Η ανάπλαση ως μέσο επανένταξης στον αστικό ιστό. Η αποκατάσταση της πρόσβασης στον φαληρικό όρμο.

Περιβαλλοντικές συνιστώσες του σχεδιασμού και της οικιστικής ανάπτυξης Η ανάπλαση ως μέσο επανένταξης στον αστικό ιστό. Η αποκατάσταση της πρόσβασης στον φαληρικό όρμο. μεταπτυχιακός φοιτητής: Γεώργιος Λιάλιος Διδάσκοντες Κωνσταντίνος Βουρεκάς, Υ.Δ. ΕΜΠ, Δημήτρης Μπαλαμπανίδης, Δρ. Χαροκοπείου Πανεπιστημίου (Τμήμα Γεωγραφίας), Λουκάς Τριάντης, Δρ. ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Ελένη Χανιώτου, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Ιωάννης Πολύζος, Ομότιμος καθηγητής (Συντονιστής) 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 0. Εισαγωγή α.υπόθεση εργασίας β. Περιοχή μελέτης γ. μεθοδολογία 1. Ο μητροπολιτικός χαρακτήρας της περιοχής μελέτης 2. Σύντομο ιστορικό (η παλαιά ακτογραμμή και η «κατασκευή» της νέας) 3. Η «Ολυμπιακή» απόπειρα ανάπλασης 4. Ο νέος σχεδιασμός 5. Η μελέτη ανάπλασης α. Στόχοι β. Ζώνες 6. Τα έργα και η επίτευξη της προσβασιμότητας 7. Ζητήματα από την υλοποίηση του σχεδιασμού 8. Πρόσφατα παραδείγματα αναπλάσεων παράκτιων περιοχών. 9. Βιβλιογραφία 2

0. Εισαγωγή α. Υπόθεση εργασίας. Η μελέτη ανάπλασης του φαληρικού όρμου που έγινε από το Renzo Piano Workshop και την ομάδα Φάληρο 21 είναι η πρώτη σοβαρή προσπάθεια αποκατάστασης της σχέσης της πόλης με τη θάλασσα. Η τμηματική κατασκευή των έργων ενδέχεται να επηρεάσει τον στόχο της. β. Περιοχή μελέτης Η περιοχή μελέτης είναι ο φαληρικός όρμος, από την κοίτη του Κηφισού έως την Εσπλανάδα και το γήπεδο του Tae Kwon Do. Η περιοχή του ΣΕΦ και η περιοχή του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) δεν εξετάζονται στην παρούσα εργασία. γ. Μεθοδολογία Πηγές μελέτης ήταν τα κείμενα και οι χάρτες των σχεδίων γενικής διάταξης του 2007 (Φάληρο 21) και 2012 (Φάληρο 2014), καθώς και το θεσμικό πλαίσιο των τελευταίων ετών για την περιοχή. Για την εκτέλεση των έργων σήμερα, ίδια έρευνα στον κατασκευαστή του έργου (ΕΛΛΑΚΤΩΡ). 3

1. Ο μητροπολιτικός χαρακτήρας της περιοχής μελέτης Το παράκτιο μέτωπο ενός πολεοδομικού συγκροτήματος αποτελεί εκτός από τοπικό και μητροπολιτικό αγαθό, με αυξημένη αναγνωρισιμότητα. Συχνά, είναι σημαντικό κομμάτι της διεθνούς εικόνας μιας πόλης. Τέτοιου τύπου θαλάσσια ή παραποτάμια μέτωπα, τα οποία είχαν αποκοπεί από τη ζωή της πόλης και είχαν υποβαθμιστεί «αναδημιουργήθηκαν» τις τελευταίες δεκαετίες σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, με πιο επιτυχημένο το παράδειγμα της Βαρκελώνης. Οι περιοχές αυτές συγκεντρώνουν πληθώρα λειτουργιών και τις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν ιδιαίτερα προνομιακούς χώρους για τη χωροθέτηση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Η περιοχή του φαληρικού όρμου συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά εκείνα που ορίζουν μια περιοχή μητροπολιτικού χαρακτήρα. Γεωγραφικά, αποτελεί τη φυσική και ιστορική διέξοδο της Αθήνας προς τη θάλασσα. Η περιοχή συνδέει τέσσερις δήμους: Πειραιά (Νέο Φάληρο), Μοσχάτου- Ταύρου (Τζιτζιφιές), Καλλιθέας και Παλαιού Φαλήρου (Τροκαντερό). Επιπρόσθετα είναι σημείο συνάντησης τριών στρατηγικών οδικών αξόνων του λεκανοπεδίου: των Κηφισού, Συγγρού και Ποσειδώνος. Επίσης, στην περιοχή εκβάλλουν δύο ιστορικοί ποταμοί της πρωτεύουσας, ο Κηφισός και ο Ιλισσός, γεγονός που προσδίδει στην περιοχή μια ιδιαίτερη οικολογική σημασία (παρότι οι διευθετήσεις εξαφάνισαν τις φυσικές τους εκβολές των ποταμών). Τέλος, στην περιοχή της Καλλιθέας έχει ανεγερθεί το ΚΠΙΣΝ, μια λειτουργία μητροπολιτικού χαρακτήρα που αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς για την πόλη. Τα έργα ανάπλασης έχουν ως πρώτο στόχο να αποκαταστήσουν τη σύνδεση της παραλιακής ζώνης με την πόλη και να αναδείξουν την περιοχή σε μητροπολιτικό πόλο πρασίνου και αναψυχής. Η γενική επίβλεψη του σχεδιασμού από τον Renzo Piano, που σχεδίασε το ΚΠΙΣΝ, εξασφαλίζει την ενιαία θεώρηση της περιοχής. 4

2. Ιστορικό (η παλαιά ακτογραμμή και η «κατασκευή» της νέας) Στα τέλη του 19 ου αιώνα, στην περιοχή του φαληρικού όρμου υπήρχαν ελάχιστες δραστηριότητες. Οι χάρτες της Αττικής των Ernst Curtius και Johannes A. Kauperts μας δίνουν μια «φωτογραφία» της περιοχής το 1885. Στην άκρη του όρμου φαίνεται καθαρά ο σταθμός του ηλεκτρικού, ενώ δίπλα έχει ήδη δημιουργηθεί ένα «παραθεριστικό θέρετρο» (Seebad). Στα μέσα του κόλπου, κοντά στην εκβολή του Κηφισού βρίσκεται μια χαρτοβιομηχανία και ακόμα πιο μέσα, στην περιοχή του Νέου Φαλήρου, μια βιοτεχνία κατασκευής τούβλων. Στον όρμο δεν υπάρχει τίποτα άλλο: μια μικρή αλυκή στην πλευρά του Παλαιού Φαλήρου και μια ακτή με υγροτοπική βλάστηση. Η δημιουργία του σιδηροδρόμου Αθηνών- Πειραιώς λίγα χρόνια νωρίτερα κατέστησε το Νέο Φάληρο το κατεξοχήν κοσμικό προάστιο της πρωτεύουσας. Η ίδια η εκμετάλλευση της ακτής (το παραθεριστικό κέντρο) γινόταν από την Εταιρεία Σιδηροδρόμων Αθηνών-Πειραιώς, η οποία είχε δημιουργήσει υποδομές όπως εξέδρες ή ένα μικρό θέατρο, που καθιστούσαν την περιοχή μικρογραφία αντίστοιχων χώρων αστικής αναψυχής που συναντά κανείς την ίδια περίοδο σε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία, οι ΗΠΑ και η Γερμανία (Μιχάλης Νικολακάκης, Μοντέρνα Κίρκη). Αντιπροσωπεύοντας το μοντέρνο πρόσωπο της πόλης, η περιοχή «εντάσσεται» στον Ολυμπιακό σχεδιασμό του 1896. Με τη φροντίδα της εταιρείας σιδηροδρόμων, δημιουργείται ποδηλατοδρόμιο (στη θέση του σημερινού σταδίου Καραϊσκάκη) και εγκαταστάσεις κωπηλασίας. Σταδιακά και μέχρι τον Μεσοπόλεμο η περιοχή αρχίζει να αποκτά αστικές παραθεριστικές κατοικίες. Σε περιοχές πέριξ των υποδομών του Νέου Φαλήρου, όπως το Ξηροτήγανο στο Παλαιό Φάληρο και στις Τζιτζιφιές, έχουμε και την πρώτη διευρυμένη παρουσία λουομένων καθαρά για ψυχαγωγικούς σκοπούς. Το 1903 εγκαινιάζεται το ξενοδοχείο «Ακταίον» σε σχέδιο των αρχιτεκτόνων Ερνέστου 5

Τσίλερ και Καραθανασόπουλου, κατά τα πρότυπα των «Palace» των ευρωπαϊκών λουτροπόλεων. Ήταν ένα από τα πιο εντυπωσιακά κτίρια της εποχής, με 160 υπνοδωμάτια και μεγάλες πολυτελέστατες αίθουσες υποδοχής και δεξιώσεων. Στα 1904 έρχεται η διάνοιξη της λεωφόρου Συγγρού να επιταχύνει τη συκρότηση του παραλιακού μετώπου (Κ Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19 ου έως τον 20 ο αιώνα). Όπως αναφέρει ο Νικολακάκης, «το σκηνικό πλαισιωνόταν από την κίνηση μικρών ατμόπλοιων, μικρών βαρκών με ιστία για ψυχαγωγική χρήση και, φυσικά, από τα δημοφιλέστερα εστιατόρια και ζαχαροπλαστεία της πρωτεύουσας, όπως του Τσελεμεντέ. Η παραλία του Νέου Φαλήρου αποτελούσε ίσως τον σημαντικότερο χώρο αστικής κοινωνικότητας την περίοδο του Μεσοπολέμου, η παρουσία επί της οποίας αποτελούσε σημάδι ένταξης στην αθηναϊκή κοινωνική ελίτ». Η περιοχή διατηρεί τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της μέχρι και τη δεκαετία του 60. Η ρύπανση της ακτής από βιομηχανικά και αστικά λύματα οδηγεί στη σταδιακή της εγκατάλειψη. Το 1965 με επισπεύδουσα αρχή τον ΕΟΤ πραγματοποιείται διαγωνισμός για την πολεοδομική οργάνωση του φαληρικού όρμου ως «επιθαλάσσια πύλη» της πόλης. Τα τέσσερα ισότιμα βραβεία του διαγωνισμού προτείνουν μέτρα για την αντιμετώπιση της ρύπανσης και τη διαπλάτυνση της ακτής με επιχώσεις 150-300 μέτρων για τη δημιουργία τουριστικών υποδομών. «Έτσι ο αξιοποιούμενος χώρος και δεν ενοχλείται από την πυκνή κυκλοφορία και οπτικά αποκολλάται από την πίσω περιοχή του που βρίσκεται (και θα βρίσκεται για καιρό ακόμα σε άθλια κατάσταση», αναφέρεται στην αιτιολόγηση των προτάσεων (Μαρία Μάρκου, Από το υλικό των ονείρων: Ο φαληρικός όρμος σε μια ακόμα μεγάλη αφήγηση). Στα τέλη της δεκαετίας του 60 αρχίζουν οι μεγάλες επεμβάσεις στην περιοχή. Οι λουτρικές εγκαταστάσεις, μεταξύ των οποίων και το ξενοδοχείο Ακταίον κατεδαφίζονται. Ο ΕΟΤ-στο πλαίσιο της τότε αναπτυξιακής πολιτικής- διαµόρφωσε ένα πρόγραµµα εντατικής τουριστικής αξιοποίησης του Φαληρικού µετώπου που συνοδεύτηκε από εκτεταµένες επιχωµατώσεις, µε την κατασκευή και της νέας Λεωφόρου Ποσειδώνος - υπερυψωµένης ως προς τη στάθµη της πόλης. Το 1968 ξεκινούν τα έργα επιχώσεων και ακολουθεί το 1972 η κατασκευή της τεχνητής κοίτης του Κηφισού. Ακολουθεί η νέα, υπερυψωμένη παραλιακή λεωφόρος που ολοκληρώνει την «αποκοπή» της περιοχής του Νέου Φαλήρου, Μοσχάτου- Τζιτζιφιών και Καλλιθέας από το παράκτιο μέτωπο. Ο συνδυασμός των δύο έργων 6

(Κηφισού και Ποσειδώνος) δημιουργεί ένα «τείχος» που συγκρατεί τις πλημμυρικές ροές στην πόλη, δημιουργώντας σταδιακά οξύτατο πρόβλημα. Να σημειωθεί ότι το σχέδιο του ΕΟΤ προέβλεπε την κατασκευή 4 ξενοδοχειακών μονάδων συνολικής συναμικότητας 4.000 κλινών, που όμως δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ. Το 1977 η Γενική Γραμματεία Αθλητισμού πραγματοποίησε διαγωνισμό για την κατασκευή του Αθλητικού Κέντρου Φαλήρου. Το πρώτο βραβείο πήρε το γραφείο «Θ. Παπαγιάννης και Συνεργάτες». Το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας εγκαινιάστηκε το 1985. Η κατάσταση του μετώπου όμως ήταν ήδη κακή, λόγω των λυμάτων που «κατέβαζαν» τα δύο ποτάμια, αλλά και της μετατροπής του χώρου σε σκουπιδότοπο. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας διακρίνει το πρόβλημα αλλά και την προοπτική της περιοχής και προτάσσει τη δημιουργία στην περιοχή του Φαληρικού όρμου ενός πόλου αναψυχής, αθλητισμού και πολιτισμού, υπερτοπικής εμβέλειας. Ωστόσο η αποκομμένη ακτή του φαληρικού όρμου παρέμεινε για μια δεκαετία ακόμα στην ίδια κατάσταση. 3. Η «Ολυμπιακή» απόπειρα ανάπλασης Στα μέσα της δεκαετίας του 90, στο πλαίσιο της διεκδίκησης των Ολυμπιακών Αγώνων, ο φαληρικός όρμος επανέρχεται στο προσκήνιο ως «Ολυμπιακός Πόλος» (μέσω της τροποποίησης του Ρυθμιστικού με τον ν.2730/99). Ο Οργανισμός Αθήνας διαμορφώνει το Γενικό Σχέδιο Ανάπτυξης και Ανάπλασης του Φαληρικού όρμου, σε συνεργασία με ομάδα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων (σύμπραξη 11 γραφείων μελετών με την επωνυμία «Φάληρο 21»). Η προσπάθεια αυτή καταλήγει στο Ειδικό Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Περιοχής (ΕΣΟΑΠ) που θεσμοθετείται με προεδρικό διάταγμα το 2002 (ΦΕΚ 233Δ). Ελλείψει χρόνου, το σχέδιο χωρίζεται σε δύο φάσεις ως προς την υλοποίησή του: «στην Ολυμπιακή φάση του έργου, κατά την οποία ολοκληρώνεται η μελέτη και κατασκευή των εγκαταστάσεων για τη φιλοξενία τριών αγωνισμάτων (Beach Volley, Handball και Tae Kwon Do). Και στην μετα-ολυμπιακή, κατά την οποία θα ολοκληρώνονταν τα έργα ανάπλασης και αντιπλημμυρικής προστασίας, ώστε να εξασφαλιστεί η ισόρροπη ανάπτυξη και λειτουργία της περιοχής σε μητροπολιτικό 7

και τοπικό επίπεδο» (Φάληρο 21, Επικαιροποίηση του σχεδίου γενικής διάταξης της ανάπλασης του Φαληρικού όρμου, 2007). Στην α φάση των έργων, εκτός από τα δύο γήπεδα, κατασκευάστηκαν: -τα γραμμικά υποστηρικτικά κτίρια -η ναυταθλητική μαρίνα -η Πλατεία Νερού και το Κτίριο Υποδοχής και Πληροφόρησης -η εσπλανάδα, μια πεζογέφυρα πλάτους 50 μέτρων, με σκοπό να συνδεθεί η πόλη με τη θάλασσα στην περιοχή της Καλλιθέας, Τέλος, την ίδια περίοδο έγινε η διαμόρφωση της εκβολής του Ιλισσού, η αναμόρφωση του ανισόπεδου κόμβου Συγγρού και η επέκταση της λεωφόρου Κηφισού μέχρι τη θάλασσα (σε γέφυρα πάνω από τον Κηφισό, που παρέμεινε «ανοιχτός») με ανισόπεδο κόμβο μπροστά στην περιοχή του ΣΕΦ. Τα έργα της β φάσης δεν κατασκευάστηκαν ποτέ. Ακολούθως, ένα χρόνο πριν τους Αγώνες, με τον ν.3105 (ΦΕΚ Α 29/2003) τροποποιείται το ΕΣΟΑΠ που είχε εγκριθεί μόλις ένα έτος νωρίτερα επιτρέποντας «την ανέγερση σύγχρονου Ενυδρείου με τις απαραίτητες συνοδευτικές λειτουργίες και δραστηριότητες μέγιστου συνολικού εμβαδού δεκαεπτά χιλιάδων (17.000) τ.μ, την ανέγερση μέχρι και πέντε μικρών εστιατορίων αναψυκτήριων μέγιστου εμβαδού τριακοσίων (300) τ.μ έκαστο, με ανώτερο επιτρεπόμενο ύψος 4,5 μ για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών του θαλάσσιου μετώπου και των αθλοπαιδιών. Επίσης επιτρέπεται να δημιουργηθούν υπαίθριοι και υπόγειοι χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων». Η χωροθέτηση των εγκαταστάσεων και οι προμελέτες εγκρίνονται με απόφαση της Εκτελεστικής Επιτροπής του ΟΡΣΑ. Τα κτίρια αυτά (ενυδρείο και εστιατόρια) δεν κατασκευάστηκαν ποτέ. Το 2005 η Πολιτεία επανέρχεται με τον ν.3342, που αφορά στη μεταολυμπιακή αξιοποίηση όλων των γηπέδων. Οι προτάσεις στηρίζονται στην «Μελέτη Στρατηγικού Σχεδίου Αξιοποίησης Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων», που εκ του αποτελέσματος κέρδισε μια θέση στο πάνθεον των πλέον αποτυχημένων του είδους. Για τον φαληρικό όρμο ο ν. 3342 προβλέπει: -Στη ζώνη Α1 (ανάμεσα στις κοίτες Κηφισού και Ιλισοού) 8

τη χρήση οικολογικού πάρκου και ήπιων αθλητικών εγκαταστάσεων, συμπεριλαμβανομένου στίβου και γηπέδων ομαδικών αθλημάτων. -Στις ζώνες Α2, Β1 και Β2 (από την περιοχή του Ιλισσού έως την εσπλανάδα) πολιτικές και αθλητικές χρήσεις, Εθνικό Ναυταθλητικό Κέντρο, εγκαταστάσεις υποστήριξης σκαφών και άλλες βοηθητικές εγκαταστάσεις. -Στη ζώνη Γ1 θεσμοθετεί τη μετατροπή του γηπέδου Tae Kwon Do σε συνεδριακό κέντρο, και την περιοχή πίσω από αυτό (ζώνη Γ2) σε περιοχή πολιτιστικών λειτουργικών. Το 2006 η εταιρεία Ολυμπιακά Ακίνητα, στην οποία μεταβιβάστηκαν όλα τα Ολυμπιακά γήπεδα, πραγματοποίησε διαγωνισμό για τη μακροχρόνια μίσθωση του γηπέδου beach volley. Το καλοκαίρι του 2007 υπογράφεται συμβόλαιο μίσθωσης για 30 έτη στην εταιρεία «Σ.Κ. Παζαρόπουλος ΑΕ» με μίσθωμα 48,9 εκατ. ευρώ. Το επιχειρηματικό σχέδιο προβλέπει τη μετατροπή του αμφιθεατρικού γηπέδου σε συναυλιακό χώρο και την ανάπτυξη εμπορικών χρήσεων στα γραμμικά βοηθητικά κτίρια. Η διαδικασία αδειοδότησης των έργων για τη μετατροπή του χώρου καθυστερεί και τελικώς η σύμβαση θα λυθεί μερικά χρόνια μετά διά της δικαστικής οδού. Το 2008, προωθείται από την «Ολυµπιακά Ακίνητα ΑΕ» µελέτη ανάπλασης της σηµερινής Ζώνης 1 για τη δηµιουργία Οικολογικού Πάρκου (ως πρώτο στάδιο της όλης ανάπλασης) στο πλαίσιο της οποίας πραγµατοποιείται και εκτεταµένη διαβούλευση µε την τοπική κοινωνία. Τελικώς η υπόθεση δεν οδηγείται πουθενά. Όσο για το Tae Kwon Do, την ίδια χρονιά πραγματοποιούνται δύο διαγωνισμοί (από την Ολυμπιακά Ακίνητα Α.Ε. και τη γ.γ. Ολυμπιακής Αξιοποίησης), η πρώτη για τη μετατροπή και η δεύτερη για τη διαχείριση του χώρου. Και οι δύο διαγωνισμοί κηρύχθηκαν άγονοι καθώς δεν υπήρχε επιχειρηματικό ενδιαφέρον. Έκτοτε τα δύο γήπεδα χρησιμοποιήθηκαν μόνο περιστασιακά (λ.χ. το beach volley ως γραφείο κτηματογράφησης, το tae kwon do για συναυλίες και θεατρικές εκδηλώσεις). Το 2011 η Ολυμπιακά Ακίνητα απορροφάται από την Εταιρεία Τουριστικής Ανάπτυξης (ΕΤΑ ΑΕ), που μετονομάζεται Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα ΑΕ (ΕΤΑ ΑΕ). Τον ίδιο χρόνο απορροφά την Κτηματική Εταιρεία Δημοσίου (ΚΕΔ) και μετονομάζεται σε Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ ΑΕ). To 2013 (νόμος 4146/2013, ΦΕΚ Α 90) ιδρύεται η εταιρεία Παράκτιο Μέτωπο ΑΕ με αρμοδιότητα την διοίκηση, διαχείριση και αξιοποίηση των δημοσίων ακινήτων από την περιοχή του ΣΕΦ έως το Σούνιο. Με τον τρόπο αυτό αποκτά την αρμοδιότητα και για τον φαληρικό όρμο. Το 2015 (μέσω του νόμου 4321/15, ΦΕΚ 626 Β) η ΕΤΑΔ ΑΕ απορροφά την Παράκτιο Μέτωπο. Το 2016 (με τον νόμο 4413/16, ΦΕΚ 148 Α) ολόκληρος ο φαληρικός όρμος (πλην της περιοχής του Tae Kwon Do) παραχωρείται κατά χρήση στην Περιφέρεια Αττικής (εξετάζεται στη συνέχεια). Από το 2016 τα γραμμικά κτίρια του Beach Volley φιλοξενούν υπηρεσίες της Περιφέρειας Αττικής. Το Tae Kwon Do εξακολουθεί να μισθώνεται για εκδηλώσεις. 9

Να σημειωθεί ότι η Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ ΑΕ) πέρασε το 2016 στο «Υπερταμείο» (Ελληνική Εταιρεία Συμμετοχών και Περιουσίας). 4. Ο νέος σχεδιασμός Μετά την ημιτελή εφαρμογή του Ειδικού Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Περιοχής (ΕΣΟΑΠ) του 2002 και τον αδρανοποιημένο ν.3342/2005, το υπουργείο Περιβάλλοντος επανέρχεται το 2010, θεσπίζοντας ένα νέο πλαίσιο για την περιοχή. Ο νόμος 3843/10 (ΦΕΚ 62 Α) προβλέπει πέντε ζώνες ανάπλασης (οικολογικό πάρκο, πολιτισμού- αθλητισμού- ναυταθλητικής μαρίνας, πολιτισμού και συνεδρίων, μουσείου αεροπορίας, δημοσίων έργων και υποδομών) και προσδιορίζει χρήσεις γης και όρους δόμησης (συντελεστή, ανώτατη κάλυψη, ύψη κτιρίων) για καθεμία από αυτές. Ο νόμος προβλέπει την έκδοση προεδρικού διατάγματος για την έγκριση του προγράμματος ανάπλασης και τον καθορισμό ειδικότερων όρων: χρήσεις γης ανά ζώνη, τυχόν πρόσθετοι περιορισμοί στη δόμηση, στην μορφολογία και αισθητική των κτιρίων, τη γενική διάταξη των κτιρίων, τον καθορισμό των χώρων στάθμευσης, τα αναγκαία έργα υποδομής. Ένα έτος νωρίτερα έχει κυρωθεί με νόμο (ν.3785/09) η σύμβαση μεταξύ του Δημοσίου και του ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος για την κατασκευή του Κέντρου Πολιτιστμού (ΚΠΙΣΝ) στο χώρο του ιπποδρόμου στην Καλλιθέα. Στο πλαίσιο αυτό το υπουργείο Περιβάλλοντος εξετάζει ενιαία τα δύο έργα (ΚΠΙΣΝ- ανάπλαση Φαληρικού όρμου) στο πρόγραμμα Αθήνα- Αττική 2014 : προβλέπει τη δημιουργία μεγάλου πυρήνα πρασίνου με λοιπές συμπληρωματικές χρήσεις (αθλοπαιδιών, στάθμευσης, πεζοδρόμων, ποδηλατοδρόμων κλπ) με ενιαία φυσιογνωμία με αυτήν του περιβάλλοντα χώρου του υπερτοπικού πολιτιστικού πάρκου με την επωνυμία «Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος», την επίλυση του θέματος της αντιπλημμυρικής προστασίας των παρακείμενων κατοικημένων περιοχών, αποτελώντας μείζονα μητροπολιτική παρέμβαση αναβάθμιση της πόλης. Στόχος είναι τα δύο έργα να υλοποιηθούν ταυτόχρονα, φέροντας τη σχεδιαστική υπογραφή του Renzo Piano και να εγκαινιαστούν το 2015. Στην κατεύθυνση αυτή το ΥΠΕΚΑ ζητά από το ΙΣΝ να αναλάβει οικονομικά την εκπόνηση των μελετών, ώστε να μη χαθεί χρόνος με την ανάθεσή τους με την κλασική διαγωνιστική διαδικασία. Το ΙΣΜ δέχεται και η συμφωνία επικυρώνεται (υπ.απ.1477, 14 Δεκεμβρίου 2011, ΦΕΚ 2822Β/2011). Να σημειωθεί ότι η μελέτη συμπεριλαμβάνει όχι μόνο τα έργα ανάπλασης, αλλά και τα αντιπλημμυρικά έργα που προβλέπονταν από το ΕΣΟΑΠ αλλά δεν υλοποιήθηκαν, λιμενικά έργα και έργα «ανακούφισης» των περιβαλλοντικών προβλημάτων που δημιουργεί η διευθετημένη κοίτη του Κηφισού. Το ΥΠΕΚΑ σκοπεύει να εντάξει το έργο στο ΕΣΠΑ 2007-2013, πρόθεση που αργότερα θα εγκαταλειφθεί. Να σημειωθεί ότι η προμελέτη του master plan εκπονήθηκε από το Renzo Piano Workshop και την εξειδίκευση των μελετών ανέλαβε σύμπραξη γραφείων με την επωνυμία «Φάληρο 21». Το σχέδιο προεδρικού διατάγματος υποβάλλεται από το ΥΠΕΚΑ στο ΣτΕ το 2012. Εντωμεταξύ έχει αλλάξει η ηγεσία του ΥΠΕΚΑ και η νέα ηγεσία αυξάνει τη δόμηση 10

στην υπό ανάπλαση έκταση, με σκοπό να ενισχύσει με χρήσεις την αυτοχρηματοδότηση του πάρκου. Το ΣτΕ με την 132/2013 γνωμοδότηση κάνει δεκτές τις αλλαγές στους όρους δόμησης κρίνοντας ότι είναι ήπιες και αυτό «δεν συνιστά επιδείνωση του οικιστικού περιβάλλοντος και των όρων διαβίωσης των κατοίκων και δεν αντιβαίνει στο άρθρο 24 του Συντάγματος, το οποίο επιβάλλει στο κράτος την υποχρέωση προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος που περιλαμβάνει και τα ευπαθή οικοσυστήματα των ακτών». Για τη μετατόπιση της παραλιακής προς τη θάλασσα, το δικαστήριο έκρινε ότι «από την επαναχωροθέτηση της λεωφόρου δεν αναμένονται προβλήματα οπτικής παρεμπόδισης του θαλάσσιου μετώπου από τον αστικό ιστό των περιοχών της Καλλιθέας και του Μοσχάτου. Δεδομένης δε της ήπιας κλίσης που παρουσιάζει η έκταση της ανάπλασης, από το ύψος της υπογειοποιημένης Νέας Λεωφόρου Ποσειδώνος (μετά το τέλος του νότιου πρανούς του ξηρού αντιπλημμυρικού καναλιού) μέχρι και το παράκτιο μέτωπο, δεν αναμένεται παρεμπόδιση της οπτικής επαφής των κατοίκων του οικιστικού ιστού με τη θάλασσα». Τον Δεκέμβριο του 2013 εγκρίνεται με προεδρικό διάταγμα το «Πρόγραμμα ολοκληρωμένης ανάπλασης φαληρικού όρμου και η στρατηγική μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων αυτού» (ΦΕΚ ΑΑΠ 443/13). Στόχοι του προγράμματος, σύμφωνα και με το Ρυθμιστικό Σχέδιο του 1985, ήταν οι: α. Δημιουργία Μητροπολιτικού Πάρκου δημόσιου χαρακτήρα με εκτεταμένους χώρους πρασίνου και ελεγχόμενες χρήσεις για την ανάδειξη του θαλάσσιου μετώπου ως προορισμού αναψυχής και τουρισμού και την αναβάθμιση του περιβάλλοντος σε τοπική και μητροπολιτική κλίμακα. β. Αντιπλημμυρική προστασία των χαμηλών περιοχών των δήμων Μοσχάτου και Καλλιθέας. γ. Αποκατάσταση της φυσικής και λειτουργικής συνέχειας μεταξύ οικιστικού ιστού και παράκτιας ζώνης. Η ανάγκη αποκατάστασης της φυσικής σύνδεσης της πόλης με το παραλιακό της μέτωπο καθορίζει τις γενικές αρχές του σχεδισμού, που περιλαμβάνουν: 11

α. Μετατόπιση της υπερυψωμένης παραλιακής λεωφόρου κατά 100 περίπου μέτρα προς τη θάλασσα, ταπείνωση της στάθμης της και κάλυψη ή γεφύρωση της κατά τμήματα μέσα στην Περιοχή Ανάπλασης. β. Αποκατάσταση της φυσικής και λειτουργικής συνέχειας μεταξύ οικιστικού ιστού και παράκτιας ζώνης με την επέκταση επιλεγμένων οδών της πόλης ως πεζοδρόμων μέσα στο πάρκο, πάνω από την ταπεινωμένη και καλυμμένη λεωφόρο. γ. Αποκατάσταση της φυσικής και λειτουργικής συνέχειας μεταξύ παράκτιας ζώνης και θάλασσας με τεχνητά κανάλια, λίμνες και προβλήτες περιπάτου μέσα στη θάλασσα. δ. Αποκλεισμό της διαμπερούς κυκλοφορίας των IX και υιοθέτηση των αρχών βιώσιμης κινητικότητας, τόσο στην προσέλευση προς το Πάρκο όσο και στην εσωτερική κίνηση εντός αυτού. ε. Οργάνωση της δόμησης των Ζωνών Ανάπλασης Ι και II κατά μήκος δημιουργούμενων θεματικών αξόνων πεζόδρομων Φύσης και Επιστήμης, Πολιτισμού, Αθλητισμού στη Ζώνη Ι και Δράσεων, Ναυταθλητισμού στη Ζώνη Π. Η ανάπτυξη της πλειονότητας της δόμησης προβλέπεται γύρω από τους εν λόγω λειτουργικούς άξονες με στόχο την επίτευξη της επιδιωκόμενης αστικότητας στους χώρους αυτούς. στ. Οργάνωση της δόμησης της Ζώνης Ανάπλασης III μετη συγκέντρωση των χρήσεων σε επιλεγμένες εκτάσεις και την αξιοποίηση των υπαρχουσών κτιριακών εγκαταστάσεων. Διασφάλιση της απρόσκοπτης θέασης της θάλασσας και πρόσβασης σε αυτή από την κεντρική είσοδο του Συνεδριακού Κέντρου. Το 2014 το νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας- Αττικής (ν.4277/14, ΦΕΚ 156 Α) η περιοχή του φαληρικού όρμου αναφέρεται ως εξής: «Πόλος Φαληρικού Όρμου, που περιλαμβάνει το Μητροπολιτικό Πάρκο Φαληρικού Όρμου και την περιοχή του παλαιού Ιπποδρόμου. Βασική επιδίωξη είναι η διασφάλιση της συνέχειας και της λειτουργικής διασύνδεσης του παραλιακού μετώπου με τον Κεντρικό Άξονα του Πολεοδομικού Συγκροτήματος. Λειτουργεί συμπληρωματικά στο πλαίσιο του Πόλου Αθήνας Πειραιά, αλλά και διακριτά, ενισχύοντας την ανάδειξη του Θαλάσσιου Μετώπου ως συστατικού στοιχείου της φυσιογνωμίας της Αθήνας Αττικής και περιλαμβάνει χρήσεις πολιτισμού και επιστήμης, αναψυχής, αθλητισμού και τουρισμού». Μάλιστα ειδικά για τον Κηφισό αναφέρεται ότι «στις εκβολές του προωθείται προγραμματισμός για την απαλλαγή από τη ρύπανση και τα φορτία αποχέτευσης λυμάτων του παντορροϊκού συστήματος σε συνδυασμό με τη μεγάλη πολεοδομική παρέμβαση του Φαληρικού όρμου». Η ανάπλαση του φαληρικού όρμου ουδέποτε εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ. Αιτία, τα σχέδια στελεχών της κυβέρνησης για μετατροπή του φαληρικού όρμου σε μαρίνα για κρουαζιερόπλοια, σχέδια που ανακόπηκαν χάρη σε παρέμβαση του ΙΣΝ που ήδη κατασκεύαζε το ΚΠΙΣΝ στην περιοχή. Τέλος με απόφαση του υπουργείου Οικονομικών το 2016 (ΦΕΚ 3344Β) αποφασίζεται η παραχώρηση κατά χρήση, χωρίς οικονομικό αντάλλαγμα του φαληρικού όρμου στην Περιφέρεια Αττικής κατ εφαρμογή των 4146/13 και 4413/2016. Πιο συγκεκριμένα «παραχωρείται κατά χρήση στο Ν.Π.Δ.Δ. με την επωνυμία «Περιφέρεια Αττικής», χωρίς αντάλλαγμα, για σαράντα (40) έτη, προς αξιοποίηση, διαχείριση και εκμετάλλευση, έκταση εμβαδού 487.393 τ.μ., μετά των 12

υφιστάμενων κτισμάτων και εγκαταστάσεων, η οποία αποτελεί τμήμα δημόσιας έκτασης ευρισκόμενη στη θέση του Φαληρικού Όρμου (...). Συγκεκριμένα, παραχωρούνται η Ζώνη Α1 του ως άνω διαγράμματος, επιφανείας 240.300 τ.μ., που αφορά στη Ζώνη I του προεδρικού διατάγματος της 26ης.11.2013 (...), οι Ζώνες Α2 και Β1 του ως άνω διαγράμματος, επιφανείας, αντίστοιχα, 129.600 τ.μ. και 93.300 τ.μ., μετά των υφιστάμενων εγκαταστάσεων τους, συνολικού εμβαδού 12.973,83 τ.μ., που αφορούν στη Ζώνη II του ανωτέρω προεδρικού διατάγματος, καθώς και τμήματα των Ζωνών Β2 και Γ1, του ως άνω διαγράμματος, οριζόμενα ως Ζώνη ΙΙΙα (επιφανείας 24.193 τ.μ.)». Ελλείψει πόρων, η Περιφέρεια αποφάσισε να προχωρήσει τμηματικά το έργο, ξεκινώντας με τα έργα υποδομής. Ο διαγωνισμός πραγματοποιήθηκε στο τέλος του 2016 τον Μάιο του 2017 ορίστηκε ανάδοχος η ΑΚΤΩΡ με ασυνήθιστα μεγάλη (για την εταιρεία, όχι την εποχή) έκπτωση 53,54%. Η πρώτη φάση των έργων είχε αρχικό προϋπολογισμό 150 εκατ. ευρώ και προθεσμία 21 μήνες. Αργότερα τον Αύγουστο του 2018 η ΑΚΤΩΡ υπέγραψε συμπληρωματική σύμβαση για ακόμα 6,3 εκατ. ευρώ. Στις 23 Φεβρουαρίου 2017 εγκαινιάστηκε το Κέντρο Πολιτισμού ΙΣΝ. 5. Η μελέτη ανάπλασης α. Στόχοι Σύμφωνα με την προμελέτη του Renzo Piano και το σχέδιο γενικής διάταξης της ομάδας «Φάληρο 21», ο νέος μετα-ολυμπιακός σχεδιασμός έρχεται να αντιμετωπίσει τρία βασικά ζητήματα: την αποκατάσταση της επικοινωνίας της πόλης με τη θάλασσα, την επίλυση του πλημμυρικού προβλήματος της περιοχής και τη δημιουργία ενός μητροπολιτικού πόλου αναψυχής. Πιο συγκεκριμένα, «ο σχεδιασμός βασίζεται: -στην αποκατάσταση της συνέχειας μεταξύ πόλης και θάλασσας, μιας συνέχειας λειτουργικής και φυσικής, η οποία υλοποιείται αμφίδρομα και συμβολικά, αφενός (1) μέσω της διείσδυσης της πόλης στο Πάρκο, επεκτείνοντας τον ιστό των δρόμων μέσα στο Πάρκο και δημιουργώντας αλέες που συνεχίζουν μέχρι την θάλασσα, επαναφέροντας το στοιχείο των προβλητών-εξεδρών κι αφετέρου (2) μέσω της σημειακής προέκτασης της ζώνης πρασίνου του Πάρκου μέσα στην πόλη. Παράλληλα, αμφίδρομα και συμβολικά, μέσω της εκβολής του Ιλισού στη θάλασσα και αφετέρου μέσω της διείσδυσης της θάλασσας στη πόλη, μέσω των τεχνητών καναλιών και των λιμνών που λειτουργούν ως κολυμβητικές δεξαμενές. 13

-στην έννοια του φίλτρου μεταξύ του οικιστικού ιστού των περιοχών Μοσχάτου και Καλλιθέας και της θάλασσας. Τον ρόλο αυτό καλείται να παίξει ο Φαληρικός Όρμος ως ένα δυναμικό θαλάσσιο μέτωπο, -στην κυριολεκτική και ψυχολογική κατάργηση του τείχους-φράγματος μεταξύ πόλης/ οικιστικού ιστού και θάλασσας, -στη δημιουργία ενός ξηρού αντιπλημμυρικού καναλιού, που θα λειτουργεί ως χώρος πρασίνου κατά μήκος της πόλης ώστε να μην την αποκόπτει από τη θάλασσα, -στην ενσωμάτωση χρήσεων και δραστηριοτήτων εντός του πάρκου και κατά μήκος των αξόνων πρόσβασης από την πόλη στην παραλία. Οι άξονες διακρίνονται σε: άξονα επιστήμης και φύσης, άξονα πολιτισμού, άξονα αθλητισμού, άξονα δράσεων και άξονα ναυταθλητισμού, ανάλογα με τις κύριες χρήσεις που αναπτύσσονται κατά μήκος τους και τις αντίστοιχες κτιριακές και άλλες εγκαταστάσεις που τους συνοδεύουν. -στην οργάνωση της φύτευσης σε τέσσερεις ζώνες, παράλληλες προς την ακτή, στις οποίες ορίζονται διαφορετικά είδη χλωρίδας ανάλογα με την εγγύτητα των ζωνών προς τη θάλασσα. -στην διασταύρωση των βασικών αξόνων με κατεύθυνση Β-Ν με τις Ζώνες Φύτευσης (με κατεύθυνση Α-Δ) και τον σχηματισμό ενός μεγάλης κλίμακας οργανωτικού καννάβου. Ένας μικρότερος κάνναβος 40Χ40 μ. Χρησιμεύει για να αρθρώσει την όλη περιοχή, ενώ πεύκα και άλλα δένδρα φυτεύονται σε ένα ακόμα μικρότερο κάνναβο διαστάσεων 10Χ10μ. -στην έρευνα διασφάλισης ανταποδοτικότητας και βιωσιμότητας του Πάρκου μέσω της δημιουργίας πόλων έλξης και τοπόσημων καθώς και της εισαγωγής και συμπληρωματικότητας των κατάλληλων χρήσεων επί των βασικών αξόνων, αλλά και στο εσωτερικό του Πάρκου». Όπως προκύπτει, σε αντίθεση με το ΕΣΟΑΠ, πρωτεύων στόχος είναι πλέον η αποκατάσταση της σχέσης των τριών περιοχών (Νέο Φάληρο, Μοσχάτο, Καλλιθέα) με την παράκτια ζώνη τους με παράλληλη επίλυση του πλημμυρικού θέματος και δευτερευόντως η δημιουργία ενός μητροπολιτικού πόλου. β. Ζώνες Σύμφωνα με τον σχεδιασμό και τις κατευθύνσεις που έχουν δοθεί για τα έργα ανάπλασης από το προεδρικό διάταγμα του 2013, η περιοχή χωρίζεται σε πέντε βασικές ζώνες: -Η ζώνη ανάπλασης Ι είναι η περιοχή ανάμεσα στον Κηφισό και τον Ιλισσό (οικολογικό πάρκο), έκτασης 240,3 στρεμμάτων. Χωρίζεται σε τρεις ενότητες: η πρώτη έχει ως άξονα τη φύση και την επιστήμη, η δεύτερη τον πολιτισμό και η τρίτη τον αθλητισμό. Προβλέπεται δυνατότητα νέας δόμησης: από 950 τμ στους άξονες φύσης/επιστήμης και πολιτισμού, 650 τμ στον αθλητισμό και.1700 τμ «σε κτίρια ενταγμένα στο ανάγλυφο και αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο του τοπίου» και 200 14

τμ για δύο κτίρια αποχωρητηρίων. Μέγιστο ποσοστό κάλυψης από το ΠΔ, 6,3%, μέγιστο ύψος 8,5 μέτρα με εξαίρεση το τοπόσημο στην κεντρική προβλήτα. -Η ζώνη ανάπλασης ΙΙ περιλαμβάνει το τμήμα από τον Ιλισσό μέχρι την Εσπλανάδα, έκτασης 222,9 στρεμμάτων (ζώνη Πολιτισμού, Αθλητισμού και Ναυταθλητικής Μαρίνας). Με δεδομένο ότι περιλαμβάνει το γήπεδο του beach volley και την ναυταθλητική μαρίνα, χωρίζεται σε δύο ενότητες: η πρώτη έχει δραστηριότητες αθλητισμού αναψυχής και εμπορίου και ονομάστηκε «άξονας δράσεων» και η δεύτερη επικεντρώνεται στον αθλητισμό και τον τουρισμό και ονομάστηκε «άξονας ναυταθλητισμού». Στις δύο ζώνες επιτρέπονται 1.000 τμ νέων κτιρίων και το υπόλοιπο μέχρι την εξάντληση του συντελεστή (ΣΔ0,07) με υπόσκαφα, ενταγμένα στο ανάγλυφο κτίρια. -Ζώνη ανάπλασης ΙΙΙ, περιλαμβάνει την περιοχή του γηπέδου Tae Kwon Do και του αλιευτικού καταφυγίου, έκτασης 286,3 στρ. (ζώνη Πολιτισμού και Συνεδρίων). Στη ζώνη αυτή δίνεται συνατότητα ανέγερσης μέχρι 1.500,00 τ.μ. σε κτίρια ελαφράς κατασκευής επί των προβλητών, μέχρι 7.000 τ.μ. σε νέα κτίρια, μέχρι 300 πρόσθετα τ.μ. στο Γραμμικό κτίριο πρώην info στην Πλατεία Νερού, μέχρι 700 τ.μ. κάτω από την Εσπλανάδα στις δύο διαμορφωμένες εκατέρωθεν στοές. Προβλέπονται επίσης μέχρι 5.000,00 τ.μ. σε προσωρινές κατασκευές -Ζώνη ανάπλασης IV, έκτασης 8 στρεμμάτων, που περιλαμβάνει το Μουσείο Αεροπορίας. Δεν προβλέπεται νέα δόμηση. -Ζώνη ανάπλασης V, «Δημοσίων έργων και υποδομών». Πρόκειται για το χώρο που δημιουργείται από τη μετακίνηση της λεωφόρου Ποσειδώνος και θα λειτουργήσει ως ξηρό αντιπλημμυρικό κανάλι. Προβλέπεται δόμηση 300 τμ ισόρροπα κατανεμημένα στις δύο πλευρές, μέχρι επιτρεπόμενη κάλυψη 350 τμ και μέγιστο ύψος 4,5 μέτρα. 15

6. Τα έργα της ανάπλασης και η επίτευξη της προσβασιμότητας Για να υποστηριχθεί ο μητροπολιτικός χαρακτήρας του φαληρικού όρμου είναι απαραίτητο να διασφαλίζεται ικανοποιητική προσβασιμότητα από το σύνολο του πολεοδομικού συγκροτήματος τόσο με δημόσια όσο και με ιδιωτικά μεταφορά μέσα. Παράλληλα, το νέο σύστημα πρόσβασης στην περιοχή πρέπει να εξυπηρετεί τον κύριο στόχο της ανάπλασης, δηλαδή την επανασύνδεση των γειτονιών του Μοσχάτου και της Καλλιθέας με το θαλάσσιο μέτωπό τους. Προκειμένου η παραλιακή λεωφόρος Ποσειδώνος να πάψει να λειτουργεί ως «τείχος» που αποκόπτει την πόλη από τη θάλασσα, η μελέτη Renzo Piano προέβλεψε ως βασικό στοιχείο τη μετακίνησή της προς τη θάλασσα, την κάλυψή της σε δύο σημεία και την σύνδεση της γειτονιάς μέσω πεζοδρόμων με το παραλιακό μέτωπο. Η τελική μελέτη προβλέπει αρκετές παρεμβάσεις στο συγκοινωνιακό σύστημα της περιοχής, οι οποίες σχετίζονται με την «μετακίνηση» της λεωφόρου Ποσειδώνος, καθώς και τη συμπλήρωση του ανισόπεδου κόμβου της λεωφόρου Συγγρού και του τοπικού οδικού δικτύου με τις απαραίτητες συνδέσεις για τη λειτουργική πληρότητα του κυκλοφοριακού σχεδιασμού. Πιο συγκεκριμένα, η λεωφόρος Ποσειδώνος «μετακινείται» περίπου 100 μέτρα προς τη θάλασσα και χαράσσεται υψομετρικά στην πλέον ταπεινωμένη δυνατή όδευση. Η μετάθεση και υψομετρική παραλλαγή της λεωφόρου συνεπάγεται την προσαρμογή των συνδετήριων κλάδων των δύο βασικών κόμβων (Κηφισού και Συγγρού). Ταυτόχρονα περιλαμβάνει την παραλλαγή του συνδυασμένου οδικού και τροχιοδρομικού άξονα της οδού Εθνάρχου Μακαρίου (παλαιά παραλιακή) και του τραμ. Η μελέτη προέβλεπε και τη δημιουργία συστήματος ισόπεδων κυκλικών κόμβων εισόδου-εξόδου στο ΚΠΙΣΝ, έργο το οποίο τελικά απαλείφθηκε από τα τεύχη δημοπράτησης του διαγωνισμού, πιθανότατα με σκοπό τη μείωση του προϋπολογισμού του έργου. 16

Σύμφωνα με την κυκλοφοριακή μελέτη, η άμεση περιοχή του φαληρικού όρμου συνδέεται με το ευρύτερο αρτηριακό σύστημα του λεκανοπεδίου με εννέα «πύλες» (διαδρομές). Πύλη 1 : Οδοί Ομηρίδου Σκυλίτση και Μ. Ασίας - σύνδεση Πειραιά (Κοκκινιά) και νοτιοδυτικού λεκανοπεδίου (Νίκαια, Κορυδαλλός, Πέραμα, Δραπετσώνα, Κερατσίνι) και σε συνδυασμό με την συμπληρωματική πύλη των οδών Τζαβέλλα και Μυρτιδιωτίσσης σύνδεση της Πειραϊκής Χερσονήσου. Πύλη 2 : Οδός Καραολή Δημητρίου - σύνδεση περιοχών δυτικά και βορειοδυτικά του έργου (Πειραιάς (Καμίνια), Νίκαια, Αγ. Ι. Ρέντης, Κορυδαλλός, Αγ. Βαρβάρα). Πύλη 3 : Ε.Λ. Κηφισού - σύνδεση των περιοχών κεντροδυτικού και βόρειου λεκανοπεδίου και της ευρύτερης περιοχής της Μητροπολιτικής Αθήνας. Πύλη 4 : Ζεύγος μονοδρόμων Χρυσοστόμου Σμύρνης και Στρ. Μακρυγιάννη - σύνδεση των γειτονικών περιοχών βορείως του έργου (Μοσχάτο, Αγ. Ι. Ρέντης, Ταύρος). Πύλη 5 : Λεωφόρος Ελ. Βενιζέλου (Θησέως) - σύνδεση των περιοχών Καλλιθέας, Ταύρου, Πετραλώνων και κέντρου Αθήνας. Πύλη 6 : Οδός Επαμεινώνδα - σύνδεση των περιοχών Καλλιθέας, Ν. Σμύρνης και Παλαιού Φαλήρου (Αμφιθέα) και ως εναλλακτική δευτερεύουσα σύνδεση κεντρικής περιοχής Αθήνας διαμέσου του ΑΚ Αμφιθέας. Πύλη 7 : Ε.Λ. Συγγρού σύνδεση των περιοχών Καλλιθέας, Ν. Σμύρνης, Δήμου Αθηναίων και κεντροανατολικού λεκανοπεδίου. Πύλη 8 : Συντ/χου Ζησιμοπούλου σύνδεση των περιοχών Ν. Σμύρνης, Παλαιού Φαλήρου. Πύλη 9 : Παραλιακή Λεωφόρος Ποσειδώνος σύνδεση του νοτιοανατολικού λεκανοπεδίου, Μεσογείων και Λαυρεωτικής. Η πρόσβαση προς και από το εσωτερικό της υπό ανάπλαση περιοχής με ιδιωτικά μέσα μεταφοράς γίνεται μέσω δύο εισόδων: της δυτικής (γέφυρα ζεύξης δυτικού καναλιού) και της ανατολικής (κόμβος σύνδεσης με Εθνάρχου Μακαρίου). Τα ιδιωτικά οχήματα προβλέπεται ότι θα εισέρχονται στο χώρο μέχρι τους τρεις χώρους στάθμευσης, συνολικής δυναμικότητας περίπου 1.000 οχημάτων. Από εκεί και έπειτα η ελεύθερη πρόσβαση εμποδίζεται μέσω δύο εισόδων «διαπιστευμένων οχημάτων». Η περιοχή ανάπλασης διατηρεί μια βασική οδό σε όλο το μήκος της, για την εξυπηρέτηση των αναγκών της (ανεφοδιασμού, συντήρησης, ασφάλειας) αλλά και τη δυνατότητα συγκοινωνίας: Η μελέτη προβλέπει και σύστημα εσωτερικής συγκοινωνίας με μικρά λεωφορεία (shuttle bus) ορίζοντας μια διαδρομή που ξεκινά από την περιοχή του ΣΕΦ (σε σύνδεση με τον σταθμό ΗΣΑΠ Νέο Φαλήρου) και φθάνει έως το συνεδριακό κέντρο (Tae Kwon Dο). Τα τρία κτίρια στάθμευσης θα βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του διαμορφούμενου εδαφικού αναγλύφου (με πρόβλεψη επαρκούς χώματος ώστε να φυτευθούν), ώστε να ελαχιστοποιηθεί η επιρροή τους στον ελεύθερο χώρο. Να σημειωθεί ότι σε σημεία επαφής με το εσωτερικό οδικό δίκτυο θα δημιουργηθούν υπαίθριοι χώροι στάθμευσης δικύκλων. 17

-Ο πρώτος υπόγειος χώρος στάθμευσης (360 θέσεων) χωροθετείται στην ανατολική πλευρά του τεχνητού λόφου που διαμορφώνεται για την απομόνωση του χώρου ανάπλασης ως προς τον κόμβο Κηφισού. -Ο δεύτερος χώρος στάθμευσης (360 θέσεων) χωροθετείται στη δυτική παρόχθια ζώνη της κοίτης του Ιλισσού, κάτω από τον άξονα αθλητισμού της περιοχής ανάπλασης. -Ο τρίτος χώρος στάθμευσης (360 θέσεις) διαμορφώνεται μεταξύ του υφιστάμενου γραμμικού κτιρίου ανατολικά της κοίτης του Ιλισσού και της σήραγγας της λεωφόρου Ποσειδώνος. Κύριος στόχος, όμως, παραμένει η προσέγγιση της περιοχής με τη δημόσια συγκοινωνία. Η εξασφάλιση επαρκούς πρόσβασης με τα μέσα μαζικής μεταφοράς «εκτός από την εξασφάλιση φθηνού κόστους μετακίνησης με αντίστοιχη μεγιστοποίηση της ελκυστικότητας του χώρου, συμβάλλει τα μέγιστα στην ενίσχυση του οικολογικού χαρακτήρα της ανάπλασης, ελαχιστοποιεί τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και παράλληλα επιτυγχάνει την απεξάρτηση των χρηστών του χώρου από το ιδιωτικό αυτοκίνητο και κατ επέκταση στον περιορισμό των αναγκαίων χώρων στάθμευσης εντός της ζώνης ανάπλασης». Η περιοχή σήμερα εξυπηρετείται τόσο από τον «ηλεκτρικό» (σταθμός ΗΣΑΠ Νέου Φαλήρου), όσο και από το τραμ (το οποίο θα «κατέβει» στο επίπεδο της θάλασσας, καθώς οι γέφυρές του συνετέλεσαν στην αποκοπή της πρόσβασης στο παραλιακό μέτωπο). Εκτός από τα μέσα σταθερής τροχιάς, η περιοχή εξυπηρετείται από αρκετές λεωφοριακές γραμμές που διέρχονται από την οδό Εθνάρχου Μακαρίου (παλιά παραλιακή). Η συγκοινωνιακή σύνδεση κρίνεται από τη μελέτη ως γενικά επαρκής, ωστόσο πρότεινεται να εξεταστεί μελλοντικά η δυνατότητα σύνδεσης μέσω επέκτασης της γραμμής 2 του μετρό από το σταθμό ΦΙΞ. Τέλος, η είσοδος πεζών και ποδηλάτων θα γίνεται μέσα από τα δύο άκρα της περιοχής ανάπλασης, καθώς και από τις τρεις πεζογέφυρες που δημιουργούνται σε επέκταση τοπικών οδών. Όπως αναφέρει η μελέτη: «Για την σύνδεση του αστικού 18

οδικού δικτύου με την παραλιακή ζώνη προβλέπεται η κατασκευή τριών πεζογεφυρών υπερκείμενων στις παραλιακές λεωφόρους και εγκάρσιων προς αυτές. Το ολικό μήκος κάθε γέφυρας είναι περίπου 100 μέτρα και το πλάτος τους 25 μέτρα στο οποίον περιλαμβάνεται πεζόδρομος πλάτους 6 μέτρων και εκατέρωθεν ζώνες φύτευσης. Προβλέπονται επίσης άλλες τέσσερις πεζογέφυρες στο εσωτερικό δίκτυο κυκλοφορίας της παραλιακής ζώνης, με μήκη 15,00 μέχρι 60,00 μ και πλάτος 4-6 μέτρων». Οι πεζογέφυρες συμπληρώνονται από την εσπλανάδα, στην περιοχή του συνεδριακού κέντρου. 7. Ζητήματα από την υλοποίηση του σχεδιασμού Όπως προαναφέρθηκε, η Περιφέρεια ανέλαβε τη διαχείριση του χώρου το 2016 από την ΕΤΑΔ ΑΕ και ξεκίνησε να υλοποιεί τμηματικά τα έργα της ανάπλασης. Σε πρώτη φάση αποφασίστηκε να κατασκευαστούν μόνο τα βασικά έργα της υποδομής, τα οποία περιλαμβάνουν: -τη μετακίνηση της λεωφόρου Ποσειδώνος και την απαραίτητη ανακατασκευή των συνδέσεων με τους κόμβους Συγγρού και Κηφισού -τα βασικά αντιπλημμυρικά έργα όπως την κατασκευή ξηρού καναλιού στη θέση της σημερινής όδευσης της λεωφόρου -την αστική οδοποιία -τη νέα γραμμή του τραμ -τις πεζογέφυρες. Τα έργα δεν περιλαμβάνουν την κατασκευή των τριών πάρκινγκ, καθώς και τα έργα διαμόρφωσης του νέου αναγλύφου της περιοχής (λ.χ. λόφοι κάλυψης των σηράγγων). Τον Μάρτιο του 2018 η Περιφέρεια ανακοίνωσε ότι ενέταξε στον προϋπολογισμό της 90 εκατ. ευρώ για τη δημοπράτηση της δεύτερης φάσης των έργων. Όπως αναφέρει η ανακοίνωση της Περιφέρειας, «οι τελικοί χρήστες της ανάπλασης του φαληρικού όρμου, οι συμπολίτες μας, έχουν δικαίωμα να περπατήσουν και να χαρούν το νέο οικολογικό πάρκο που δημιουργούμε τώρα με αυτό το έργο. Το νέο πάρκο θα δημιουργηθεί στα 220 στρέμματα της παραλίας του Μοσχάτου (την οποία μπάζωσαν πριν από δεκαετίες) αλλά και στον ελεύθερο χώρο που θα δημιουργηθεί από το γκρέμισμα της Λ. Ποσειδώνος από Συγγρού έως την Εθνική Οδό. Η μορφή του νέου οικολογικού πάρκου θα είναι τέτοια που θα ταιριάζει στο Αττικό τοπίο αλλά και στο 19

μικροκλίμα της περιοχής. Θα γίνει μεγάλη προσπάθεια ανάκτησης του υδροβιότοπου που υπήρχε στην περιοχή». τρόπο υλοποίησης των έργων: Με δεδομένο ότι ο διαγωνισμός δεν έχει ακόμα προκηρυχθεί, δεν είναι απόλυτα σαφές ποια από τα έργα θα ενταχθούν σε αυτή τη δεύτερη φάση. Τα έργα της α φάσης εκτιμάται ότι θα ολοκληρωθούν στις αρχές του 2020, με αρκετή καθυστέρηση σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό. Γεννώνται λοιπόν τα ακόλουθα ερωτήματα, ως προς τον -Ως προς την κάλυψη της λεωφόρου Ποσειδώνος, έχουν εκφραστεί διαμαρτυρίες από κατοίκους της περιοχής ως προς το ύψος των σηράγγων. Σύμφωνα με τον κατασκευαστή, η μελέτη Piano προέβλεπε την «ταπείνωση» του δρόμου στο μέγιστο δυνατό ύψος, το οποίο τελικά είναι 2-2,5 μέτρα (χαμηλότερο σε σχέση με την υπόλοιπη όδευση). Ο κατασκευαστής δεν θεωρεί ότι η βύθιση είναι μικρή και ότι θέτει σε κίνδυνο τους στόχους της μελέτης. -Με την ολοκλήρωση των έργων της α φάσης, η περιοχή θα παραμένει «γυμνό τοπίο», ενας χώρος ημιτελής, χωρίς συγκεκριμένη ταυτότητα. -Τα επιμέρους έργα της ανάπλασης σχετίζονται άμεσα με την υλοποίηση των στόχων της και είναι αλληλένδετα, ως κομμάτια ενός ενιαίου σχεδίου. Έτσι, δεν είναι κατανοητό τι εξυπηρετεί η μετάθεση λ.χ. της κατασκευής των πάρκινγκ, που είναι έργο υποδομής, από το οποίο εξαρτάται η εξυπηρέτηση όσων προσεγγίζουν τον χώρο με ΙΧ. Ή η κατάργηση των συνδέσεων με το ΚΠΙΣΝ, η λειτουργία του οποίου όπως αποδείχθηκε έχει επιβαρύνει κυκλοφοριακά την περιοχή της Καλλιθέας. -Η κατασκευή των κτιρίων που έχουν προβλεφθεί στις ζώνες του έργου έχει μετατεθεί ασαφώς στο μέλλον (δεν περιλαμβάνεται ούτε στη δεύτερη φάση των έργων). Η προσθήκη κτιρίων συνδέεται με τους σκοπούς της ανάπλασης (ψυχαγωγικούς, πολιτιστικούς), αλλά και με την εξασφάλιση εσόδων που θα 20

υποστηρίξουν την συντήρηση και λειτουργία της υποδομής. Παρά τις υπερβολές του προεδρικού διατάγματος του 2013 (που αύξησε τη δόμηση σε σχέση με τα όσα είχε προβλέψει ο νόμος), ενδεχόμενη αφαίρεση όλων των κτιριακών έργων και συνεπώς των όποιων εμπορικών χρήσεων συνεπάγεται την απουσία οικονομικής βιωσιμότητας του εγχειρήματος. 8 Πρόσφατα παραδείγματα αναπλάσεων παράκτιων περιοχών α. Τελ Αβίβ Η ανάπλαση της παραλιακής ζώνης του Τελ Αβίβ σχεδιάστηκε το 2006-2015 και υλοποιήθηκε το 2015-2018. Στόχος της ήταν να επιτρέψει την ελεύθερη ροή πεζών προς και από την (τεχνητή) παραλία της πόλης, κάτι που είχε αποτύχει να πετύχει ανάλογη επέμβαση τη δεκαετία του 80. Βασικές αρχές του νέου σχεδιασμού ήταν: -Η «ένωση» της παραλιακής αστικής ζώνης (κυρίως ξενοδοχεία) με την αμμουδιά, μέσω της δημιουργίας ενός «ενδιαμεσου» χώρου, από το επίπεδο του δρόμου έως τη θάλασσα. -Η μετατροπή του «ενδιάμεσου» χώρου σε χώρο συνεχούς κίνησης και δραστηριότητας. Η ζώνη περιλαμβάνει ποδηλατόδρομο και πεζόδρομο από την άκρη του Τελ Αβίβ μέχρι την παλιά πόλη, σκιασμένους χώρους ανάπαυσης, παιδικές χαρές, ράμπες για σκέιτ και δύο συγκροτήματα παράκτιων καφέ-μπαρ που δεν ξεπερνούν σε ύψος τον δρόμο. Παράλληλα η ζώνη διαθέτει εξοπλισμό για τους λουόμενους, όπως ντους και αποδυτήρια. Η νέα παραλιακή περιοχή έχει περισσότεορυς από 9 εκατομμύρια επισκέπτες τον χρόνο, αποτελώντας πλέον σημείο αναφοράς όχι μόνο για την πόλη και τον μεσογειακό τρόπο ζωής της αλλά και τη χώρα. β. Περθ, Αυστραλία Η ανάπλαση της περιοχής Scarborough Beach στο Πέρθ ολοκληρώθηκε το 2018 από τη Μητροπολιτική Αρχή Αναπλάσεων (Metropolitan Redevelopment Authority) και το δήμο του Stirling. 21

Με την ανάπλαση δημιουργούνται δύο περίπατοι, οι οποίοι προσφέρουν αδιατάρακτη πρόσβαση στη θάλασσα και πλαισιώνουν νέες δραστηριότητες αναψυχής κατά μήκος του παραλιακού μετώπου. Ο ανώτερος περίπατος έχει καφέ και σημεία εστίασης, ενώ ο χαμηλότερος περίπατος προσφέρεται για περπάτημα, τζόγκινγκ και ποδήλατο και διαθέτει παιδική χαρά, skatepark και άλλες νεανικές υποδομές. Η νέα ζώνη δημιουργήθηκε στη θέση του παραλιακού δρόμου, ενώ η κίνηση των οχημάτων διοχετεύτηκε μέσω roundabout σε άλλες οδούς. γ. Laasby Δανία Το παραθαλάσσιο πάρκο Laasby είναι το πρώτο στη Δανία του οποίου ο σχεδιασμός είναι απόλυτα προσαρμοσμένος στην κλιματική αλλαγή. Δημιουργήθηκε σε μια εγκαταλειμμένη βιομηχανική περιοχή, η οποία τα τελευταία χρόνια αντιμετώπιζε σοβαρά πλημμυρικά προβλήματα. Το πάρκο χρησιμοποιεί το νερό της βροχής όσο και τις πλημμυρικές ροές ως υδατικό στοιχείο το οποίο μεταβάλλει τις περιοχές περιπάτου και παιχνιδιού ανάλογα με την εποχή. Είναι χωρισμένο σε τρία επίπεδα, που λειτουργούν σε διαφορετικά επίπεδα νερού: σε πλημμύρα 5ετίας, 10ετίας και 100ετίας. Ετσι ακόμα και σε περίπτωση πλημμύρας 100ετίας, όπου ένα μεγάλο μέρος των εγκαταστάσεων αναψυχής κατακλύζεται, ένα τμήμα του πάρκου παραμένει ασφαλές και προσβάσιμο. Με τον τρόπο αυτό το τοπίο του πάρκου μεταβάλλεται δυναμικά, ακολουθώντας τη φύση. 22

8. Βιβλιογραφία Τεχνικές εκθέσεις -Ολοκληρωμένη Ανάπλαση Φαληρικού Όρμου, Τεχνική Έκθεση. Φάληρο 2014, Ιανουάριος 2012 -Επικαιροποίηση του σχεδίου γενικής διάταξης της ανάπλασης του Φαληρικού όρμου. Φάληρο 21, Σεπτέμβριος 2007 Βιβλία/άρθρα -Οι πρώτοι χάρτες της πόλεως των Αθηνών, επιμέλεια Μαν. Κορρές, εκδ. Μέλισσα 2010 -Αι Αθήναι από του 19 ου έως τον 20 ο αιώνα, Κώστας Μπίρης, εκδ. Μέλισσα 1996 -Αθήνα, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία. Θαν. Γιοχάλας, Τόνια Καφετζάκη, εκδ. Εστία 2012 -Μοντέρνα Κίρκη, Μιχ. Νικολακάκης, εκδ.αλεξάνδρεια 2016 -Ο ελληνικός τουρισμός στα πρώτα του βήματα: Τόποι, τοπία και εθνικός εαυτός, Τοπία Τουρισμού, Αγγ. Βλάχος, εκδ. Δομές, 2010 -Φαληρικός Όρμος: από τα Ολυμπιακά έργα στη μετα-ολυμπιακή αναβάθμιση του θαλάσσιου μετώπου της πόλης. Νανοπούλου Ηβη. Περιοδικό Κτίριο. Τεύχος 150/ Μάρτιος 2003. -Αθήνα, το πολεοδομικό ζήτημα από την σκοπιά του πολίτη. Ρωμανός Αριστ. εκδ. Ποταμός, Αθήνα 2004 -Από το υλικό των ονείρων: Ο φαληρικός όρμος σε μια ακόμα μεγάλη αφήγηση. Μαρία Μάρκου, περιοδ. Γεωγραφίες τεύχος 24, 2014 Εφημερίδα της Κυβέρνησης 1985 ΦΕΚ 18 Α Ρυθμιστικό σχέδιο και πρόγραμμα προστασίας πεεριβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας 2002 ΦΕΚ 233 Δ Έγκριση Ειδικού Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Περιοχής (ΕΣΟΑΠ) περιοχής Ολυμπιακών εγκαταστάσεων Beach Volley και λοιπών αθλημάτων και ανάπλαση της περιοχής στο φαληρικό όρμο Ν. Αττικής 2003 ΦΕΚ Α 29. Νόμος 3105: Τουριστική εκπαίδευση και κατάρτιση, ρυθμίσεις για τον τουρισμό και άλλες διατάξεις 2005 131 Α Νόμος 3342: Βιώσιμη ανάπτυξη και κοινωνική αξιοποίηση των Ολυμπιακών εγκαταστάσεων, αδειοδότηση, χρήσεις, λειτουργίες τους. 2009 ΦΕΚ 138 Α Νόμος 3785: Κύρωση της σύμβασης δωρεάς μεταξύ του Κοινωφελούς Ιδρύματος «Στ. Νιάρχος», του Ελληνικού Δημοσίου, του ΝΠΔΔ «Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος», του ΝΠΙΔ «Εθνική Λυρική Σκηνή», της «Ολυμπιακά Ακίνητα ΑΕ» και της «Κτηματικής Εταιρείας Δημοσίου ΑΕ». 23

2010 ΦΕΚ 62 Α Νόμος 3843: Ταυτότητα κτιρίων, υπερβάσεις δόμησης και αλλαγές χρήσης, μητροπολιτικές αναπλάσεις και άλλες διατάξεις. 2011 ΦΕΚ 2822 Β Έγκριση εκπόνησης μελέτης με τίτλο «Ανάπλαση Φαληρικού Όρμου» με δαπάνη του Κοινωφελούς Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» με σκοπό τη δωρεά αυτής στο Ελληνικό Δημόσιο 2013 ΦΕΚ ΑΑΠ 443 Έγκριση προγράμματος ολοκληρωμένης ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου και Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αυτού. 2013 ΦΕΚ Α 90 Νόμος 4146: Διαμόρφωση φιλικού αναπτυξιακού περιβάλλοντος για τις στρατηγικές και ιδιωτικές επενδύσεις και άλλες διατάξεις. 2014 ΦΕΚ 156 Α Νόμος υπ.αρ. 4277 Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας-Αττικής και άλλες διατάξεις 2016 ΦΕΚ 148 Α Νόμος 4413 Ανάθεση και εκτέλεση συμβάσεων παραχώρησης 2016 ΦΕΚ 3344 Β Καθορισμός όρων και λεπτομερειών της παραχώρησης κατά χρήση, χωρίς αντάλλαγμα, στην Περιφέρεια Αττικής εκτάσεων στη θέση του Φαληρικού Όρμου Συμβούλιο της Επικρατείας αρ.132/2013 γνωμοδότηση Ίντερνετ http://www.patt.gov.gr/site/index.php?option=com_content&view=article&id=21141: erga-ypodomon-gia-tin-anaplasi-tou-falirikoy-ormou-fasi-a&catid=144&itemid=117 http://www.patt.gov.gr/site/index.php?option=com_content&view=article&id=26432: i-anaplasi-tou-falirikoy-ormou-perna-sti-deyteri-fasi-nea-xrimatodotisi-apo-tinperifereia-attikis-posoy-90-000-000-00-evro-apo-idiousporous&catid=250&itemid=248 https://landezine-award.com 24