσο, από ηηο ζηεξενηππηθέο, γεληθεπκέλεο αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ςπρηθά αζζελή πνπ θπξηαξρνύλ ζηελ θνηλή γλώκε. Τν ζηίγκα κέλεη αλεμίηειν πάλσ ζηνλ άλζξσπν πνπ ην θέξεη, είλαη έλα ζεκάδη πνπ παγηώλεηαη εθ όξνπ δσήο. Αθόκα θαη αλ ηα ζπκπηώκαηα ππνρσξήζνπλ, αθόκα θαη αλ ν άλζξσπνο κε ςπρηθή αζζέλεηα απνδείμεη όηη κπνξεί λα εθπιεξώζεη ηνλ θνηλσληθό ηνπ ξόιν, λα εξγαζηεί θαη λα έρεη κηα νκαιή θνηλσληθή δσή, ε δπζπηζηία, ν θόβνο, ε απνθπγή, ε απόξξηςε θαη νη ζπκπεξηθνξέο δηαθξίζεσλ ελαληίνλ ηνπ ηνλ αθνινπζνύλ (Sartorius&Schulze 2005). Απηή ε αλεπηζύκεηε, δπζθεκηζηηθή ηδηόηεηα ζηεξεί από ην άηνκν ην δηθαίσκα ηεο πιήξνπο θνηλσληθήο απνδνρήο θαη ηνλ αλαγθάδεη λα θξύςεη ηελ αηηία πνπ πξνθαιεί απηή ηελ αληηκεηώπηζε. Παξάιιεια, νη ζηηγκαηηζηηθέο ζηάζεηο ηνπ θνηλσληθνύ πεξηβάιινληνο ελδνβάιινληαη θαη πηνζεηνύληαη από ην ίδην ην ζηηγκαηηδνκέλν άηνκν, ην νπνίν δηακνξθώλεη ην ππνθεηκεληθό ηνπ βίσκα θαη ηνλ απηνπξνζδηνξηζκό ηνπ βάζεη απηώλ ησλ αξλεηηθώλ ζπλδειώζεσλ πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηελ θνηλσληθή ηνπ ηαπηόηεηα. Σύκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα δηεζλνύο κειέηεο ησλ Lasalivia et al. (2012), (ζηε κειέηε ζπκκεηείρε θαη δείγκα Διιήλσλ αζζελώλ), θαίλεηαη όηη ην ζηίγκα πνπ ζπλνδεύεη ηελ θαηάζιηςε κπνξεί λα απνδεηρζεί ρεηξόηεξν από ηελ ίδηα ηελ αζζέλεηα. Σρεδόλ ηα δύν ηξίηα ησλ αλζξώπσλ πνπ έπαζαλ θάπνηε θαηάζιηςε αλέθεξαλ ζηελ έξεπλα όηη βίσζαλ δηαθξίζεηο ελαληίνλ ηνπο ζε έλαλ ηνπιάρηζηνλ ζεκαληηθό ηνκέα ηεο δσήο ηνπο. Πην ζπρλέο ήηαλ νη δηαθξίζεηο από κέιε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο (40%), από ηα θηιηθά ηνπο πξόζσπα (33%), από ηνλ ζύληξνθό ηνπο (23%) θαη από ηνλ εξγαζηαθό ηνπο ρώξν (21%). Σρεδόλ επηά ζηνπο δέθα αζζελείο ζα επηζπκνύζαλ λα απνθξύςνπλ ηελ δηάγλσζή ηνπο από ηνπο άιινπο, θαζώο ζα πεξίκελαλ όηη απηή ζα είρε αξλεηηθό αληίθηππν θαη ζα νδεγνύζε ζε δηαθξίζεηο(lasalivia et al 2012). Ο θόβνο ησλ δηαθξίζεσλ θαη ηνπ ζηηγκαηηζκνύ θάλεη πνιινύο αζζελείο κε θαηάζιηςε λα απνθεύγνπλ λα αλαδεηήζνπλ ζεξαπεία ππό ηνλ θόβν ηεο απνθάιπςεο ηεο δηάγλσζεο θαη ηνπ πηζαλνύ ζηηγκαηηζκνύ (Σθαπηλάθεο, 2012). Σε ζπλδπαζκό κε ηελ πιαζκαηηθή ζπρλά εηθόλα παξνπζίαζεο ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο από ηα κέζα καδηθήο επηθνηλσλίαο θαη ηεο έιιεηςεο ζσζηήο ελεκέξσζεο από ην θνηλό, ν ζηηγκαηηζκόο ησλ ςπρηθά αζζελώλ έξρεηαη νπζηαζηηθά ζαλ θπζηθό επαθόινπζν. Η εηηθεηνπνίεζε πνπ πθίζηαληαη απηά ηα άηνκα δπζρεξαίλνπλ αθόκα πεξηζζόηεξν ηελ θαηάζηαζε, ηελ απνθαηάζηαζή αιιά θαη ηελ νκαιή ελζσκάησζή ηνπο από ηελ θνηλσλία (Μαδηαλόο 1997; Sartorius 1998; Björkman et al, 2007; Pitre et al 2007). Οη ζνβαξέο ςπρηθέο δηαηαξαρέο θέξνπλ ην βαξύηεξν ζηηγκαηηζηηθό θνξηίν, θαζώο επεξεάδνπλ όιεο ηεο πηπρέο ηεο ςπρνζπλαηζζεκαηηθήο δσήο θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ αηόκνπ. Αληηιήςεηο ζρεηηθέο κε ηελ επηθηλδπλόηεηα θαη ηελ απξόβιεπηε ζπκπεξηθνξά, ηελ θνηλσληθή δπζιεηηνπξγηθόηεηα, ηελ αληθαλόηεηα αληαπόθξηζεο ζηηο εξγαζηαθέο απαηηήζεηο θαη ζηηο απαηηήζεηο ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο αλαθηλνύληαη απηόκαηα ζηνλ θνηλό 11

λνπ θαη αθνξνύλ ζε έλα βαζκό ην ζύλνιν ησλ ςπρηθώλ δηαηαξαρώλ. ΚΑΣΑΘΛΙΦΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΧΝΙΚΟ ΣΙΓΜΑ Τν θνηλσληθό ζηίγκα πνπ θέξνπλ νη ςπρηθέο αζζέλεηεο γεληθόηεξα, θαζώο θαη ε ειιηπήο ελεκέξσζε, ε άγλνηα, ηα ζηεξεόηππα, νη κύζνη, νη πξνθαηαιήςεηο, απνηεινύλ ηηο θύξηεο αηηίεο πνπ ραξαθηεξίδνπλ, αθόκα θαη ζήκεξα, ηελ θαηάζιηςε, σο έλα ζέκα taboo. Πέξα από ηελ πξνζσπηθή κάρε κε ηελ θαηάζιηςε, θάπνηνο πνπ λνζεί έρεη επίζεο λα αληηκεησπίζεη θαη ηηο αληηιήςεηο πνπ επηθξαηνύλ γύξσ από ην πξόβιεκα ηεο θαηάζιηςεο, αληηιήςεηο πνπ πνιιέο θνξέο δελ είλαη αιεζηλέο ή αθξηβείο. Δίλαη γεγνλόο όηη πνιινί άλζξσπνη ληώζνπλ ακήραλνη ή ληώζνπλ ληξνπή λα κηιήζνπλ ή λα απνθαιύςνπλ ην πξόβιεκα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο, ηελ εξγαζία ηνπο ή ην θηιηθό ηνπο πεξηβάιινλ. Σπλήζσο, ην θνηλσληθό ζηίγκα ελάληηα ζηελ θαηάζιηςε, παίξλεη ηελ κνξθή αλαθξηβώλ ζηεξενηύπσλ ζρεηηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά, ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηηο δπλαηόηεηεο ησλ αλζξώπσλ πνπ ππνθέξνπλ από ηε λόζν (Πίνακαρ 2). Τν ζηίγκα απέλαληη ζηελ θαηάζιηςε είλαη ηδηαίηεξα έληνλν ζε νηθνγέλεηεο πνπ εζηηάδνπλ ζηα επηηεύγκαηα θαη έρνπλ πςειά θαη αλειαζηηθά όξηα, αιιά θαη ζε εξγαζηαθά πεξηβάιινληα κε πςειέο απαηηήζεηο, ελώ αθνξά θαη ηα δύν θύια, δπζθνιεύεη όκσο πεξηζζόηεξν ηνπο άλδξεο, νη νπνίνη θνβνύληαη όηη νη άιινη ζα δνπλ ηελ θαηάζιηςε σο έλα ζεκάδη αδπλακίαο. Σηελ πεξίπησζε απηή, πξνζπαζνύλ λα θαιύςνπλ ή λα ληθήζνπλ κόλνη ηνπο ηελ θαηάζιηςε θαη ε αλαδήηεζε βνήζεηαο από εηδηθό ςπρηθήο πγείαο θαζπζηεξεί. Ταπηόρξνλα, ην θνηλσληθό ζηίγκα ηεο θαηάζιηςεο έρεη κηα αθόκα επηθίλδπλε δηάζηαζε. Καζώο νη άλζξσπνη έρνπλ ηελ ηάζε λα βιέπνπλ ηνλ εαπηό ηνπο κέζα από ηα κάηηα ησλ άιισλ, κέζα από ηα ζηεξεόηππα, ν άλζξσπνο πνπ λνζεί από θαηάζιηςε ηείλεη λα βιέπεη πεξηζζόηεξν ηνλ εαπηό ηνπ σο κε ηθαλό, αλεπαξθή, κε παξαγσγηθό θαη αδύλακν. Απηόο ν ραξαθηεξηζκόο ηνπ αδύλακνπ, δπλακώλεη ην αίζζεκα κεηνλεμίαο θαη απνηξέπεη ην άηνκν από ηελ πξνζπάζεηα λα μεπεξάζεη ην πξόβιεκα θαη λα δηεθδηθήζεη ηε ιύζε ηνπ. Σεκαληηθόο όγθνο εξεπλεηηθνύ έξγνπ έρεη αθηεξσζεί ζην δήηεκα ηεο έληαζεο ηνπ ζηίγκαηνο θαη ηεο δηαβάζκηζεο πνπ παξνπζηάδεη αλάινγα κε ηελ αζζέλεηα ηελ νπνία αθνξά. Τα απνηειέζκαηα εξεπλώλ, ζπγθιείλνπλ ζην ζπκπέξαζκα όηη ε έληαζε θαη νη ζπλέπεηεο ηνπ ζηίγκαηνο πνηθίινπλ κεηαμύ ησλ ςπρηαηξηθώλ δηαγλώζεσλ (Link et al 1999; Crisp et al 2000; Dickerson et al 2002; Dinos et al 2004, Mann & Himelein 2004). Η θνηλή γλώκε έρεη ηελ ηάζε λα ζηηγκαηίδεη εληνλόηεξα αζζελείο κε γελεηήζηεο ςπρηθέο παζήζεηο. Θα πεξηκέλακε λα ηζρύζεη ην αληίζηξνθν, θαζώο έλαο αζζελήο πνπ αληηκεησπίδεη κία γελεηήζηα ςπρηθή αζζέλεηα ζε θακία πεξίπησζε δελ κπνξεί λα θαηεγνξεζεί γηα ηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ. Ψζηόζν, νη γελεηήζηεο ςπρηθέο παζήζεηο γίλνληαη αληηιεπηέο σο κόληκεο, γεγνλόο ην νπνίν πξνθαιεί κεγαιύηεξε δπζαξέζθεηα θαζώο δεκηνπξγείηαη ε εληύπσζε πσο ν αζζελήο δελ πξόθεηηαη πνηέ λα αλαξξώζεη (Mann&Himelein 2004). Σπκπεξαίλνπκε νπόηε, πσο ην ελδερόκελν αλάξξσζεο από ηελ ςπρηθά αζζέλεηα δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθό ξόιν ζηε δηακόξθσζε θαη ηελ έληαζε ηνπ ζηίγκαηνο. Άιιεο έξεπλεο ππνζηεξίδνπλ πσο παξαηεξείηαη ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε ζηελ έληαζε ηνπ ζηίγκαηνο κεηαμύ ςπρσηηθώλ θαη κε ςπρσηηθώλ αζζελεηώλ (Link et al 1999; Crisp et al 2000; Dickerson et al 2002; Dinos et al 2004; Mann & Himelein 2004). Μεηαμύ θαηάζιηςεο θαη ζρηδνθξέλεηαο, ε ζρηδνθξέλεηα θαίλεηαη πάληνηε λα επσκίδεηαη ην κεγαιύηεξν κέξνο ηνπ ζηίγκαηνο, παξόιν πνπ αζζελείο πνπ πάζρνπλ από θαηάζιηςε αληηκεησπίδνληαη ζπρλά σο ππαίηηνη ηεο θαηάζηαζήο ηνπο. Τν γεγνλόο πσο ε ζρηδνθξέλεηα ζπλδέεηαη ππνζπλείδεηα κε ηελ επηθηλδπλόηεηα αξθεί πξνθεηκέλνπ νη ζπγθεθξηκέλνη αζζελείο λα γίλνληαη αληηθείκελν εληνλόηεξσλ δηαθξίζεσλ. Ο βαζκόο ππαηηηόηεηαο σζηόζν παξακέλεη έλα ζεκαληηθό θξηηήξην θαη γηα ην απηό νη ςπρηθά αζζελείο πνπ πάζρνπλ από αιθννιηζκό ή θάλνπλ ρξήζε λαξθσηηθώλ νπζηώλ βξίζθνληαη ζηα πςειόηεξα επίπεδα ηεο θιίκαθαο ησλ δηαθξίζεσλ (Dinos et al 2004). ΔΠΙΠΣΧΔΙ ΣΟΤ ΣΙΓΜΑΣΟ Δ ΑΣΟΜΑ ΜΔ ΦΤΥΙΚΗ ΑΘΔΝΔΙΑ Οη πνιιαπιέο εθθάλζεηο ηνπ ζηίγκαηνο δελ ελλννύληαη κόλν σο πξνο ηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο απνρξώζεηο ηνπ, αιιά θαη σο πξνο ην εύξνο ησλ ζπλεπεηώλ ηνπ, πνπ γίλνληαη ηδηαίηεξα αηζζεηέο ηόζν ζε αηνκηθό όζν θαη ζε δηνκαδηθό θαη θνηλσληθό επίπεδν. Γηαθιαδίδνληαη ζε νιόθιεξν ηνλ θνηλσληθό ηζηό θαη, κε δεδνκέλν όηη ε επεμία ελόο θνηλσληθνύ ζπζηήκαηνο εμαξηάηαη από ηελ επεκεξία ησλ επηκέξνπο νκάδσλ πνπ ην ζπγθξνηνύλ, επεξεάδνπλ ην ζύλνιν ηεο θνηλσλίαο. Τα ζηεξεόηππα θαη νη πξνθαηαιήςεηο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ ςπρηθή αζζέλεηα πξνδηαγξάθνπλ ηελ αξλεηηθή αληηκεηώπηζή ηνπ αηόκνπ πνπ λνζεί θαη εθθξάδνληαη άκεζα ή έκκεζα, ξεηά ή άξξεηα, ηόζν ζην επίπεδν ησλ αληηιήςεσλ πνπ δηακνξθώλνληαη απέλαληί ηνπ, όζν θαη ζην επίπεδν ησλ ζπκπεξηθνξώλ θαη ησλ πξαθηηθώλ δηαθξίζεσλ πνπ πηνζεηνύληαη θαη πνπ νδεγνύλ ζηνλ θνηλσληθό απνθιεηζκό ηνπ (Corrigan&Watson 2002). Η θνηλσληθή απνκόλσζε επηδεηλώλεη ηε ήδε βεβαξπκέλε ςπρνινγηθή θαηάζηαζε ηνπ αζζελή θαη νη ζπκπεξηθνξέο δηαθξίζεσλ ηνλ απνθιείνπλ από ην δηθαίσκα ζηελ εξγαζία (Link 1987; Marwaha&Johnson 2004;Wahl 1999) θαη ζηελ θαηνηθία (Wahl 1999), δπζρεξαίλνληαο ηελ όπνηα πξνζπάζεηα γηα απηόλνκε δηαβίσζε θαη ηζόηηκε ύπαξμε ηελ θνηλσλία. Σε θάζε πεξίπησζε, νη επηπηώζεηο ηνπ ζηίγκαηνο είλαη θαηαιπηηθέο γηα ηνπο αλζξώπνπο πνπ λνζνύλ. Η ςπρνινγηθή πίεζε θαη νη δπζρεξείο ζπλζήθεο πνπ δηακνξθώλνπλ ηελ θαζεκεξηλόηεηά ηνπο επηδεηλώλνπλ ηελ ήδε επηβαξπκέλε ςπρηθή ηνπο πγεία, κε ζεκαληηθό αληίθηππν ζηελ πνξεία θαη ηελ έθβαζε ηεο ίδηαο ηεο αζζέλεηαο (Corrigan et al 2003;Green et al 2003; Knight et al 2003;Lai et al 2000;Link et al 2001; Shulze & Angermeyer 2003;Wright et al 2000). Παξάιιεια, ην βίσκα ηνπ ζηηγκαηηζκνύ από ηνλ θνηλσληθό ηνπο πεξίγπξν δηαβξώλεη ηελ απηνεηθόλα ηνπο, δεκηνπξγώληαο ηνπο ακθηβνιίεο θαη ελνρέο θαη νδεγώληαο, ηειηθά, ζηνλ απηνζηηγκαηηζκό ηνπο (Byrne 2000). Τν ζηίγκα ελδνβάιιεηαη σο κέξνο ηεο 12

ηαπηόηεηαο ηνπ αηόκνπ πνπ, ζηε ζπλέρεηα, ιεηηνπξγεί θνηλσληθά ζύκθσλα κε απηή ηελ ηδηόηεηα, απνθιείνληαο ηνλ εαπηό ηνπ από ηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε (Angermeyer et al 2004). Τν ζηίγκα έρεη απνδεηρζεί όηη απνηειεί ην ζεκαληηθόηεξν εκπόδην ζηελ απνηειεζκαηηθή αληηκεηώπηζε ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο (Corrigan&Penn 1999), θαζώο απνηξέπεη από ηε ζσζηή θαη έγθαηξε ζεξαπεία θαη εηδηθά ηελ εθαξκνγή θαξκαθεπηηθήο αγσγήο, επεξεάδνληαο δπζκελώο ηελ πνξεία ηεο αζζέλεηαο θαη ηελ πνηόηεηα δσήο ηνπ αζζελή (Schulze&Angermeyer 2003). Πξόζζεηε ζπλέπεηα ηνπ ζηίγκαηνο είλαη θαη ε αύμεζε ηεο επηβάξπλζεο πνπ ζέηνπλ νη ςπρηθέο δηαηαξαρέο ζηε δεκόζηα πγεία. Ο ιόγνο είλαη απιόο. Η δηάβξσζε ηεο θνηλσληθήο ππόζηαζεο, ηνπ θνηλσληθνύ δηθηύνπ θαη ηεο απηνπεπνίζεζεο ησλ αζζελώλ έρεη σο απνηέιεζκα ηελ θαζπζηεξεκέλε αλαδήηεζε βνήζεηαο, ηελ πιεκκειή ζεξαπεία ή ηελ απνπζία θάζε ζεξαπείαο, ηελ ειαηησκέλε ζπλεξγαζηκόηεηα ζηε ζεξαπεπηηθή αγσγή, ηελ παξαηεηακέλε πνξεία ηεο λόζνπ, ελ ηέιεη ηηο λνζειείεο πνπ ζα κπνξνύζαλ λα απνθεπρζνύλ. Οη επηδεκηνινγηθέο έξεπλεο θαηαδεηθλύνπλ επίκνλα πσο ε πιεηνςεθία ησλ αηόκσλ πνπ ζα κπνξνύζαλ λα επσθειεζνύλ από ηε ρξήζε ησλ ππεξεζηώλ ςπρηθήο πγείαο είηε δε δεηνύλ πνηέ βνήζεηα, είηε εγθαηαιείπνπλ πξηλ ηελ νινθιήξσζε ηεο ζεξαπείαο (Corrigan 2007). Οη έξεπλεο ηζρπξίδνληαη πσο βαζηθό αίηην παξακέλεη ην γεγνλόο πσο θαλέλαο δελ ζέιεη λα ζηηγκαηηζηεί σο ςπρηθά αζζελήο. Τν παξαπάλσ ζπλδπάδεηαη κε ζθέςεηο ζρεηηθά κε ην ηη κπνξεί νη άιινη λα ζθεθηνύλ θαζώο θαη κε ηελ αλάγθε λα αληηκεησπίζεη θάπνηνο κόλνο ηνπ ην πξόβιεκά ηνπ (Corrigan 2007). Η επηθύιαμε ησλ ίδησλ ησλ ρξεζηώλ απέλαληη ζην ζύζηεκα πνπ ζθνπόο ηνπ είλαη ε θξνληίδα θαη ε πεξίζαιςε ησλ ςπρηθά αζζελώλ, ζεσξείηαη πσο έρεη απνηειέζεη ζεκαληηθό εκπόδην ζηελ αλάπηπμή ηνπ. Ο αζζελήο αξλνύκελνο ηελ αλάγθε ηνπ γηα ππεξεζίεο ςπρηθήο πγείαο, αξλείηαη ηελ ηακπέια ηνπ ςπρηθά αζζελνύο. Ταπηόρξνλα δπζηπρώο αξλείηαη θαη ην ίδην ηνπ ην πξόβιεκα ην νπνίν δελ παύεη λα βξίζθεηαη εθεί θαη λα εμειίζζεηαη κε επηβαξπληηθέο επηπηώζεηο γηα ηνλ ίδην. Όκσο, νη επηπηώζεηο ηνπ ζηίγκαηνο δελ πεξηνξίδνληαη κόλν ζην άηνκν πνπ λνζεί. Δπεθηείλνληαη θαη ζηα άηνκα ηνπ ζηελνύ πεξηβάιινληόο ηνπ, ζηελ νηθνγέλεηά ηνπ, πνπ ζπκπάζρεη καδί ηνπ θαη αληηκεησπίδεη κε ηε ζεηξά ηεο έλα κεγάιν βαζκό θνηλσληθήο απόξξηςεο θαη, παξάιιεια, ελνρήο θαη απηνζηηγκαηηζκνύ (Corrigan et al 2003). Τν ζηίγκα πιήηηεη θαη όινπο απηνύο πνπ ζπλδένληαη κε ηνλ αζζελή θαη ηελ αζζέλεηά ηνπ, ηνπο επαγγεικαηίεο ςπρηθήο πγείαο, ηα ςπρηαηξηθά ηδξύκαηα, ηνπο ζεζκνύο παξνρήο ςπρηαηξηθώλ θαη ςπρνινγηθώλ ππεξεζηώλ θαη ηηο κεζόδνπο ζεξαπείαο (Cuttcliffe&Hannigan 2001). Πέξα από ηηο ςπρνινγηθέο θαη πξαθηηθέο επηπηώζεηο, ην ζηίγκα επεξεάδεη ζεκαληηθά, ζην βαζκό πνπ ε θνηλή γλώκε επεξεάδεη ηελ επίζεκε θνηλσληθή πνιηηηθή θαη ηε ζεζκηθή αληηκεηώπηζε ησλ αηόκσλ κε ςπρηθέο δηαηαξαρέο. Σε επίπεδν ζεζκηθό, νη ζηεξεόηππεο πεπνηζήζεηο αλαθνξηθά κε ηνλ θνηλσληθό παξαζηηηζκό, ηελ πεξηνξηζκέλε παξαγσγηθόηεηα ησλ αηόκσλ κε ςπρηθή αζζέλεηα θαη ηελ ρξνληόηεηα ησλ ςπρηθώλ δηαηαξαρώλ, ζηεξεόηππα πνπ ελδπλακώλνληαη από ηε θησρή έθβαζε ηεο αζζέλεηαο ιόγσ ηεο ειιηπνύο ή αλύπαξθηεο ζεξαπεπηηθήο αληηκεηώπηζεο πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ απνθπγή ηνπ ζηίγκαηνο, νδεγνύλ ζε κεγαιύηεξε απαμίσζε ησλ αηόκσλ κε ςπρηθή αζζέλεηα θαη ησλ δνκώλ ησλ ππεξεζηώλ ςπρηθήο πγείαο από ηελ θξαηηθή πνιηηηθή. Η αλέιπηδε θαη πεζηκηζηηθή πξννπηηθή ππό ηελ νπνία αληηκεησπίδεηαη ν ςπρηθά αζζελήο έρεη σο ζπλέπεηα ηε κείσζε ησλ θνλδπιίσλ πνπ δηαηίζεληαη γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο θαη ηελ απνπζία πξσηνβνπιηώλ γηα ηε βειηίσζε ησλ παξερόκελσλ ππεξεζηώλ θαη ηνπ ςπρηαηξηθνύ ζπζηήκαηνο γεληθόηεξα (Cutcliffe&Hannigan 2001). Ο θαύινο θύθινο ηνπ ζηίγκαηνο δηαησλίδεηαη, θαζώο ε θησρή έθβαζε ηεο αζζέλεηαο, κε ηηο παξάπιεπξεο ζπλέπεηεο ηεο βίαο θαη ηεο αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο, παγηώλεη ζηηο πξνζιήςεηο ηεο θνηλήο γλώκεο ην αξλεηηθά ρξσκαηηζκέλν πιαίζην ζην νπνίν ηνπνζεηείηαη ε ςπρηθή αζζέλεηα (Sartorius 1999). Τν πιαίζην απηό θαζηζηά ηδηαίηεξα δύζθνιε ηελ πξνζπάζεηα πξνάζπηζεο θαη δηεθδίθεζεο ησλ δηθαησκάησλ ησλ ςπρηθά αζζελώλ θαη βειηίσζεο ηεο πνηόηεηαο δσήο ηνπο, ελώ αληαλαθιάηαη ζηελ θξαηηθή πνιηηηθή κε επηπηώζεηο θαη ζηηο ζρεηηθέο λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο. Οη πεπνηζήζεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ ππνηηζέκελε επηθηλδπλόηεηα ησλ αηόκσλ κε ςπρηθή αζζέλεηα νδεγνύλ ζε ζθεπηηθηζκό ηηο λνκνζεηηθέο αξρέο αλαθνξηθά κε αηηήκαηα γηα ην ζεβαζκό ηεο πξνζσπηθήο ειεπζεξίαο ηνπ αηόκνπ θαη ηελ απνθπγή ηνπ εγθιεηζκνύ ηνπ, όηαλ απηό δελ παξνπζηάδεηαη απαξαίηεην, θαη ζπληεινύλ ζηελ εθαξκνγή απζηεξώλ κέηξσλ πεξηνξηζηηθνύ θαη θαηαλαγθαζηηθνύ ραξαθηήξα (Cutcliffe&Hannigan2001). Απηή ε «αιπζηδσηή αληίδξαζε» πνπ πξνθαινύλ ζε θνηλσληθό επίπεδν νη ζηηγκαηηζηηθέο πεπνηζήζεηο πνπ ζπλνδεύνπλ ηελ ςπρηθή αζζέλεηα θαηαδεηθλύεη ηε ζνβαξόηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζηίγκαηνο. Οη θαζνξηζηηθέο επηπηώζεηο πνπ έρεη ζηελ αηνκηθή επεκεξία, ζηελ θνηλσληθή ζπλνρή θαη ζηελ εζηθή θαη πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ηεο θνηλσλίαο, θαζηζηνύλ ηελ αλάγθε θαηαπνιέκεζήο ηνπ επηηαθηηθή. Πέξα από απηό, όκσο, ν ζηηγκαηηζκόο ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο ζπληζηά πάλσ από όια έλα θαηλόκελν θνηλσληθήο αδηθίαο θαη, ηαπηόρξνλα, κηα πξόθιεζε ζηα ηδαληθά κηαο θνηλσλίαο πνπ ζέιεη λα νλνκάδεηαη δίθαηε, αλζξσπηζηηθή θαη επλνκνύκελε, ζπληζηά κηα πξόθιεζε γηα αιιαγή. ΑΝΣΙΜΔΣΧΠΙΗ Πνιιέο θαη πνηθίιεο είλαη νη ζηξαηεγηθέο πνπ έρνπλ επηλνεζεί πξνθεηκέλνπ λα ζπκβάινπλ ζηελ ηξνπνπνίεζε ησλ ζηξεβιώλ πεπνηζήζεσλ γηα ηελ ςπρηθή λόζν, ζηελ αιιαγή θαη βειηίσζε ησλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηα άηνκα πνπ πάζρνπλ θαη ζηνλ πεξηνξηζκό ηνπ ζηίγκαηνο. Ο Corrigan (2001), κέζα από ην εθηελέο έξγν ηνπ πξνζαλαηνιηζκέλν ζηε κειέηε, ηελ θαηαλόεζε, ηελ αλάιπζε θαη ηελ αληηκεηώπηζε ηνπ ζηίγκαηνο, ππνζηεξίδεη όηη νη ηξεηο θύξηεο ζηξαηεγηθέο γηα ηελ άκβιπλζε ησλ αξλεηηθώλ ζηεξενηύπσλ θαη ηε κείσζε ηνπ θνηλσληθνύ ζηίγκαηνο είλαη ε δηακαξηπξία, ε εθπαίδεπζε θαη ε επαθή. Διαμαρηυρία Η δηακαξηπξία αλαθέξεηαη θπξίσο πξνο ηα κέζα καδηθήο επηθνηλσλίαο, ηόζν γηα ηηο αλαθξηβείο θαη 13

αξλεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο θαη ησλ αηόκσλ πνπ πάζρνπλ από απηή, όζν θαη γηα ηε γιώζζα πνπ θαηά θαλόλα ρξεζηκνπνηείηαη, ζπρλά αλάιγεηε θαη ζηηγκαηηζηηθή γηα ηνπο αζζελείο θαη ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο. Πξόθεηηαη γηα ηε δηακαξηπξία όζσλ έρνπλ ηελ δπλαηόηεηα λα δνπλ θαζαξά ηελ αιήζεηα ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο κέζα από ηελ νκίριε ησλ κύζσλ θαη ησλ πξνθαηαιήςεσλ. Τα κέζα καδηθήο επηθνηλσλίαο, πνπ ηόζν εύθνια θαη αβίαζηα δηακνξθώλνπλ απόςεηο θαη ζπλεηδήζεηο, ζα κπνξνύζαλ λα ζπκβάιινπλ ηα κέγηζηα πξνο απηήλ ηελ θαηεύζπλζε, θαζώο ε εηθόλα ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο δελ είλαη θάηη ην νπνίν ζα έπξεπε λα ςπραγσγεί, αιιά θάηη ην νπνίν ζα έπξεπε λα θαηαλνείηαη. Οη εκπεηξίεο θαη νη ηζηνξίεο, νη πξαγκαηηθέο ηζηνξίεο ησλ ςπρηθά αζζελώλ, εθείλσλ πνπ επηζπκνύλ λα ηηο κνηξαζηνύλ, ζα έπξεπε λα αθνπζηνύλ θαζώο ηα κέζα απηά ζα κπνξνύζαλ λα απνηειέζνπλ ην θαλάιη απηήο ηεο πιεξνθνξίαο θαη ε θνηλή γλώκε πηζαλόλ ζα είρε επηηέινπο ηελ επθαηξία λα αληηθξίζεη ην πην επηθίλδπλν πξόζσπν, ην δηθό ηεο. Τα κέζα καδηθήο επηθνηλσλίαο κέζα από ηελ ππεύζπλε θαη αθξηβή παξνπζίαζε ησλ ζεκάησλ ςπρηθήο πγείαο θαη ηελ παξνρή ζσζηήο ελεκέξσζεο ζην θνηλό, έρνπλ ηε δπλαηόηεηα λα ζπκβάινπλ ζηελ αληηκεηώπηζε ησλ πξνβιεκάησλ ςπρηθήο πγείαο θαη θαη επέθηαζε ζηε κείσζε ηνπ ζηίγκαηνο. Τα ηειεπηαία ρξόληα γίλνληαη ζπλερείο παξεκβάζεηο ελεκέξσζεο θαη επαηζζεηνπνίεζεο ηεο θνηλήο γλώκεο ζε ζέκαηα ςπρηθήο πγείαο, ηόζν από ηνπο θνξείο ςπρηθήο πγείαο, όζν θαη από ηνπο ρξήζηεο ππεξεζηώλ ςπρηθήο πγείαο θαη ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο. Οη παξεκβάζεηο απηέο δείρλνπλ λα έρνπλ σο έλα βαζκό έλα ζεηηθό απνηέιεζκα ζηνλ ηξόπν πνπ ε ςπρηθή αζζέλεηα παξνπζηάδεηαη ζηα κέζα καδηθήο επηθνηλσλίαο, παξόιν πνπ ππάξρνπλ αθόκα πνιιά παξαδείγκαηα αλαθξηβνύο πιεξνθόξεζεο θαη ζηξεβιήο παξνπζίαζεο (Γεκέιεο 2003; Οηθνλόκνπ θαη ζπλ 2007). Ταπηόρξνλα, ε δηαξθήο επαθή ησλ επαγγεικαηηώλ ςπρηθήο πγείαο κε ηα κέζα καδηθήο επηθνηλσλίαο κπνξεί λα ζπκβάιιεη ελεξγά ζηε ζσζηή, ηζνξξνπεκέλε θαη «απνδξακαηνπνηεκέλε» παξνπζίαζε ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο, θαζώο θαη ζηελ ελεκέξσζε θαη αληηθεηκεληθή πιεξνθόξεζε ηεο θνηλήο γλώκεο. Εκπαίδευζη Η εθπαίδεπζε ηνπ πιεζπζκνύ, κέζσ ηεο παξνρήο έγθπξεο θαη επηζηεκνληθήο πιεξνθόξεζεο, απνηειεί θύξηα ζπληζηώζα ώζηε λα θαηαξξηθζνύλ νη κύζνη θαη ηα ζηεξεόηππα γηα ηελ ςπρηθή αζζέλεηα. Σεκαληηθό θνκκάηη ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο ζα κπνξνύζε λα έξζεη θαη πάιη κέζα από ηα κέζα καδηθήο επηθνηλσλίαο, σζηόζν ε εθπαίδεπζε ζα έπξεπε λα μεθηλήζεη από ηνπο ίδηνπο ηνπο θνξείο ηεο. Η εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, ηεο πξνζρνιηθήο θαη ζρνιηθήο ειηθίαο ζα έπξεπε πξηλ απ όια λα παξέρεη ηελ πιεξνθνξία θαη λα πξνιακβάλεη ηα ζηεξεόηππα θαη ηηο πξνθαηαιήςεηο πνπ βξίζθνληαη δηάρπηα ζηελ θνηλσλία πξηλ γίλνπλ θηήκα θαηλνύξγησλ ζπλεηδήζεσλ. Η εθπαίδεπζε ησλ εηδηθώλ ζα πξέπεη λα θηλείηαη ζηνλ άμνλα ηεο απνθπγήο θαη ηεο αληηκεηώπηζεο ηνπ ζηίγκαηνο, θαζώο πνιινί ιίγνη επαγγεικαηίεο ςπρηθήο πγείαο ιακβάλνπλ ππόςε ηνπο ηνλ παξάγνληα ζηίγκα θαηά ηε ζεξαπεπηηθή δηαδηθαζία, αγλνώληαο ηελ ζεκαζία ηνπ ηόζν ζηνλ ςπρηζκό ηνπ αζζελνύο όζν θαη ζηε ζπλέρεηα ηεο θξνληίδαο ηνπ. Η εθπαίδεπζε ησλ επαγγεικαηηθώλ πγείαο δελ ζα πξέπεη λα πεξηνξίδεηαη ζηνπο ςπρηάηξνπο θαζώο ε ειιηπήο γλώζε δηαρείξηζεο ηέηνησλ πεξηζηαηηθώλ από ηνπο γηαηξνύο ησλ ππόινηπσλ εηδηθνηήησλ δελ κπνξεί λα απνηειεί πιένλ απνδεθηή δηθαηνινγία. Τα πξνβιήκαηα ησλ ςπρηθά αζζελώλ δελ είλαη απαξαηηήησο κόλν ςπρηθά ή ςπρνζσκαηηθά θαη νη αλάγθεο ηνπο ζε νινθιεξσκέλεο ππεξεζίεο πγείαο ζα πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη ζαλ απηό πνπ είλαη, απηνλόεηεο. Επαθή Η επαθή κε ηε ςπρηθή αζζέλεηα κεηώλεη ηελ ηάζε λα πηνζεηνύκε ζηεξεόηππα θαη λα ππνθύπηνπκε ζε πξνθαηαιήςεηο. Όζν πην καθξηά βξηζθόκαζηε από ηνλ θνξέα ηεο αζζέλεηαο, ηόζν πην ζηξεβιή είλαη ε εηθόλα πνπ δηακνξθώλνπκε γηα εθείλνλ. Αληηζέησο, ε κείσζε ηεο απόζηαζεο καο θέξλεη πην θνληά ζηελ πξαγκαηηθόηεηα, πξνάγεη ηελ επηθνηλσλία αλάκεζα ζε κέιε ηεο θνηλόηεηαο θαη ζε αλζξώπνπο κε θάπνην ςπρηαηξηθό πξόβιεκα θαη καο βνεζάεη λα δνύκε πίζσ από ηα ζηίγκαηα. Η δπλαηόηεηά λα βξεζνύκε θνληά ζηνπο ςπρηθά αζζελείο, κε απνθεύγνληαο ηνπο αιόγηζηα, αθνύγνληαο ηη έρνπλ λα πνπλ θαη ηη βηώλνπλ θαζεκεξηλά, επηηξέπνληαο ηνπο λα παξακείλνπλ θαη λα απνζεξαπεπηνύλ κέζα ζηελ θνηλόηεηα, κπνξεί λα ζεκαίλεη έλα δπλαηό ρηύπεκα ζηελ πεκπηνπζία ηνπ ζηίγκαηνο πνπ είλαη ν δηαρσξηζκό ηνπο «εκείο» από ην «εζείο». Δδώ θαη κεξηθά ρξόληα, ν πεξηνξηζκόο ηνπ ζηίγκαηνο ηεο ςπρηθήο λόζνπ άξρηζε λα απαζρνιεί ζνβαξά ηηο νξγαλώζεηο πγείαο ζε δηεζλέο θαη εζληθό επίπεδν (Ritcher et al 2003; Thompson et al 2002). Τώξα πιένλ γλσξίδνπκε όηη ε αλάπηπμε ζεξαπεπηηθώλ παξεκβάζεσλ πνπ ζα ζηνρεύνπλ, όρη κόλν ζηελ αλαθνύθηζε ησλ ςπρηαηξηθώλ ζπκπησκάησλ, αιιά θαη ζηελ αληηκεηώπηζε ηνπ ζηίγκαηνο, ζα είλαη απνηειεζκαηηθόηεξεο θαη δηαξθέζηεξεο (Christensen et al 1999), ζε ζπλδπαζκό, βέβαηα, κε ηε ζεκαληηθόηαηε βνήζεηα πνπ κπνξεί λα πξνζθέξνπλ νη νξγαλσκέλεο ςπρνθνηλσληθέο παξεκβάζεηο ζηηο νηθνγέλεηεο ησλ αζζελώλ (Tomaras et al 2000). ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ Τν ζηίγκα έρεη απνδεηρζεί όηη απνηειεί ην ζεκαληηθόηεξν εκπόδην ζηελ απνηειεζκαηηθή αληηκεηώπηζε ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο, ιόγσ ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο ηνπ αζζελή θαη πνιιέο θνξέο θαη ηνπ πεξηβάιινληόο ηνπ.η ςπρνινγηθή πίεζε θαη νη δπζρεξείο ζπλζήθεο πνπ δηακνξθώλνπλ ηελ θαζεκεξηλόηεηα ησλ αηόκσλ κε ςπρηθή αζζέλεηα πνπ αληηκεησπίδνπλ ηνλ θνηλσληθό ζηηγκαηηζκό, επηδεηλώλνπλ ηελ ήδε επηβαξπκέλε ςπρηθή ηνπο πγεία, κε ζεκαληηθό αληίθηππν ζηελ πνξεία θαη ηελ έθβαζε ηεο ίδηαο ηεο αζζέλεηαο. Κιεηδί ζηελ αληηκεηώπηζε ηνπ ζηίγκαηνο ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο απνηειεί ε αιιαγή ησλ πεπνηζήζεσλ ησλ αηόκσλ ζε έλα θνηλσληθό ζύλνιν, κέζσ ηεο κόξθσζεο, ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο ελεκέξσζήο ζρεηηθά κε ην όιν πιαίζην, αιιά θαη ε πξνζέγγηζε απηώλ ησλ αζζελώλ κέζα από επηζηεκνληθά ηεθκεξησκέλεο δξάζεηο, αιιά θαη αιιαγέο ζην βαζηθό πεξηβάιινλ θξνληίδαο ηνπο. Σεκαληηθό βήκα δε γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ ζηίγκαηνο, απνηειεί επξύηεξα ε επαηζζεηνπνίεζε ηνπ 14

θνηλνύ γηα ηα δεηήκαηα ηεο ςπρηθήο πγείαο. Σε απηό κπνξνύλ λα ζπκβάιινπλ πνηθίιεο πξσηνβνπιίεο θαη εθζηξαηείεο ζε ηνπηθό ή εζληθό επίπεδν, ηδηαίηεξα εθζηξαηείεο πνπ βνεζνύλ ζηελ επαθή ηνπ θνηλνύ κε ηνπο ςπρηθά αζζελείο. Η παξνρή ηέινο ηεο θξνληίδαο πγείαο ζα πξέπεη λα πξνζθέξεηαη κέζα από έλα ζεξαπεπηηθό πιαίζην ην νπνίν ζα ραξαθηεξίδεηαη από βειηησκέλεο θηηξηαθέο ππνδνκέο θαζώο θαη εμεηδηθεπκέλνπο επαγγεικαηίεο πγείαο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξενόγλωζζη Angermeyer, M.C., Buyantugs, L., Kenzine, D.V., Matschinger, H. (2004).Effects of labelling on public attitudes towards people with schizophrenia: are there cultural differences? ActaPsychiatricaScandinavica. 109: 420 425. Björkman, T., Svensson, B., Lundberg, B. (2007).Experiences of stigma among people with severe mental illness. Reliability, acceptability and construct validity of the Swedish versions of two stigma scales measuring devaluation/discrimination and rejection experiences. Nordic Journal of Phychiatric. 61(5): 332-338. Byrne, P. (2000).Stigma of mental illness and ways of diminishing it.advances in Psychiatric Treatment.6: 65-72. Christensen, A., J., Dormink, R., Ehlers, S., L., Schultz, S., K. (1999), Social environment and longevity in schizophrenia.psychosom Med. 61:141 145. Corrigan, P.W. (2007). How Clinical Diagnosis Might Exacerbate the Stigma of Mental Illness.Soc Work. 52(1):31-9. Corrigan, P. W., Green, A., Lundin, R., Kubiak, M., A., Penn, D. (2001), Familiarity With and Social Distance From People Who Have Serious Mental Illness, Psychiatric Services.52(7): 953-958. Corrigan, P. W., Thompson, V., Lambert, D., Sangster, Y., Noel, J.G., Campbell, J. (2003) Perceptions of discrimination among persons with serious mental illness, Psychiatric Services. 54:1105-1110. Corrigan, P. W., Watson, A. (2002). Understanding the impact of stigma on people with mental illness, World Psychiatry 1:1 Corrigan, P.W. & Penn, D.(1999) Lessons from social psychology on discrediting psychiatric stigma, American Psychologist, 54 :765-776. Crisp, A., H., Gelder, A., G., Rix, S., Meltzer, H., I. Rowlands, O., J. (2000).Stigmatisation of People with Mental Illnesses.British Journal of Psychiatry. 177:4-7. Cutcliffe, J., Hannigan, B. (2001). Mass media, monsters and mental health clients: the need for increased lobbying.journal of Psychiatric and Mental Health Nursing. 8:315-321. Dickerson, F., B., Sommerville, J., Origoni, A., E., Ringel, N., B., Parente, F., (2002), Experiences of Stigma among Outpatients with Schizophrenia.Schizophrenia Bulletin. 28(1): 143-155. Dinos, S., Stevens, S.., Serfaty, M., Weich, S., King, M., (2004), Stigma: the feelings and experiences of 46 people with mental illness : Qualitative study.br J Psychiatry. 184:176-81. Dovidio, J.F., Major, B., Crocker, J. (2000). Stigma: Introduction and overview, In T.F. Heatherton, R.E. Cleck, M.R. Hebl, J.G. Hull (Eds.).The social psychology of stigma, New York: Guilford Press Goffman, E. (1963). Stigma: notes on the management of a spoiled identity, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall Green, G., Hayes, C., Dickinson, D., Whittaker, A., &Gilheany, B. (2003).A mental health service users perspective to stigmatization.journal of Mental Health.12: 223 234. Kadri, N., Sartorius, N. (2005). The Global Fight against the Stigma of Schizophrenia, PLoS Medicine, 2(7):136. Knight, M.T.D., Wykes, T., Hayward, P. (2003). People don t understand : An investigation of stigma in schizophrenia using Interpretative Phenomenological Analysis (IPA).Journal of Mental Health. 12: 209 222. Lai, Y.M., Hong, C.P.H., & Chee, C.Y.I. (2000).Stigma of Mental Illness, Singapore Medical Journal. 42:111-114. Lasalvia, A., Zoppei, S., Van Bortel, T., Bonetto, C., Cristofalo, D., Wahlbeck, K., Economou, M., et al., (2012), Global pattern of experienced and anticipated discrimination reported by people with major depressive disorder: a crosssectional survey. The Lancet. 381(9860):55-62. Link, A., G., Phelan, J., C., Bresnahan, M., Stueve, A., Pescosolido, B. (1999). Public Conceptions of Mental Illness: Labels, Causes, Dangerousness and Social Distance.American Journal of Public Health. 89: 1328-1333. Link, B.G. (1987). Understanding labeling effects in the area of mental disorders: An assessment of the expectations of rejection.american Sociological Review.52: 96-112. Link, B.G., Struening, E.L., Neese-Todd, S., Asmussen, S., Phelan, J. (2001). Stigma as a barrier to recovery: The consequences of stigma for the self-esteem of people with mental illness.psychiatric Services. 52:1621 1626. Mann, C., Himelein, M. (2004). Factors Associated With Stigmatization of Persons With Mental Illness. Psychiatric Services. 55 (2):185-187. Marwaha, S., Johnson, S. (2004). Schizophrenia and employment: A review.social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology.39: 337 349. Pitre, N., Stewart, S., Adams, S., Bedard, T., Landry, S. (2007). The use of puppets with elementary school children in reducing stigmatizing attitudes towards mental illness,.journal of Mental Health. 16(3):415-429. Ritsher, J., B.,Otilingam, P.,G., Grajales, M. (2003). Internalized stigma of mental illness: sychrometric properties of a new measure. Psychiatry Res. 121:31 49. Rosen, A., Walter, G., Casey, D., Hocking, B. (2000).Combating psychiatric stigma: An overview of contemporary initiatives.australasian Psychiatry. 8 (1):19-26. Sartorius, N. (1998).Stigma: what can psychiatrists do about it?lancet.26;352(9133):1058-9. Sartorius, N. (1999)One of the last obstacles to better mental health care: the stigma of mental illness, In J. Guimόn. W.. Fischer, N. Sartorius (Eds.).The image of madness. 96-104. Basel: Karger. Sartorius, N., Schulze, H. (2005).Reducing the stigma of mental illness, New York: Cambridge University Press. Schulze, B., Angermeyer, M.C. (2003) Subjective experiences of stigma. A focus group study of schizophrenic patients, their relatives and mental health professionals.social Science & Medicine. 56, 299 312. Thompson, A.H., Stuart, H., Bland, R.C., Arboleda-Florez, J., Warner, R., & Dickson, R.A. (2002).Attitudes about schizophrenia from the pilot of the WPA worldwide campaign against the stigma of schizophrenia.social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology. 37:475-482. Tomaras, V., Mavreas, V., Economou, M., Ioannovich, E., Karydi, V., Stefanis, C. (2000). The effect of family intervention on chronic schizophrenics under individual psychosocial treatment: a 3-year study, Soc Psychiatry PsychiatrEpidemiol. 35:487 493. Wahl, O. (1999).Mental Health Consumers' Experience of Stigma, Schizophrenia Bulletin. 25(3):467-478. Wright, E.R., Gronfein, W.P., Owens, T.J. (2000).Deinstitutionalization, social rejection, and the selfesteem of former mental patients, Journal of Health and Social Behaviour. 41:68 90. 15

Zartaloudi, A., Madianos, M. (2010). Stigma Related To Help-Seeking From A Mental Health Professional, Health Science Journal. 4(2):77-83. Δλληνική Αλδξένπ, Φ., Καξάβαηνο, Α. (2004). Τν ζηίγκα ηεο ςπρηθήο λόζνπ.αξρεία Διιεληθήο Ιαηξηθήο. 21(3): 213-216. Γεκέιεο, Γ. (2003). Χπρηαηξηθή θαη Μέζα Μαδηθήο Δλεκέξσζεο. Δμνηθείσζε κε ηελ ςπρηθή αξξώζηηα ή Γηαζηεύισζε - Δθκεηάιιεπζε ηεο πξαγκαηηθόηεηαο, Δγθέθαινο. 3(41). Μαδηαλόο, Μ. (1997). Η ςύρσζε ζηελ θνηλόηεηα: Σρέδην γηα έλα πξόηππν θνηλνηηθήο ςπρνζεξαπείαο. Τεηξάδηα Χπρηαηξηθήο.55:10. Μπακπηληώηεο, Γ. (2002). Λεμηθό ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιώζζαο, Κέληξν Λεμηθνινγίαο Δ.Π.Δ., Αζήλα. Οηθνλόκνπ, Μ., Λνπθή, Δ., Φαξίηζε, Μ., Γξακαλδάλε, Φ. (2007). Τα ΜΜΔ σο δηακνξθσηέο ηεο θνηλσληθήο εηθόλαο ηεο ςπρηθήο αζζέλεηαο, Τεηξάδηα Χπρηαηξηθήο, 98:9-16. Οηθνλόκνπ-Λαιηώηε, Μ.. (2009). Κνηλσληθό ζηίγκα θαη ςπρηαηξηθέο ππεξεζίεο: Ο θαύινο θύθινο. Σην: Σαθέιιεο Ι (Δπηκ) Σπλήγνξνο ηνπ Πνιίηε, Η ςπρηαηξηθή κεηαξξύζκηζε ζηελ Διιάδα, Δθδόζεηο Σάθθνπιαο. 135 142. Αζήλα-Θεζζαινλίθε. Σθαπηλάθεο Π. (2012). Τν ζηίγκα πνπ ζπλνδεύεη ηελ θαηάζιηςε, Γηαζέζηκν ζε: https://stressgr.wordpress.com/2012/10/28/166878015/retrie vedin:20/11/2014. 16

Πίνακαρ 1. ςνδεόμενερ έννοιερ με ηο ζηίγμα ςνδεόμενερ έννοιερ με ηο ζηίγμα ηεπεόηςπα Τα ζηεξεόηππα είλαη έλαο ηξόπνο θαηεγνξηνπνίεζεο πιεξνθνξηώλ ζρεηηθώλ κε δηάθνξεο θνηλσληθέο νκάδεο. Θεσξνύληαη θνηλσληθά κνξθώκαηα, θαζώο ζρεηίδνληαη κε απόςεηο πνπ δηακνξθώλνληαη κεηαμύ ησλ δηαθνξεηηθώλ δξώλησλ ελόο θνηλσληθνύ ζπλόινπ. Απνηεινύλ ππεξαπινπζηεπκέλεο, ζπρλά παξεξκελεπκέλεο θαη παξαπιαλεηηθέο πεπνηζήζεηο πνπ γίλνληαη απνδεθηέο ζπιινγηθά θαη νδεγνύλ ζε άθξηηεο γεληθεύζεηο γηα άηνκα θαη νκάδεο. Θεσξνύληαη εμαηξεηηθά απνηειεζκαηηθά θαζώο κπνξνύλ κε εμαηξεηηθή ηαρύηεηα λα δηακνξθώζνπλ εληππώζεηο γηα άγλσζηα πξόζσπα, κόλν κε ηελ έληαμή ηνπο ζε κία λνεηή θαηεγνξία. Κνηλά ζηεξεόηππα ζε ζρέζε κε ηνπο ςπρηθά αζζελείο πεξηιακβάλνπλ ηελ απμεκέλε επηθηλδπλόηεηα θαη βίαηε ζπκπεξηθνξά ησλ ςπρηθά αζζελώλ, θαζώο θαη ηελ αδπλακία ηνπο λα εξγαζηνύλ ή λα δήζνπλ κόλνη ηνπο. Πποκαηαλήψειρ Οη πξνθαηαιήςεηο είλαη νη γλώκεο πνπ δηακνξθώλνληαη εθ ησλ πξνηέξσλ από επεξεαζκό θαη ρσξίο κειέηε ηνπ ζέκαηνο, θξίζεηο νη νπνίεο έρνπλ ζπλαρζεί απζαίξεηα, ρσξίο επαξθείο απνδείμεηο (π.ρ. απνδέρνκαη ηελ πεπνίζεζε όηη ηα άηνκα κε θαηάζιηςε είλαη επηθίλδπλα θαη ηα θνβάκαη), νπόηε ζπλήζσο είλαη εζθαικέλεο θαη κεξνιεπηηθέο. Δθείλνη πνπ ζα ππνθύςνπλ ζηα ζηεξεόηππα ζα πηνζεηήζνπλ θαη ηηο αλάινγεο πξνθαηαιήςεηο δηακνξθώλνληαο θαη ηηο αληίζηνηρεο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο. Απηό πνπ δηαρσξίδεη ηα ζηεξεόηππα από ηηο πξνθαηαιήςεηο είλαη ν βαζκόο ηεο δξηκύηεηάο ηνπο. Τα ζηεξεόηππα απνηεινύλ απόςεηο, ελώ νη πξνθαηαιήςεηο πεξηιακβάλνπλ αμηνινγηθά ζηνηρεία θαζώο θαη πξνζσπηθά ζπλαηζζήκαηα απέλαληη ζηα ζηεξεόηππα πνπ έρνπκε εγθξίλεη. Οη πξνθαηαιήςεηο απνθαιύπηνπλ ηελ εηνηκόηεηα ησλ αλζξώπσλ λα ελεξγήζνπλ ζεηηθά ή αξλεηηθά απέλαληη ζην αληηθείκελν ηεο πξνθαηάιεςεο. Δπίζεο, ε πηνζέηεζε πξνθαηαιήςεσλ επλνεί ηνλ ελζηεξληζκό πεξαηηέξσ ζηεξενηύπσλ γύξσ από ην θεληξηθό δήηεκα δεκηνπξγώληαο κε απηόλ ηνλ ηξόπν έλα θαύιν θύθιν. Γιακπίζειρ Οη δηαθξίζεηο είλαη ζπκπεξηθνξηθέο αληηδξάζεηο πνπ αθνινπζνύλ ηηο πξνθαηαιήςεηο θαη νδεγνύλ αμησκαηηθά ζε αξλεηηθέο απόςεηο θαη ζπκπεξηθνξέο. Η κεξνιεπηηθή ζπκπεξηθνξά εθδειώλεηαη σο απνθνπή ησλ ζηηγκαηηζκέλσλ από ην ππόινηπν ζύλνιν, απνδνθηκαζία, απνθπγή, πξνζβιεηηθέο θαη απνδνθηκαζηηθέο εθδειώζεηο ζπκπεξηθνξάο ή αθόκε θαη πξάμεηο βίαο. Κιαζηθό παξάδεηγκα αδηθαηνιόγεηεο δηάθξηζεο απνηειεί ν δηζηαγκόο ησλ εξγνδνηώλ ζηελ πξόζιεςε αηόκσλ κε ηζηνξηθό ςπρηθώλ παζήζεσλ, όρη εμαηηίαο ησλ θπζηθώλ ή ησλ πλεπκαηηθώλ ηνπο πξνζόλησλ αιιά εμαηηίαο ησλ ζηεξενηύπσλ πνπ έρνπλ ελζηεξληζηεί κε απνηέιεζκα λα πξνθαηαβάιινληαη θαη λα ππνθύπηνπλ ζηηο ελ ιόγσ αδηθαηνιόγεηεο δηαθξίζεηο. Οη δηαθξίζεηο επηηείλνπλ ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα άηνκα κε θάπνηα ζνβαξή λόζν, ζηελ πξνζπάζεηα επαλάθηεζεο ηεο θνηλσληθήο ιεηηνπξγηθόηεηάο ηνπο θαζώο θαη ηεο έληαμεο ζηελ θνηλσλία σο ηζόηηκα κέιε ηεο. 17

Πίνακαρ 2. ηεπεόηςπα ηηρ καηάθλιψηρ ηεπεόηςπα ηηρ καηάθλιψηρ Οη άλζξσπνη κε θαηάζιηςε είλαη αδύλακνη ραξαθηήξεο θαη δελ έρνπλ αξθεηή ζέιεζε Οη άλζξσπνη κε θαηάζιηςε δελ κπνξνύλ λα ειέγμνπλ ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο Οη άλζξσπνη κε θαηάζιηςε είλαη αληηθνηλσληθνί Οη άλζξσπνη κε θαηάζιηςε δελ πξνζπαζνύλ αξθεηά θαη δελ είλαη αξθεηά απνδνηηθνί Οη άλζξσπνη κε θαηάζιηςε είλαη επηθίλδπλνη γηα ηνπο άιινπο 18