Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Π Α Τ Ρ Ω Ν ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΜΠΕΛΕΚΟΣ «Ο κωμικός ποιητής Βάτων. Τα αποσπάσματα» Διπλωματική εργασία πρώτου κύκλου Μεταπτυχιακών Σπουδών Επόπτης Καθηγητής: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Πάτρα Ακαδημαϊκό έτος 2014-15 [1]
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Συντομογραφίες.3 Εισαγωγή: Η έμμεση παράδοση.. 5 Αποσπάσματα:.. 8 I) Αἰτωλός (απ. 1 Κ-Α) 8-12 II) Ἀνδροφόνος (απ. 2 Κ-Α) 13-30 III) Ἀνδροφόνος (απ. 3 Κ-Α) 31-36 IV) Εὐεργέται (απ. 4 Κ-Α) 37-45 V) Συνεξαπατῶν (απ. 5 Κ-Α) 46-61 VI) (απ. 6 Κ-Α) 62-63 VII) Ἀδήλου δράματος (απ. 7 Κ-Α).64-69 VIII) Ἀδήλου δράματος (απ. 8 Κ-Α) 70-73 Βιβλιογραφία... 74-83 [2]
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Adv. R. Porson, Adversaria (Cambridge 1812). Arnim Bemerk. CGFPR H. von Arnim, Bemerkungen zum Index Stoicorum, Wiener Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, XIV, 1901, 1-13. C. Austin, Comicorum Graecorum Fragmenta in papyris Reperta (Berlin 1973). FGE D. L. Page, Further Greek Epigrams 2 η έκδ. (Cambridge 2008). FHG C., T. Müllcr, Fragmenta historicorum graecorum (Paris 1841-70). Hense C. Wachsmuth and O. Hense, Ioannis Stobaei anthologium, 5 η έκδ. (Berlin 1958). Ind. Stoic. A. Traversa, Index Stoicorum Herculanensis (Genova 1952). K-A Kassel, R., Austin, C. Poetae comici Graeci (PCG), (Berlin 1983-2001). L.P H. G. Nesselrath, Lukians Parasitendialog (Berlin 1985). LSJ Misc. MK P.Oxy PCGF Liddell H.G., Scott R., Jones H.S. A Greek English Lexicon (Oxford 1997). R. Porson, Tracts and Miscellaneus Criticisms (London 1815). H. G. Nesselrath, Die Attische Mittlere Komödie (Berlin, 1985). B. P. Grenfell, A. S. Hunt et alii, The Oxyrhynchus Papyri (London 1898). H. Herwerden, Dissertatio literaria continens observationes criticas in fragmenta Comicorum Graecorum (Leiden 1855). PMG D. L. Page, Poetae Melici Graeci (Oxford 1962). SLGC T. B. L. Webster, Studies in Later Greek Comedy (Manchester 1970). [3]
SVF H. Arnim, Stoicorum veterum fragmenta, 2 η έκδ. (Stuttgart 1964). Tr.GF B. Snell, S. Radt, R. Kannicht, Tragicorum Graecorum Fragmenta I-V (Göttingen 1977-2004). Us. H. Usener, Epicurea (Leipzig 1887). [4]
Η έμμεση παράδοση Η απόπειρα ν ανιχνεύσουμε μέσω των αποσπασμάτων την εξέλιξη των χαρακτηριστικών της Νέας Κωμωδίας συνιστά την ουσιαστική και την εις βάθος μελέτη της. Ιδιαιτέρως χρήσιμη προς αυτή την κατεύθυνση μπορεί ν αποδειχτεί και η προσέγγιση των σωζόμενων σπαραγμάτων των ησσόνων ποιητών, η οποία προσθέτει στοιχεία που αφορούν το ευρύτερο πλαίσιο της Νέας Κωμωδίας, συμβάλλει στην παρακολούθηση των εξελικτικών τάσεων και προσφέρει πληρέστερη εικόνα σ ένα χώρο όπου κυριαρχεί ο Μένανδρος. Ένας από τους ήσσονες ποιητές, τα διασωθέντα αποσπάσματα του οποίου αποτελούν το αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας, είναι ο Βάτων. Ο Βάτων δραστηριοποιείται στην Αθήνα, κατά το πρώτο μισό του 3 ου αι. π.χ. Το γεγονός ότι οι πάπυροι δεν αναφέρουν πληροφορίες γι αυτόν, με εξαίρεση τη μαρτυρία του P. Herc. 1018 (βλ. απ. 8 Κ-Α), επιβεβαιώνει το γεγονός ότι το έργο του δεν ξεχώρισε μεταξύ των συγχρόνων του και δεν κατάφερε τελικά να διασωθεί στο σύνολό του. Ωστόσο αποσπάσματά του δεν έλειπαν από Ανθολογίες και συλλογές, όπως το έργο του Αθήναιου και του Στοβαίου. Η έμμεση παράδοση λοιπόν διέσωσε τέσσερις τίτλους κωμωδιών: Αἰτωλός, Ἀνδροφόνος, Εὐεργέται, Συνεξαπατῶν και επτά αποσπάσματα συνολικά. Δύο εξ αυτών παραθέτει ο Στοβαίος και τα υπόλοιπα πέντε παρατίθενται από τον Αθήναιο. Στην πραγματικότητα, το απ. 6 Κ-Α δεν περιέχει κειμενική παραπομπή, κατά συνέπεια τα διασωθέντα αποσπάσματα μειώνονται σε έξι. Επιπλέον, υπάρχουν και δύο μαρτυρίες βιογραφικού χαρακτήρα, που είναι σύντομες και χωρίς ιδιαίτερη σημασία, προερχόμενες από το λεξικό της Σούδας, το οποίο φαίνεται να τις δανείστηκε, κατά πάσα πιθανότητα, από τον Αθήναιο. Μια ακόμα μαρτυρία θεώρησε ότι ανίχνευσε ο Crönert (1906, 48) στον Διογένη τον Λαέρτιο (VIII, 89): φησὶ δ' αὐτὸν Ἐρατοσθένης ἐν τοῖς Πρὸς Βάτωνα καὶ Κυνῶν διαλόγους συνθεῖναι. Σύμφωνα με τον Crönert, δεν πρόκειται για τον ιστορικό από την Σινώπη αλλά για τον κωμωδιογράφο, αφού κανένας άλλος κωμικός ποιητής δεν ασχολήθηκε συστηματικότερα με τη φιλοσοφική παρωδία. Τέλος, άξια προσοχής είναι μια σύντομη αλλά ενδιαφέρουσα αναφορά στον Πλούταρχο (55c, βλ. απ. 8 Κ-Α). Ολοκληρώνοντας τις αναφορές στον Βάτωνα, θα σταθούμε στην υπόθεση, αμφιβόλου αξιοπιστίας, που διατύπωσε ο Čáda (1913, 94-106). Ο Διογένης Λαέρτιος (IV, 59) και ο Νουμήνιος από την Απάμεια (Ευσ. Ευαγγ. Προπ. XIV, 7, 1-13) μας παραδίδουν τη διασκεδαστική ιστορία του Λακύδη, μαθητή και διαδόχου του Αρκεσίλαου. Ο Λακύδης λοιπόν κλειδώνει πάντα τις προμήθειές του στην αποθήκη, ωστόσο οι δούλοι του βρίσκουν τρόπο να τις αποσπάσουν, δίχως το αφεντικό τους να κατανοεί πως συμβαίνει αυτό. Ο Λακύδης προσπαθεί να κατανοήσει το παράδοξο γεγονός, αναζητώντας εξήγηση στο δόγμα της ακαταληψίας του Αρκεσίλαου. Το ενδιαφέρον της ιστορίας έγκειται στο συνδυασμό της συνηθισμένης υπόθεσης (αφελές αφεντικό που γίνεται θύμα πονηρών δούλων, μοτίβο που δεν είναι ξένο για την κωμωδία) με τη διακωμώδηση του Ακαδημαϊκού σκεπτικισμού. Εντυπωσιακό είναι και το συμπέρασμα που εξάγει ο Λακύδης από τις οικιακές και φιλοσοφικές [5]
αναζητήσεις του, όταν πια ωριμάζει το σκεπτικιστικό του πάθος: Ἄλλως, ἔφη, ταῦτα ὦ παῖδες, ἐν ταῖς διατριβαῖς λέγεται ἡμῖν, ἄλλως δὲ ζῶμεν. Ο Hirzel (1883, 1-16) προσπάθησε ν αποδείξει ότι η πηγή του Νουμήνιου ήταν λογοτεχνική και συγκεκριμένα ότι επρόκειτο για κωμωδία, που συνετέθη για τη διακωμώδηση των φιλοσόφων από κάποιον ποιητή εκείνης της εποχής. Ο Kock (1888, 418-420) έκανε αποδεκτή την υπόθεση του Hirzel και συμπεριέλαβε το χωρίο στα αδέσποτα αποσπάσματα της Νέας Κωμωδίας. Άλλοι μελετητές, όπως ο Usener (1887, LXVIII κ.εξ.), υποστήριξαν ότι πρόκειται για Μενίππεια σάτιρα, εντοπίζοντας και αρκετά στοιχεία αυτού του είδους: ανάμειξη του πεζού και του ποιητικού λόγου, σοβαροφανές ύφος, παρωδία λογοτεχνικών κειμένων, ρεαλισμός, υπερβολή. Από τη δική του πλευρά, ο Čáda απέρριψε την υπόθεση του Usener, χρησιμοποιώντας τα επιχειρήματα του Hirzel υπέρ μιας κωμωδίας του 3 ου αι. π.χ. και μάλιστα απέδωσε στον Βάτωνα αυτή την κωμωδία. Όμως τα στοιχεία που προσκόμισε ο συγκεκριμένος ερευνητής αποτελούν εικασίες και όχι αποδείξεις. Το γεγονός ότι τα σωζόμενα αποσπάσματα του Βάτωνα στοχεύουν στη διακωμώδηση των φιλοσόφων δεν μπορεί να προσφέρει τίποτα περσσότερο από τη διατύπωση της πιθανότητας να υπάρχει κάποιο έργο του με παρεμφερές θέμα. Από την άλλη πλευρά, οι λεκτικές ομοιότητες (διατριβαῖς), οι κοινές αναφορές για την ασυνέπεια μεταξύ λόγων και έργων των φιλοσόφων και η συνύπαρξη του Βάτωνα με τον Λακύδη στη σχολή του Αρκεσίλαου, επιτρέπουν τουλάχιστον τη διατύπωση αυτής της υπόθεσης (Gallo, 1981, 58-61). Ο Βάτων δεν ήκμασε, όπως ο Μένανδρος, στην εποχή των μεγάλων πρωταγωνιστών της ελληνιστικής φιλοσοφίας (Επίκουρος, Ζήνων) αλλά κατά την περίοδο, που ζούσαν οι άμεσοι διάδοχοι και οι οπαδοί τους, όταν η Ακαδημία επέλεγε νέες κατευθύνσεις υπό την ηγεσία του Αρκεσίλαου και ο Περίπατος, μετά τον θάνατο του Θεόφραστου, διεύρυνε τον επιστημονικό του ορίζοντα. Η κωμωδία αυτής της εποχής συνεχίστηκε και τον επόμενο αιώνα με όλο και πιο επαναλαμβανόμενα μοτίβα, ενώ και ως είδος γινόταν διαρκώς συμβατικότερη. Η φιλοσοφική συζήτηση και η διαμάχη μεταξύ των αντιπαρατιθέμενων φιλοσοφικών σχολών εξακολουθούσε να εγείρει το ενδιαφέρον, γιατί απασχολούσε ανθρώπους όλων των κοινωνικών στρωμάτων. Αυτό άλλωστε ήταν χαρακτηριστικό φαινόμενο της Ελληνιστικής Αθήνας, ιδιαίτερα κατά τον 3 ο αι. π.χ., όταν η Αθήνα ως κυρίαρχη πόλη είχε πάψει να υφίσταται. Σε αυτό το πλαίσιο, ο στενός πολιτικός ορίζοντας έμοιαζε ν αντισταθμίζεται από τη διεσταλμένη πνευματική αναζήτηση και η δημιουργική ικανότητα έδινε τη θέση της στην κριτική διάθεση. Για τέτοιου είδους αλλαγές μίλησε ο Βάτων, μέσω της ζωντανής αντιπαράθεσης ιδεών και έχοντας ως επίκεντρο της σκέψης του την αναζήτηση της ευτυχισμένης ζωής. Πιο συγκεκριμένα, οι κωμωδίες του, κρίνοντας από τα σωζόμενα σπαράγματα, φαίνεται να έχουν ιδεαλιστικό χαρακτήρα και ηθικές αποχρώσεις με λανθάνον φιλοσοφικό υπόβαθρο. Αν και κυρίαρχο μοτίβο αποτελεί η διακωμώδηση των φιλοσόφων, το ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία φαίνεται επιδερμικό και προφανώς πηγάζει από τη λαϊκή επιταγή. Ο Βάτων παρουσιάζει τη ρεαλιστική οπτική θεώρηση της ζωής, προβάλλοντας την αναζήτηση του ηδονισμού ως κίνητρο των πράξεων και [6]
ρίζα των συναισθημάτων, έστω και αν αυτό γίνεται στο πλαίσιο της διακωμώδησης του Επίκουρου. Οι χαρακτήρες του διαθέτουν ρεαλισμό, ο οποίος αποδεικνύεται μέσα από τις ψυχολογικές μεταπτώσεις τους. Στην πραγματικότητα ο Βάτων, όπως και οι περισσότεροι ποιητές της Νέας Κωμωδίας, δεν ενδιαφέρεται για το ηθικό αποτέλεσμα, αλλά για να παρουσιάσει τους χαρακτήρες όπως τους έβλεπε. Αυτό προφανώς ήταν αναμενόμενο για τη Νέα Κωμωδία, που δεν ήθελε να διαπαιδαγωγήσει, αλλά να είναι εύληπτη και ευχάριστη. Τα προαναφερθέντα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πληροφορίες που μας παρέχει η έμμεση παράδοση για τον Βάτωνα είναι περιορισμένες και μας αναγκάζουν να είμαστε προσεκτικοί στην προσέγγισή τους. Αθήναιος και Στοβαίος πρέπει ν αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη, λόγω των εξειδικευμένων ενδιαφερόντων τους. Δεν πρόκειται για αποσπάσματα επιλεγμένα τυχαία μέσα από τη δράση της κωμωδίας, όπως συμβαίνει με όσα διασώζουν οι πάπυροι. Πρόκειται για χωρία που επιλέχθηκαν για να εξηγήσουν ή να τεκμηριώσουν την επιλογή κάποιου φαγητού ή κρασιού, μια συμποτική συνήθεια, μια δύσκολη λέξη. Οι διαφορετικές στοχεύσεις δείχνουν τις δυσκολίες που έχουμε ν αντιμετωπίσουμε στη μελέτη των αποσπασμάτων. Ενίοτε, μέσω της συνδρομής του εκάστοτε τίτλου της κωμωδίας, παρέχονται αρκετές πληροφορίες για τη δράση της ευρύτερης σκηνής ή για τον χαρακτήρα του ομιλούντος προσώπου. Ακόμα και αυτές οι πληροφορίες όμως, πρέπει να προσεγγίζονται με προσοχή. Σχεδόν ποτέ δεν μπορούμε να ισχυριστούμε κάτι με απόλυτη βεβαιότητα, παρά μόνο να διατυπώνουμε λιγότερο ή περισσότερο πιθανές υποθέσεις. Οι δυσκολίες αυτές δεν αναιρούν την ιδιαίτερη αξία της μελέτης των αποσπασμάτων. Αρκεί να θυμηθούμε τη γνωστή ρήση του T. S. Eliot (The Classics and the man of Letters) σχετικά με τη λογοτεχνική παράδοση και τη λειτουργία της: Σε μια λογοτεχνική παράδοση δεν υπάρχουν μόνο οι μεγαλοφυΐες και οι συγγραφείς πρώτου μεγέθους. Η παράδοση περιλαμβάνει επίσης γραφιάδες δεύτερης τάξης ή ακόμα κατώτερων τάξεων, που εργάζονται και παράγουν πλάι στους μεγάλους δημιουργούς. Όλοι αυτοί είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσει να δημιουργήσει ο μεγάλος συγγραφέας τ αριστουργήματά του. [7]
Αἰτωλός (Απ. 1 K - A) ἄνθρωπος ὢν ἔπταικας ἐν δὲ τῷ βίῳ τέρας ἐστὶν εἴ τις εὐτύχηκε διὰ βίου. Stob. 1 IV 34, 17, vol. V p. 831H. = Stob. 2 IV 41,30, vol. V p. 937H. 1 ἄνθρ. ὢν ἔπτ. et δὲ om. 1 Mac. et 2 Mac. 2 εὐτύχηκε 2 S 1 A 1 Mac. 2 Mac.: εὐτυχεικεν 1 M: εὐτύχη καί 2 M: εὐτυχεῖ καί 2 A διὰ τέλους Nauck Phil. 4 (1849) 576 coll. Eur. Suppl. 270 et Herc. 103, Mel. Gr.-R. 6 (1894) 133, coll. Eur. fr. 273 N., Moschion. (?) 97 F 10 Sn., Philem. fr. 88,3 sq. K. «Άνθρωπος είσαι και έσφαλλες άλλωστε, για την ίδια τη ζωή, θα ήταν μυστήριο, αν κάποιος ευτυχούσε ισοβίως.» Το απ. 1 K A παρατίθεται δύο φορές από τον Στοβαίο (IV 34, 17 και 41, 30 Hense). 1 Σε επίπεδο κειμένου πρέπει να επισημανθεί η απουσία του συνδέσμου δέ από το χειρόγραφο Mac. Επιπλέον, η γραφή εὐτύχηκε, που προτιμάται εδώ, παραδίδεται από τους κώδικες 2 S, 1 A, 1 Mac. και 2 Mac. Αντίθετα, από τους κώδικες 1 Μ, 2 Μ και 2 Α παραδίδονται αντίστοιχα οι τύποι: εὐτυχεικεν, εὐτύχη, εὐτυχεῖ. Ο εμπρόθετος προσδιορισμός του δεύτερου στίχου διορθώθηκε από τον Nauck 2 σε διὰ τέλους. 3 Ο Hense 4 συμπληρώνει ότι οι εμπρόθετοι ἐν δὲ τῷ βίῳ και διὰ βίου αντιτίθενται μεταξύ τους και δεν μπορούν να συνυπάρξουν στην ίδια περίοδο λόγου. Ωστόσο, η συγκεκριμένη διόρθωση, πέραν του ότι δεν είναι παλαιογραφικά δικαιολογημένη, δεν είναι και απαραίτητη. Ο επιρρηματικός προσδιορισμός ἐν τῷ βίῳ έχει τη σημασία «εντός του χρονικού διαστήματος της ζωής» ενώ ο επιρρηματικός προσδιορισμός διὰ βίου χωρίς επιθετικό προσδιορισμό στο ουσιαστικό (όπως, για παράδειγμα, το διὰ νυκτός) έχει συχνή χρήση με την έννοια 1 Το αρχαίο κείμενο και το κριτικό υπόμνημα όλων των αποσπασμάτων βασίζεται στο Poetae Comici Graeci (τομ. IV) K-A. Οι τίτλοι των κεφαλαίων αυτών, όπως άλλωστε συμβαίνει και με το σύνολο του έργου του Στοβαίου, είναι δηλωτικοί του περιεχομένου των αποσπασμάτων του εκάστοτε κεφαλαίου. Το κεφ. 34 τιτλοφορείται: περὶ τοῦ βίου ὅτι βραχὺς καὶ ευτελὴς καὶ φροντίδων ἀνάμεστος (τομ. V σ. 831 Hense), ενώ το κεφ. 41φέρει επίσης τίτλο προσδιοριστικό του θέματος των χωρίων που περιέχει: ὅτι ἀβέβαιος ἡ τῶν ἀνθρώπων εὐπραξία, μεταπιπτούσης ῥᾳδίως τῆς τύχης (τομ.v σ. 937 Hense). Και στις δύο περιπτώσεις ο Στοβαίος αναγράφει εσφαλμένα Βάθωνος ἐξ Αἰτωλοῦ αντί Βάτωνος. Επιπλέον, οι κώδικες 2 Μ και 2 Μac αντίστοιχα παραδίδουν το χωρίο αυτό με τις εξής γραφές: Βάθωνος ἐξετωλοῦ και Βάθωνος ἐξ ἐτωλοῦ. 2 Philologus 4 (1849) 576. 3 Ο Nauck στηρίχθηκε στα εξής παράλληλα χωρία: οὐκ ἔστιν οὐδὲν διὰ τέλους εὐδαιμονοῦν. (Ευρ. Ικετ. 270), ἢ καὶ παραυτίκ' ἢ χρόνῳ δαίμων βίον \ἔσφηλε, κοὐδεὶς διὰ τέλους εὐδαιμονεῖ. (Ευρ.απ. 273 N.), κεῖνος δ' ἁπάντων ἐστὶ μακαριώτατος, \ὃς διὰ τέλους ζῶν ὁμαλὸν ἤσκησεν βίον (Μοσχ. απ. 10. 1-2 TrGF) και τὸν γὰρ βίον περίεργον εἰς τὰ πάντ' ἔχων \ἀπορεῖ τὰ πλεῖστα διὰ τέλους πονεῖ τ' ἀεί. (Φιλημ. απ. 92. 3-4, τομ. VII K-A.) 4 Hense ad Stob. τομ. V σ. 937. [8]
«ενός πράγματος που διαρκεί σε όλη τη ζωή.» 5 Συνεπώς, οι δύο προσδιορισμοί αλληλοσυμπληρώνονται, με τον δεύτερο να έχει μια εμφατικότερη σημασία και να λειτουργεί επιτατικά δημιουργώντας μια κλιμάκωση. Φαίνεται λοιπόν ότι η επανάληψη του ίδιου όρου σε δύο διαδοχικούς στίχους γίνεται εκ προθέσεως. Άλλωστε δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι και σε άλλο απόσπασμα ο Βάτων δεν αποφεύγει την επανάληψη όρων σε μικρή απόσταση και μάλιστα μέσα στον ίδιο μετρικό χώρο. 6 Το απόσπασμα φέρει τον τίτλο Αἰτωλός. 7 Αποτελούσε σύνηθες φαινόμενο οι τίτλοι να έχουν εθνολογικό χαρακτήρα. 8 Ίδιο τίτλο φέρουν δύο ακόμα κωμωδίες, του Φιλήμονα και του Κρίτωνα. Από την κωμωδία του Φιλήμονα σώζεται μόνο η λέξη ἐλαφρός (απ. 5 K-A) ενώ από τον Κρίτωνα ο στίχος ἐκεῖ γὰρ ἡμῖν ἐστιν ἡ παρεμβολή. (απ. 1 K-A). Τα ελάχιστα στοιχεία που διαθέτουμε, δηλαδή ο τίτλος και οι δύο σωζόμενοι στίχοι, κάνουν ανέφικτη τη σύνδεση με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, ωστόσο είναι εφικτό να διατυπωθούν κάποιες εικασίες για τη χρονολόγηση και την υπόθεση της κωμωδίας. Η Αιτωλική Συμπολιτεία τον 3 ο αι. π.χ. βρίσκεται στην αποκορύφωση της δύναμής της. Κατακτά τους Δελφούς το 291 π.χ. και την Ακαρνανία (270-268 π.χ.). Αλλά το γεγονός που σφράγισε την ιστορία των Αιτωλών την εποχή αυτή και τους εξύψωσε στα μάτια των άλλων Ελλήνων ήταν η συμβολή τους στην απομάκρυνση των Γαλατών που είχαν εισβάλλει στην Ελλάδα το 279 π.χ. Όχι μόνο γιατί πρόσφεραν τους 12000 από τους 20000 άνδρες του Ελληνικού στρατού που τους αντιμετώπισε στις Θερμοπύλες αλλά και γιατί, όταν τμήμα του Γαλατικού στρατού κατέστρεψε την πόλη Κάλλιο, οι Αιτωλοί εξουδετέρωσαν τους εισβολείς αναγκάζοντάς τους να εγκαταλείψουν την Ελλάδα. Μετά τη νίκη αυτή η πολιτική επιρροή της Αιτωλικής Συμπολιτείας αυξήθηκε σημαντικά. Την ίδια περίοδο, οι σχέσεις τους με τους Αθηναίους δεν ήταν οι καλύτερες δυνατές. Μάλιστα το 290 π.χ. ο Βασιλεύς Δημήτριος 9 αποφάσισε να διοργανώσει στην Αθήνα τα Πύθια αφού η παραδοσιακή εορτή των Πυθίων στους Δελφούς ελεγχόταν από τους Αιτωλούς. 10 Το 289 π.χ. εξάλλου ο Δημήτριος άρχισε εκστρατεία κατά των Αιτωλών. 11 Μόνο μετά το 278 π.χ. και λόγω της μετάβασης της Αθήνας στον κύκλο των αντιπάλων των Αντιγονιδών άρχισαν να εξομαλύνονται οι σχέσεις με την ανερχόμενη Αιτωλική Συμπολιτεία. 12 Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα στοιχεία το 279 π.χ. θα μπορούσε ν αποτελέσει terminus post quem για την παράσταση της κωμωδίας. Ως terminus ante quem θα 5 Gallo (1981) 27. 6 Βλ. απ. 2. 14 και 16. 7 Ο κώδικας Vossianus δίνει την παραλλαγή Αἰτωλοί. 8 Παραθέτω ενδεικτικά κάποιους τίτλους από κωμωδίες του Μένανδρου: Ἐφέσιος, Λευκαδία, Λοκροί, Μεσσηνία, Σαμία, Σικυώνιος κ.λ.π. 9 Ο Βασιλεύς Δημήτριος διήνυε μια δεύτερη περίοδο βασιλείας στην Αθήνα από το 295π.Χ. 10 Πλουτ. Βίοι Παρ. τομ.3, 40.7-8. 11 Habicht (1998)130. 12 Habicht (1998) 170. [9]
μπορούσαμε να θεωρήσουμε το 267 π.χ. Πρόκειται για τη χρονική περίοδο κατά την οποία έχει αρχίσει ο Χρεμωνίδειος πόλεμος, ο Αντίγονος Γονατάς εισβάλλει στην Αττική και οι Αιτωλοί αρνούνται να συμπράξουν με τους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες για την αντιμετώπιση των Μακεδόνων. Συνεπώς, μια χρονολογία όπως το 278 ή το 277 π.χ. θα ήταν πολύ πιθανή, καθώς είναι η χρονική συγκυρία που οι Αιτωλοί βγήκαν ενδυναμωμένοι από τον πόλεμο με τους Γαλάτες και δημιούργησαν καλές σχέσεις με τους Αθηναίους. Ωστόσο, αυτό δεν πρέπει να μας οδηγήσει στην υπόθεση ότι η συγκεκριμένη κωμωδία θα αποτελούσε ένα είδος ύμνου προς τους Αιτωλούς. Είναι πολύ πιθανό μάλιστα, στο πρόσωπο του υποκριτή, που υποθέτουμε ότι ενσάρκωνε τον Αιτωλό στη συγκεκριμένη κωμωδία, να συνενώνονται όλα εκείνα τα αρνητικά χαρακτηριστικά που συνόδευαν τους Αιτωλούς και αποτελούσαν ένα είδος πάγιων γνωρισμάτων τους. Ο Δούρις εκφράζει την επικρατούσα άποψη: Αἰτωλὸς [ ]τὰ σώμαθ' ἡμῶν πάντ' ἀναρπάσας φέρει αλλά και γενικότερα θεωρεί ότι Αἰτωλικὸν γὰρ, ἁρπάσαι τὰ τῶν πέλας, νῦν δὲ καὶ τὰ πόρρω. 13 Και ο ιστορικός Πολύβιος αναφέρεται στην ἔμφυτον ἀλαζονείαν και τον θηριώδη βίον που διάγουν, προσθέτοντας ότι είναι φιλοπόλεμοι αλλά και συνηθισμένοι ζῆν ἀπὸ τῶν πέλας. 14 Θα υπέθετε λοιπόν εύλογα κανείς στην περίπτωσή μας ότι οι Αιτωλοί θα εμφανίζονταν ως ακάθαρτοι, λαίμαργοι, εριστικοί και κλεπτομανείς. Άλλωστε, κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τον Εύβουλο (απ. 33 K-A), που γελοιοποιεί τους Βοιωτούς για τη λαιμαργία τους. 15 Περαιτέρω συμπεράσματα από τον τίτλο θα ήταν επικίνδυνο να εξαχθούν ελλείψει άλλων αποδεικτικών στοιχείων. Το ίδιο σκεπτικό φυσικά ισχύει και για τα ομότιτλα δράματα του Φιλήμονα και του Κρίτωνα. 16 Μεταβαίνοντας στον σχολιασμό του αποσπάσματος, θα λέγαμε πρωτίστως ότι πρόκειται για χωρίο με ηθικολογικό περιεχόμενο. Με τον όρο ηθικολογία, που αποτελεί τη θεματική βάση της ανθολογίας παραθεμάτων του Στοβαίου, δηλώνεται ο γενικός στοχασμός στην ανθρώπινη συμπεριφορά και στους νόμους που διέπουν τις ανθρώπινες σχέσεις. 17 Πίσω από τα λόγια του ομιλούντος προσώπου λανθάνει ο γενικευτικός στοχασμός ότι η τύχη και η αναγκαιότητα διέπουν την ανθρώπινη ζωή και τα πρόσωπα της Νέας Κωμωδίας είναι εκτεθειμένα 18 στις ιδιοτροπίες των προαναφερθέντων νομοτελειακών δράσεων. Τέτοια νομοτέλεια είναι η αβεβαιότητα 13 FHG τομ. 2, 30.30-35. 14 Πολύβ. Ιστ. τομ.4, 3.1. 15 Nesselrath (1997) 271. 16 Αξίζει να γίνει μια σύντομη αναφορά σε μια εύθραυστη υπόθεση που διατυπώθηκε από τον F. Della Corte (Da Sarsina a Roma: Ricerche Plautine, 133-140, Firenze 1967 2 ) σύμφωνα με την οποία ο Αἰτωλός του Βάτωνα ήταν το πρότυπο των Αιχμαλώτων του Πλαύτου. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιήθηκαν, συνοπτικά, ήταν ότι ο ποιητής που αξιοποιήθηκε ως πρότυπο από τον Πλαύτο ήκμασε μεταξύ 280 και 270 π.χ., ότι η Λατινική κωμωδία αναφέρεται σ έναν υποτιθέμενο πόλεμο Αιτωλών και Ηλείων, ενώ οι δύο βασικοί χαρακτήρες είναι Αιτωλοί και η σκηνή διαδραματίζεται στην Αιτωλία. 17 Hunter (1994) 195. 18 Τουλάχιστον πολύ περισσότερο από τα πρόσωπα του Αριστοφάνη, που είχαν τη δυνατότητα να καθορίζουν με τις επιλογές τους τη ζωή τους. [10]
της σταθερής ευτυχίας κατά τη διάρκεια της ζωής και η ταχύτητα της εναλλαγής της ανθρώπινης μοίρας. Άλλωστε, ο μόνος καθολικός νόμος που φαίνεται να επαληθεύεται στη Νέα Κωμωδία είναι η τύχη ως μέσο καθορισμού της ανθρώπινης μοίρας. 19 Πολλές παρόμοιες ρήσεις με αποφθεγματικό και παρηγορητικό χαρακτήρα επιβιώνουν τόσο στην Αρχαία Ελληνική, όσο και στη Λατινική Γραμματεία. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο απόσπασμα του Μένανδρου: ἄνθρωπος ὢν ἥμαρτον οὐ θαυμαστέον. 20 Το πρώτο ημιστίχιο σχεδόν ταυτίζεται με το απ. 1 του Βάτωνα με μόνη διαφοροποίηση το ρήμα το οποίο όμως βρίσκεται στον ίδιο χρόνο και έχει παρεμφερή σημασία. 21 Το δεύτερο ημιστίχιο είναι μια βραχυλογική διατύπωση του υπόλοιπου αποσπάσματος του Βάτωνα, ενώ και η στίξη βρίσκεται στην ίδια μετρική θέση. ἄνθρωπος ὢν : Είναι χαρακτηριστικό ότι η φράση ἄνθρωπος ὢν ή άλλες παρόμοιες χρησιμοποιείται για να αποδώσει τα μειονεκτήματα της ανθρώπινης φύσης. 22 Ο άνθρωπος της Νέας Κωμωδίας ρέπει προς το ψεύδος, την ακολασία, τη μικροπρέπεια, τη δειλία, τον φόβο και ένα πλήθος άλλων ελαττωμάτων, σύμφυτων με την ίδια την κωμωδία διαχρονικά. Αυτά τα ελαττώματα μπορεί βέβαια να είναι απαραίτητα για να αναδειχθούν οι κωμικές διαστάσεις του τραγικού ήρωα αλλά δεν παύουν να αντικατοπτρίζουν και τον άνθρωπο της Ελληνιστικής περιόδου που βίωνε την αβεβαιότητα και αισθανόταν έρμαιο των διαρκών κοινωνικών και πολιτικών μεταβολών. 23 ἔπταικας \ εὐτύχηκε: Το πρώτο ρήμα λαμβάνεται με τη σημασία: κάνω εσφαλμένο βήμα, αποτυγχάνω. 24 Ο χρόνος προβάλλει το τετελεσμένο και το οριστικό μιας ενέργειας και δημιουργεί μια σχέση αιτίας αποτελέσματος με την προηγηθείσα φράση ἄνθρωπος ὢν. Η χρήση του β προσώπου δίνει την απαιτούμενη αμεσότητα. Ωστόσο, τα ρήματα που έπονται : ἐστὶν και εὐτύχηκε, τίθενται σε γ ενικό πρόσωπο, απαραίτητη προϋπόθεση για να προσδώσει ο ποιητής αποφθεγματικό χαρακτήρα στο κείμενό του. Άλλωστε, η εναλλαγή των προσώπων σηματοδοτείται και από την ισχυρή στίξη, που τοποθετείται στο σημείο που γίνεται η εφθημιμερής τομή. Έχουμε λοιπόν προφανή παύση του λόγου, απαραίτητη για την αλλαγή του ρηματικού προσώπου και τη μετάβαση σε μια γενικόλογη, ηθικολογική διατύπωση σχετικά με το μοτίβο της αστάθειας των ανθρώπινων πραγμάτων. 25 Αξιοσημείωτη είναι και η σημασιολογική αντίθεση μεταξύ των δύο ρηματικών τύπων. Ο τύπος 19 Για την τύχη στη Νέα Κωμωδία βλ. Haviland (1984). 20 Απ. 389, τομ. VI 2 K-A. 21 Βλ. LSJ s.v. 22 Βλ. Δίφ. απ. 106, τομ. V Κ-A, Μέν. απ. 847, τομ. VI Κ-A, Φιλήμ. απ. 94.1-2, τομ VII Κ-A, Ἱπποθ. απ. 1 TrGF, Γρ. Ναζ. Χρ. Πάσχ. στ.818, Petr. Satyr. 75.1 Iuv. Satur. 6.283-4, Plaut. Trin. 447, 563, Ter. H. Tim.77, Hirs., Erot. Script. σ. 621α 6 και 33. 23 Βλ. Ἀντιφ. απ. 202.1-3 και 320, τομ. II Κ-A, Ἂλεξ. απ. 35 και 283, τομ. II Κ-A. 24 Βλ. LSJ s.v. 25 Σχετικά με αυτό το μοτίβο πρέπει να θυμηθούμε το περίφημο απ. 16 του Σιμωνίδη: ἄνθρωπος ἐὼν μή ποτε φάσηις ὅ τι γίνεται αὔριον, \μηδ' ἄνδρα ἰδὼν ὄλβιον ὅσσον χρόνον ἔσσεται \ὠκεῖα γὰρ οὐδὲ τανυπτερύγου μυίας\ οὕτως ἁ μετάστασις. (Page, PMG). Βλ. και Ἀρχίλ.απ. 130 West. [11]
ἔπταικας είναι συνυφασμένος με τη μοίρα των ανθρώπων ενώ το ακριβώς αντίθετο ισχύει για τον τύπο εὐτύχηκε, που σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής συνάδει με τη μοίρα των θεών. 26 τέρας ἐστὶν: Αρχικά η φράση είχε τη σημασία του κακού οιωνού. 27 Ευρύτερα δηλώνει το ασυνήθιστο, το παράδοξο, το παρά φύσιν, αυτό που αλλοιώνει τη φυσική νομοτέλεια των πραγμάτων. 28 Επίσης μπορεί η φράση να υποδηλώσει κάτι ακατανόητο ή μαγικό, που προκαλεί μια ιδιαίτερη γοητεία. 29 Στο χωρίο που μελετάμε η φράση τέρας ἐστὶν αντιτίθεται προς τον ρηματικό τύπο εὐτύχηκε τονίζοντας εμφατικά τη βασική ιδέα του αποσπάσματος που είναι η παραδοξότητα της ανθρώπινης ευτυχίας και η αβεβαιότητα της ζωής. 30 Ωστόσο, δεν θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι βασικός στόχος του ποιητή εδώ είναι να εκφράσει κάποιον προβληματισμό. Οι ποιητές της Νέας Κωμωδίας αρέσκονταν να ηθικολογούν και στο κοινό άρεσαν αυτά τα χωρία. Η όποια ηθικολογία ήταν εκμεταλλεύσιμη για την επίτευξη κωμικού αποτελέσματος, 31 που αποτελούσε συχνά αυτοσκοπό. Και εν προκειμένω, το κωμικό αποτέλεσμα θα μπορούσε να επιτευχθεί με δύο τρόπους. Από τη μια, με την αντίθεση που δημιουργείται ανάμεσα στην αναγκαιότητα της τύχης και τη δραματική αναγκαιότητα. Η σύγκρουση ανάμεσα σε αυτά τα δύο αιτιακά επίπεδα λειτουργούσε κωμικά. Από την άλλη, μια μελοδραματική και παθητική έκφραση όπως αυτή, η οποία προφανώς διατυπώνεται suppressa voce, είναι επενδεδυμένη και με την αρμόζουσα εξηρμένη γλώσσα. 32 Τέτοιου είδους γλώσσα, στα όρια του παρατραγικού, συνιστούν οι αντιθέσεις ἔπταικας- εὐτύχηκε, η επανάληψη και το πολύπτωτο βίῳ- βίου καθώς και η υπερβολή τέρας ἐστὶν. 26 Βλ. Σοφ. Αντ.604-614. 27 Ebeling (1885) s.v. 28 Βλ. LSJ s.v. 29 Βλ. Σοφ. Αντ.376, Ευρ. Ελ.259. 30 Για κωμωδίες με παρεμφερή επιμέρους θέματα βλ. Αντιφ. απ.54, 86, 235, 251, 255, 320, τομ. II K-A, Αναξ. απ. 22, 54, τομ.ii K-A. 31 Hunter (1994) 205. 32 Φυσικά, αυτά τα δύο μπορούν να συνυπάρξουν καθώς το πρώτο αφορά την ένταση της φωνής και τον στοχαστικό χαρακτήρα του λόγου, ενώ το δεύτερο σχετίζεται περισσότερο με την επισημότητα και τη στομφώδη διατύπωση. [12]
Ἀνδροφόνος (Απ. 2 K - A) τῶν φιλοσόφων τοὺς σώφρονας ἐνταυθοῖ καλῶ, τοὺς ἀγαθὸν αὑτοῖς οὐ διδόντας οὐδὲ ἕν, τοὺς τὸν φρόνιμον ζητοῦντας ἐν τοῖς περιπάτοις καὶ ταῖς διατριβαῖς ὥσπερ ἀποδεδρακότα. 5 ἄνθρωπ' ἀλάστωρ, διὰ τί συμβολὰς ἔχων νήφεις; τί τηλικοῦτον ἀδικεῖς τοὺς θεούς; τί τἀργύριον, ἄνθρωπε, τιμιώτερον σαυτοῦ τέθεικας ἢ πέφυκε τῇ φύσει; ἀλυσιτελὴς εἶ τῇ πόλει πίνων ὕδωρ 10 τὸν γὰρ γεωργὸν καὶ τὸν ἔμπορον κακοῖς. ἐγὼ δὲ τὰς προσόδους μεθύων καλὰς ποῶ. ἔπειθ' ἕωθεν περιάγεις τὴν λήκυθον, καταμανθάνων τοὔλαιον, ὥστε περιφέρειν ὡρολόγιον δόξει τις, οὐχὶ λήκυθον [ 1-14 ] Athen. IV p. 163B. [ 7-10 ] Athen. 1.1. epit. (CE). 1 ἐνταυθὶ Herw. Obs. p. 108, sed vid. ad Cratin. fr. 39,1 τῶν φιλ. σώφρ. ἐγώ τούτους λέγω Blaydes Adv. II p. 250 2 αὐτοῖς A 8 σαυτοῦ τέθεικας ACE: αὑτοῦ τέθ. Dobree Adv. II p. 307 coll. Ar. Vesp. 357, Lys. 1125: αὑτῷ τέθ. Bothe 1844 p. 98: σαυτῷ τεθ. Cobet ms., Nauck Mel. Gr.-R. 2 (1866) 338 coll. fr. adesp. 150,2K.: συχνῷ τέθ. Herw. Obs. p. 109, αὐτὸς τέθ. idem Mnem. 4 (1876) 301 sq. et Coll. p. 191 (ubi τέθηκας, quam formam ad titulorum exemplum restitui iusserat Nauck Mel. Gr.-R. 6 (1894) 96, vid. Meist.-Schw. p. 189): τοσοῦτ ἔθηκας Kaibel 10 κακοῖς A: ἀδικεῖς CE 11 μεθ. τ. πρ. Bothe, numeris consulens 14 δόξει τις A: δόξεις τι Bergk, teste lacobi ap. Mein. V 1 p. cccxvi (tum κοὐχί Kock): δόξαι τι Blaydes (δόξαι τί Desrousseaux Obs. p. 95) «Φωνάζω τους πιο συνετούς φιλοσόφους να έρθουν εδώ, αυτούς που καμιά ωφέλεια δεν παρέχουν στους εαυτούς τους, αυτούς που συνεχώς αναζητούν τη σωφροσύνη στους περιπάτους και τις συζητήσεις, σαν να είναι ένας δούλος που δραπέτευσε. Άθλιε άνθρωπε, γιατί, ενώ μπορείς να πληρώσεις, δεν πίνεις λίγο κρασί; γιατί αδικείς τόσο πολύ τους θεούς; γιατί, άνθρωπε, αποδίδεις μεγαλύτερη αξία στα χρήματα απ' ό,τι έχουν από τη φύση τους; άχρηστος είσαι για την πόλη πίνοντας μόνο νερό γιατί καταστρέφεις τον γεωργό και τον έμπορο. Αντίθετα εγώ, μεθώντας, τους προσφέρω πλούσια κέρδη. Και εκτός των άλλων, από το πρωί περιφέρεις ένα μπουκάλι παρατηρώντας συνεχώς το λάδι που είναι μέσα, ώστε θα πίστευε κανείς ότι μεταφέρεις εδώ κι εκεί ένα ρολόι και όχι ένα μπουκάλι.» [13]
Το απ. 2 Κ-Α αναφέρεται από τον Αθήναιο (IV 163b) 33 μεταξύ ενός επιγράμματος του Μνασάλκη από τη Σικυώνα 34 σχετικά με τις αρετές που θα θυσιαστούν στον βωμό της τέρψης και ενός αποσπάσματος του Αρχέστρατου, που έπεται. 35 Το κείμενο, όπως παραδίδεται, βρίσκεται σε καλή κατάσταση και δεν έχει ανάγκη δραστικών επεμβάσεων εκτός ίσως από κάποια αδύνατα σημεία. Αξίζει ωστόσο να παρακολουθήσουμε και να ελέγξουμε κάποιες διορθώσεις που έχουν προταθεί. Ο Herwerden 36 προτιμά στον στ. 1 τον τύπο ἐνταυθί αντί του ἐνταυθοῖ, με το επιχείρημα ότι πρόκειται για τύπο που είναι πιο συνηθισμένος στους κωμικούς ποιητές. Θεωρώ ότι δεν υπάρχει λόγος διόρθωσης αφού ο τύπος ἐνταυθοῖ του κώδικα Α επανέρχεται στους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου (IX.398a), στον Διονυσαλέξανδρο του Κρατίνου 37 αλλά και συχνά στον Αριστοφάνη. 38 Από την άλλη πλευρά ο τύπος ἐνταυθί που προτείνει ο Herwerden εμφανίζεται στον Αθήναιο (I.5c), στον Πλάτωνα τον κωμικό 39 και πιθανόν στον Φιλήμονα. 40 Η συχνότητα λοιπόν της εμφάνισης του ἐνταυθί σε κωμικούς ποιητές δεν δικαιολογεί το επιχείρημα του Herwerden. Στον στ. 4 ο Herwerden 41 διορθώνει την παραδεδομένη φράση καὶ ταῖς διατριβαῖς σε κἄν ταῖς διατριβαῖς εισάγοντας την πρόθεση ἐν κατ αναλογία με τον εμπρόθετο του προηγούμενου στίχου ἐν τοῖς περιπάτοις. Ωστόσο, η μη επανάληψη της πρόθεσης στον στ. 4 δεν αποτελεί πραγματική δυσκολία και είναι απολύτως φυσιολογική 42 αφού η χρήση του καὶ επιτελεί ακριβώς αυτό τον σκοπό. 43 Στον στ. 8 οι κώδικες Α (Marcianus gr. 447), E (Laurentianus 60,2) και C (Parisinus suppl. gr.841) συμφωνούν στον τύπο σαυτοῦ, για τον οποίο οι Κ-Α επισημαίνουν ότι δεν έχει διορθωθεί ικανοποιητικά (crux). Παρακάτω θα 33 Kaibel (1887-1890) 367-368. Ένα μέρος του αποσπάσματος και συγκεκριμένα οι στίχοι 7-10 βρίσκονται στην Επιτομή (Peppink (1937) τομ. 2, Athenaei dipnosophistarum epitome σ. 53). Το κείμενο της Επιτομής στηρίζεται σε δύο χειρόγραφα: Το Ε (Laurentianus 60, 2) και το C (Parisinus suppl. gr. 841). Πρόκειται για ένα πολύ χρήσιμο κείμενο, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που το κείμενο του χειρογράφου Α έχει χαθεί. Για περαιτέρω συζήτηση σχετικά με το θέμα βλ. Wissowa (1884) 22-28, Aldick (1928) 30, Pappenhoff (1954) 4-56, Hunter (1983) 30-33, Gow (2004) 27-32. 34 Ο Μνασάλκης ήταν ελεγειακός ποιητής από την κωμόπολη Πλαταιές της Σικυωνίας. Έζησε τον 3 ο αι. π.χ. και ήκμασε περί το 250 π.χ. σε μια περίοδο που συμπίπτει με την εμφάνιση και τη δράση του Αράτου του Σικυωνίου. Αυτό σημαίνει ότι ο Μνασάλκης αναδείχτηκε στο περιβάλλον της Σικυώνας που, εκτός του ότι κατείχε την αρχηγία της Αχαϊκής Συμπολιτείας, συνέχιζε να είναι κέντρο των γραμμάτων και των τεχνών. 35 Ο Αρχέστρατος ήταν ποιητής και φιλόσοφος του 4 ου αι. π.χ. από τη Γέλα της Σικελίας και θεωρείται «πατέρας» της Γαστρονομίας Το έργο του είναι γνωστό υπό τους τίτλους Γαστρονομία, Δειπνολογία ή Ηδυπάθεια και αναφέρεται αποκλειστικά σε γαστριμαργικές απολαύσεις. 36 Herwerden PCGF (1855) 108. 37 ἔνεισιν ἐνταυθοῖ μάχαιραι κουρίδες, \ αἷς κείρομεν τὰ πρόβατα καὶ τοὺς ποιμένας (απ.39, τομ. IV Κ-Α). 38 Αχ.152, Νεφ.814, 843, Σφ.1442, Λυσ.4, 568, 570, Θεσμ.225, Πλ.225, 608. 39 Απ.189,8, τομ.vii K-A. 40 CGFPR (P. Oxy 1176) Απ.213. Ο Austin κατατάσσει το απόσπασμα στα αβέβαια. 41 Herwerden PCGF (1855) 109. 42 Βλ. Gallo (1981) 31, Αριστ. Αχ. 152, Νεφ. 814, 843. 43 Αριστ. Λυσ. 557. [14]
διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν αρκετές αντικρουόμενες προτάσεις που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς, όμως μία εξ αυτών προσδίδει ένα σχετικά ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Κατ αρχήν, ο τύπος σαυτοῦ που παραδίδουν οι κώδικες ACE και διατηρούν οι Κock και Schweighauser 44 δεν μπορεί να είναι ορθός για πολλούς λόγους. Συγκεκριμένα, εξαρτημένο από το τιμιώτερον το σαυτοῦ είναι γενική συγκριτική την ίδια στιγμή που η φράση ἢ πέφυκε τῇ φύσει είναι δεύτερος όρος σύγκρισης. Δηλαδή αναγκαστικά το τιμιώτερον πρέπει να συνταχθεί και με γενική συγκριτική και με δεύτερο όρο σύγκρισης, κάτι που δεν συνηθίζεται. Επιπλέον, και η προαναφερθείσα εικασία να γίνει δεκτή, θα πρέπει να δώσουμε στο ἢ ταυτόχρονα συγκριτική και διαζευκτική σημασία, 45 κάτι που αποτελεί ασυνταξία. 46 Ο Dobree 47 προτείνει τον τύπο αὑτοῦ παραπέμποντας σε χωρία που δεν είναι ακριβή παράλληλα. 48 Επιπλέον, η πρόταση αυτή δημιουργεί τα ίδια προβλήματα με το σαυτοῦ των κωδίκων, κάνει περιττό το δεύτερο ημιστίχιο, που λειτουργεί εντελώς προσθετικά, κατά συνέπεια πρέπει να απορριφθεί. Επίσης δεν φαίνεται να αποτελεί λύση το αὐτοῦ του Meineke 49 το οποίο λειτουργεί ως ετερόπτωτος προσδιορισμός στο φύσει αλλά βρίσκεται σε αρκετά μεγάλη απόσταση από αυτό και σε ασυνήθιστη θέση. Ο Herwerden θέτει ως διόρθωση το συχνῷ τέθεικας, χωρίς να δικαιολογεί μια τόσο ριζική και μη παλαιογραφικά δικαιολογημένη απόκλιση από το κείμενο που παραδίδουν οι κώδικες. Διαφοροποιείται ωστόσο λίγα χρόνια αργότερα 50 και έχοντας ως βάση το απ. 94 Κ-Α του Φιλήμονα 51 προτείνει τη διόρθωση αὐτός. 52 Η διόρθωση του Kaibel 53 τοσοῦτ ἔθηκας επίσης πρέπει να απορριφθεί γιατί αφήνει έντονη αίσθηση φθοράς του κειμένου και δεν δικαιολογείται παλαιογραφικά. 44 Με την υποσημείωση ότι πρέπει να εννοήσουμε τιμιώτερον σαυτοῦ και τιμιώτερον ἢ πέφυκε τῇ φύσει. Animadversiones in Athenaeum (1802) 565, τομ. 2. 45 «πιο πολύτιμα από τον εαυτό σου ή απ ό,τι προέρχεται από τη φύση». 46 Ο Gulick στο έργο του The Deipnosophists (1928) 241 μεταφράζει: «Why, fellow, have you deemed money more precious than yourself or than it is by nature?» 47 Adversaria (1831) 307. 48 μῦθον οὐδαμῶς ἐμαυτῆς οὖσ' ἀδείμαντος, φίλοι (Αισχ. Περσ. 162), ἥβων γάρ, κἀδυνάμην κλέπτειν, ἴσχυόν τ' αὐτὸς ἐμαυτοῦ (Αριστ. Σφ. 357), Αὐτὴ δ' ἐμαυτῆς οὐ κακῶς γνώμης ἔχω (Αριστ. Λυσ.1125). 49 Meineke (1841) 499. 50 Mnemosyne 4 (1876) 301-302. 51 μείζω τὰ κακὰ ποιοῦσι πολλοί, δέσποτα,\αὐτοὶ δι' αὑτοὺς ἢ πέφυκε τῇ φύσει. (τομ. VII Κ- Α). 52 Η διόρθωση αυτή επιβεβαιώνεται και στο Collectanea critica, epicritica, exegetica (1903) 191, απορρίπτοντας πλήρως την αρχική του πρόταση. Το ισχνό στοιχείο της συγκεκριμένης διόρθωσης έγκειται στον επαναληπτικό χαρακτήρα της αντωνυμίας αὐτός, η οποία γίνεται περιττή μετά από μια τόσο χαρακτηριστική και εμφατική κλητική προσφώνηση στον προηγούμενο στίχο, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας ανούσιος πλεονασμός. 53 Kaibel (1887) 368. [15]
Ο Bothe 54 προτείνει τον τύπο αὑτῷ αλλά η λιγότερο προβληματική παρέμβαση είναι αυτή του Nauck. 55 Ο τύπος σαυτῷ που προτείνει ενισχύει την ενεργητική διάθεση του ρήματος τέθεικας και συνάδει με τη συνήθη σύνταξή του, με μία αιτιατική (τἀργύριον) και μία δοτική (σαυτῷ). Επιπλέον, ο τύπος θα μπορούσε να λειτουργήσει και ως δοτική αντικειμενική εξαρτημένη από το επίθετο τιμιώτερον, που ανήκει στην κατηγορία όσων δηλώνουν ωφέλεια και επιδέχονται τέτοια σύνταξη. Εξάλλου, το σαυτῷ συνδέεται και με το β ενικό του ρήματος τέθεικας δίνοντας μια αμεσότητα απαραίτητη για την αποστροφή που επιχειρεί το ομιλούν πρόσωπο. 56 Το σφάλμα, παλαιογραφικά δικαιολογημένο, πρέπει να προκλήθηκε κατά τη μετάβαση σε μικρογράμματη γραφή ίσως λόγω της επιρροής της προηγούμενης σύγκρισης και της εσφαλμένης εντύπωσης που δημιουργούσε για μια γενική συγκριτική που θα έπονταν. 57 Στον στ.10 διχάζεται η παράδοση του κειμένου, καθώς ο κώδικας Α παραδίδει τον τύπο κακοῖς ενώ οι κώδικες CE της επιτομής δίνουν τον τύπο ἀδικοῖς. Στην προκειμένη περίπτωση θα πρέπει να επιλέξουμε τον τύπο που μας δίνει ο κώδικας Marcianus, όχι μόνο ως lectio difficilior αλλά και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι το ρήμα κακόω έχει μια ιδιαίτερη εννοιολογική χροιά σε σχέση με το ἀδικέω, λαμβάνοντας τη σημασία της άσχημης μεταχείρισης ενός προσώπου και όχι τόσο της διάπραξης ενός ηθικού αδικήματος που είναι η ουσιαστικότερη σημασία του ἀδικῶ. 58 Τέλος, στον στ. 14 ο τύπος που δίνει ο κώδικας Marcianus δόξει τις για πρώτη φορά τέθηκε σε αμφισβήτηση από τον Bergk, όπως μας πληροφορεί ο Kock 59 ο οποίος υιοθετεί τη διόρθωση δόξεις τι. Αν και ο τρόπος που παραδίδεται ο στίχος είναι αποδεκτός και θα μπορούσε να διατηρηθεί, θεωρώ ότι η διόρθωση δόξεις τι αποτελεί ουσιαστική βελτίωση. Το βασικό επιχείρημα προέρχεται από το σύνολο του διασωθέντος αποσπάσματος στο οποίο, αν παρατηρήσουμε τα ρήματα, χρησιμοποιείται αποκλειστικά σχεδόν το α (καλῶ, ποῶ) και το β πρόσωπο (νήφεις, ἀδικεῖς, τέθεικας, εἶ, κακοῖς, περιάγεις). 60 Επίσης η χρήση του β ενικού συνδυάζεται με τον προηγούμενο ρηματικό τύπο (περιάγεις) δίνοντας αμεσότητα και θεατρικό χαρακτήρα. Άρα η επιλογή της διόρθωσης δόξεις τι στον 54 Bothe (1855) 685. 55 Nauck (1866) 337-338. Ως παράλληλο κείμενο ο Nauck προτείνει : «ὅ τι μόνον ἡμῖν προῖκ' ἔδωκαν οἱ θεοὶ \ ὕπνον, τί τοῦτο πολυτελὲς σαυτῷ ποιεῖς;» Πλουτ. Περί Δεισ. 166 Α 11-12. 56 Για σύνδεση του σαυτῷ με ρήμα στο β ενικό βλ. Μεν. απ. 717, τομ. VI Κ-Α, Αριστ. Ιπ. 184, Νεφ. 1475, Ειρ. 706-708, Εκκλ. 295-295. 57 Ο Edmonds (1957) 260, υιοθετεί την ίδια διόρθωση στο κείμενό του (σαυτῷ τέθεικας). 58 Βλ. LSJ s.v. Επιπλέον, το ρήμα βρίσκεται σε οριστική έγκλιση και όχι ευκτική ώστε να γίνει δεκτός ο τύπος ἀδικοῖς. 59 Kock (1888) 326. 60 Εξαίρεση αποτελεί ο τύπος πέφυκε ο οποίος όμως τοποθετείται εντός του β όρου σύγκρισης. 61 Υπέρ της επιλογής του δόξεις τι τάσσονται οι Edmonds (1957) 260, Gallo (1981) 32. [16]
στ. 14 συμβάλλει στη διατήρηση της αρμονίας του κειμένου. 61 Κωμωδία με τον τίτλο Ἀνδροφόνος έχει γράψει και ο Φιλήμων. 62 Ως προς τη σημασία του όρου και τις διαστάσεις που μπορεί να λάβει αξίζει να παρατηρήσουμε τις παραινέσεις του μάγειρου στους Συνεφήβους του Εύφρονα. 63 Σύμφωνα με την παρατήρηση του Meineke, 64 ο όρος ανδροφόνος δεν είναι απαραίτητο να εκληφθεί με την κυριολεκτική του σημασία αλλά μπορεί να λάβει μεταφορική διάσταση, όπως αυτή του δόλιος ή αρπακτικός. 65 Ωστόσο, η έλλειψη επαρκών στοιχείων κάνει αβάσιμη την εξαγωγή συμπερασμάτων για το θέμα της κωμωδίας με βάση τον τίτλο. Ακόμα και αν δεχθούμε την εικασία του Edmonds, 66 σύμφωνα με την οποία η ομότιτλη κωμωδία του Φιλήμονα σχετίζεται με την εταίρα Γνάθαινα 67 (πρόσωπο που πρωταγωνιστεί σε κωμωδία του Φιλιππίδη), 68 θα ήταν παρακινδυνευμένο να θεωρήσουμε ότι οι δύο κωμωδίες του Βάτωνα και του Φιλήμονα έχουν το ίδιο πρωταγωνιστικό πρόσωπο, επειδή μοιράζονται τον ίδιο τίτλο. 69 Ο Edmonds βέβαια πηγαίνει ακόμα παραπέρα, εικάζοντας ότι ο χαρακτήρας ανδροφόνος, που θεωρείται εκ προοιμίου θηλυκός, μπορεί να αναφέρεται στη Λαοδίκη, που δηλητηρίασε το 247 π.χ. τον σύζυγό της, Αντίοχο της Συρίας. Το ιστορικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζεται η άποψη του Edmonds είναι το εξής: Ο Αντίοχος Β, για να διασφαλίσει την ειρήνη με τον Πτολεμαίο, έπρεπε να παντρευτεί την κόρη του Βερενίκη, αλλά προηγουμένως έπρεπε να αποκηρύξει την πρώτη του σύζυγο Λαοδίκη. Η Λαοδίκη αρχικά αποδέχτηκε, επιφανειακά τουλάχιστον, το διαζύγιο για να μπορέσει να τελεστεί ο διπλωματικός γάμος του Αντίοχου με την Αιγύπτια πριγκίπισσα. Το 246 π.χ. όμως, όταν ο Αντίοχος δολοφονήθηκε στην Έφεσο, η Λαοδίκη βρίσκονταν μαζί του. Πολλοί σύγχρονοί της κατηγόρησαν τη Λαοδίκη ως ηθικό αυτουργό του φόνου του Αντίοχου. Σύμφωνα με τον Αθήναιο (XIII, 593a-e), η Λαοδίκη χρησιμοποίησε την ακόλουθό της Δανάη και τον εραστή της τελευταίας Σώφρονα, που ήταν ο διοικητής της Εφέσου, για να δολοφονήσει τον Αντίοχο. Η Λαοδίκη επιθυμούσε να ανεβάσει στον θρόνο τους υιούς της και γι αυτόν τον λόγο δεν δίστασε να διατάξει τη δολοφονία της αντιζήλου της Βερενίκης και του μικρού υιού που είχε αποκτήσει η τελευταία από τον Αντίοχο. Λίγο καιρό αργότερα, η Λαοδίκη ανεπιτυχώς προσπάθησε να θανατώσει τους δύο συνεργούς της, ώστε να μην υπάρχουν μάρτυρες του ρόλου της στον σχεδιασμό της 62 Απ. 8, τομ. VII Κ-Α: πιεῖν τις ἡμῖν ἐγχεάτω, καὶ ματτύην \ ποιεῖτε θᾶττον. 63 Απ. 9. 8-10, τομ. V Κ-Α: μισθὸν διδόντας ὅσον ἂν αἰτήσῃς ἁπλῶς, \εἶναι δίκαιον, οὗ δὲ νῦν βαδίζομεν,\ εἰς τοὺς γάμους, ἀνδροφόνον, ἂν τοῦτ' αἰσθάνῃ. 64 Meineke (1823) 360. 65 Μια τέτοια συνυποδήλωση φαίνεται και σε ένα απόσπασμα του Άμφιδος : ἅπαντες ἀνδροφόνοι γάρ εἰσιν ἑνὶ λόγῳ (απ.30,8, τομ. II K-A). Επίσης βλ. Μεν. Δύσκ. 481, Αθήν. VI 228c, 260f. 66 Edmonds (1957) 260. 67 Στον Φιλήμονα, ο τίτλος Νέαιρα φαίνεται ότι είναι όνομα εταίρας. Κάτι ανάλογο μπορεί να συμβαίνει με τους τίτλους: Ἀνανεουμένη, Ἀνδροφόνος και Κορινθία. 68 Απ. 5. 3, τομ. VII K-A. 69 Βλ. Gow (1965) 7-10. [17]
δολοφονίας του πρώην συζύγου της. 70 Όλα τα προαναφερθέντα επιβεβαιώνουν απλώς, ότι η Λαοδίκη ήταν η πιο γνωστή ανδροφόνος της εποχής, αν δεχτούμε ότι η συγκεκριμένη κωμωδία του Βάτωνα γράφτηκε γύρω στο 246 με 245 π.χ. Βασικό πρόβλημα για να δεχθούμε τη σκέψη αυτή, έστω και ως πιθανότητα, είναι το γεγονός ότι ο τίτλος στον Αθήναιο (VII. 279c) αναφέρεται σε αρσενικό όνομα: ἐν τῷ Ἀνδροφόνῳ δε ἐπιγραφομένῳ. 71 Το ότι είναι αρσενικό και όχι ουδέτερο επιβεβαιώνεται από τη χρήση του όρου σε άλλες περιπτώσεις. 72 Όσον αφορά στην τάση που έχουν πολλοί μελετητές να συσχετίζουν τον τίτλο με το θέμα της κωμωδίας, θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτό, ειδικότερα στη Νέα Κωμωδία, δεν συμβαίνει συχνά. Η κωμωδία της κυρίαρχης ιδέας είναι σπάνια καθώς δεν διαμορφώνει τη βάση του έργου παρά μόνο κυριαρχεί σε λίγες διασκεδαστικές σκηνές. 73 Θέμα του αποσπάσματος αποτελεί η γελοιογράφηση των ιδεών των φιλοσόφων, αν και λόγω του μικρού αριθμού σωζόμενων στίχων, είναι δύσκολο να υποστηρίξουμε ότι αποτελεί και θέμα της κωμωδίας. Αν αναλογιστούμε όμως τη συχνότητα εμφάνισης θεμάτων σχετικών με φιλοσόφους στα σωζόμενα αποσπάσματα του Βάτωνα, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η διακωμώδηση των ιδεών τους υπήρξε ένα Leitmotiv για τον ποιητή. 74 Είναι γεγονός ότι η επανάληψη οικείων σχημάτων με μικρές παραλλαγές επιτρέπει στο κοινό να έχει την ευχαρίστηση της πρόβλεψης και αποτελεί έναν από τους τρόπους επίτευξης του κωμικού. Άλλωστε, οι κωμικοί ποιητές κάθε άλλο παρά απέκρυπταν πως η κωμωδία στηριζόταν σε τυποποιημένες καταστάσεις και πρόσωπα αντιθέτως έδιναν έμφαση και εκμεταλλεύονταν το γεγονός. 75 Η κριτική των φιλοσόφων, τόσο ως παρωδία όσο και ως απλή διακωμώδηση, συμπεριλαμβανομένης και της κριτικής του Βάτωνα, εντάσσεται σε μια μακρά και ζωτικής σημασίας παράδοση που ξεκινά από τον Επίχαρμο. 76 Μετά τον Επίχαρμο, το κωμικό θέατρο μεταφέρθηκε από τη Σικελία στην Αττική. Ο ποιητής που πρώτος επιτέθηκε στους φιλοσόφους από σκηνής και ξεκίνησε μια διαμάχη που κράτησε τουλάχιστον όσο και η Αττική κωμωδία, ήταν ο Κρατίνος ο οποίος στην κωμωδία του Πανόπται διακωμώδησε τον φιλόσοφο Ίππωνα. 77 Οι Πανόπται είναι ο πρόδρομος των Νεφελών, αλλά και το μοντέλο πάνω στο οποίο οι Νεφέλες πλάστηκαν. Την ίδια 70 Μαντάς (2006) τομ. 4, 221-222. 71 Gallo (1981) 29. 72 κατὰ τὴν Στράττιδος τοῦ κωμῳδιοποιοῦ Ἰοκάστην, ἥτις ἐν ταῖς ἐπιγραφομέναις Φοινίσσαις φησίν.(αθήν. IV. 160b) 73 Webster SLGC (1970) 115. 74 Susemihl (1891) 264, Croenert (1906) 48, Gallo (1981) 18. Μάλιστα, ο πρώτος υποστηρίζει ότι ο χλευασμός Κυνικών, Στωικών και Επικούρειων φιλοσόφων ήταν ο βασικός στόχος που έθετε ο Βάτων στις κωμωδίες του. 75 Hunter (1994) 109. 76 Για τη σχέση του Επίχαρμου με τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, του Πυθαγόρα και του Ξενοφάνη βλ. Grey (1896) 4-10. 77 Απ. 161-163, τομ. IV K-A. Ο σχολιαστής του Προτρεπτικού που έγραψε ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς σημειώνει ότι ο Κρατίνος απέδωσε στον Ίππωνα ασέβεια (Stählin, Treu (1972) 304, 29). [18]
εποχή ο Αμειψίας ανέβασε τον Κόννο 78, ενώ με τη διακωμώδηση των φιλοσόφων (κυρίως του Σωκράτη) ασχολούνται σε κωμωδίες τους ο Καλλίας, ο Εύπολης και ο Πλάτων. 79 Η σάτιρα δεν έχει όρια και είναι ιδιαίτερα επιθετική. Οι φιλόσοφοι γελοιοποιούνται για την εκκεντρικότητά τους, κατηγορούνται ως αντίπαλοι της θρησκείας ή για τη φθοροποιό επίδραση της διδασκαλίας τους. Έτσι, ο Σωκράτης των Νεφελών έγινε για τους μεταγενέστερους κωμωδιογράφους το πρότυπο της διακωμώδησης του διανοούμενου με χαρακτηριστικά 80 που θα εμφανιστούν αργότερα συλλήβδην και χωρίς διακρίσεις για το σύνολο των φιλοσόφων, 81 αν και πρέπει να τονιστεί ότι ο τύπος του αρχαίου φιλοσόφου, όπως εμφανίζεται στις κωμωδίες του 4 ου και του 3 ου αι., παρουσιάζει συγκριτικά και αξιοσημείωτες διαφορές. Οι επιθέσεις στους φιλοσόφους από τους κωμωδιογράφους της Μέσης και της Νέας Κωμωδίας έχουν απολέσει την πολεμική τους και τις σοβαρές ηθικοπολιτικού χαρακτήρα κατηγορίες που είχαν χαρακτηρίσει την αντιδιανοητική και αντιφιλοσοφική κριτική που ασκούσε η Παλαιά Κωμωδία. Οι κωμωδιογράφοι βέβαια συνεχίζουν να στοχεύουν σε θεωρητικές αρχές ή απλούς κανόνες συμπεριφοράς των διαφόρων φιλοσοφικών σχολών και μερικές φορές σε μεμονωμένους φιλοσόφους. Αυτά τα στοιχεία όμως δείχνουν την ευρύτερη εξάπλωση της φιλοσοφίας σε μια κοινωνία που υφίσταται ριζικούς μετασχηματισμούς. Σταδιακά δημιουργείται μια συμβατική εικόνα, ένα σταθερό προσωπείο με παγιωμένα χαρακτηριστικά και συμπεριφορές (καρτερία, αλαζονεία, παρασιτισμός, ένδεια) με αποτέλεσμα η προσωπική επίθεση με την πάροδο των ετών να εκλείπει δίνοντας τη θέση της στην παρωδία. 82 Άλλωστε, οι φιλόσοφοι έχουν γίνει πλέον αναπόσπαστο μέρος της πόλης και της ζωής της και η φιλοσοφική κουλτούρα τείνει να λάβει τα γνωρίσματα ενός συρμού, κάτι που είναι λογικό να επηρεάζει και τους κωμωδιογράφους. 83 Πιο συγκεκριμένα, κατά την περίοδο της Μέσης Κωμωδίας, η μεγάλη άνθιση της φιλοσοφίας αντικατοπτρίζεται, εκτός των άλλων, στον αυξημένο αριθμό των κωμωδιών που ασχολούνται με τη διακωμώδηση των φιλοσόφων. Ο Πλάτων και ο Πυθαγοριστής του Αριστοφώντα, η Πυθαγορίζουσα του Άλεξη και του Κρατίνου του Νεότερου, οι Ταραντίνοι του Άλεξη φαίνεται να έχουν ως επίκεντρο τη φιλοσοφική σάτιρα. 84 Τα αποσπάσματα ήταν λιγότερο επιθετικά στην κριτική τους σε σχέση με αντίστοιχα χωρία της Παλαιάς Κωμωδίας. Οι φιλόσοφοι δεν είναι πια οι αντίπαλοι της θρησκείας και οι σπορείς της διαφθοράς και θα λέγαμε ότι ο συντηρητισμός της Παλαιάς Κωμωδίας έδωσε τη θέση του σε μια πιο φιλελεύθερη προσέγγιση της φιλοσοφίας, που προφανώς προκλήθηκε από την πιο ευνοϊκή στάση του λαού προς 78 Απ. 9, τομ. II K-A. 79 Καλλ. απ. 15, τομ. IV K-A, Ευπ. απ. 158, 386, 395, τομ. V K-A, Πλάτ.κωμ. απ. 143 τομ. VII K-A. 80 Είναι ευρέως γνωστή η ολιγάρκεια της διατροφής των φιλοσόφων (Αριστ. Νεφ. 415-416, Όρν. 1280-1283) καθώς και η τάση τους να ντύνονται με κουρέλια ή να μένουν άπλυτοι αδιαφορώντας για τα εγκόσμια (Αριστ. Νεφ. 837, Όρν. 1554-1555). 81 Βλ. Hunter (1983) 229, Battezzato (2007) 3, Olson (2007) 227-255. 82 Imperio (1998) 120-121. 83 Helm (1906) 375-386, Weiher (1913) 37-39, Webster (1970) 110. 84 Βλ. Άλεξ. απ. 201-202 και 222-224, τομ. II K-A, Αριστοφών απ. 8 και 9-12, τομ. IV K-A, Κρατ. Νεοτ. απ. 6, τομ. IV K-A. [19]
αυτήν. Ωστόσο, δεν θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι οι ποιητές έτρεφαν και συμπάθεια προς τους φιλοσόφους ήταν απλά η εποχή της ανεκτικότητας. 85 Πουθενά στη Μέση Κωμωδία δεν θα δούμε τις βίαιες εκφράσεις του Εύπολη 86 ούτε το προσωπικό σκώμμα που βρίσκουμε στο Αριστοφάνη, αλλά δεν υπάρχει και κανείς κωμικός αυτής της περιόδου που να δείχνει ότι βλέπει τη φιλοσοφία υπό μία ευνοϊκή οπτική γωνία, 87 αφού συνηθίζεται να ασκείται κριτική είτε σε ένα πρόσωπο (Πλάτων) 88 είτε σε μια φιλοσοφική σχολή (Πυθαγόρειοι). Ο Πλάτων διακωμωδείται για τη βλοσυρή του εμφάνιση (σκυθρωπάζειν μόνον, \ὥσπερ κοχλίας σεμνῶς ἐπηρκὼς τὰς ὀφρῦς), 89 την ελαφρότητα των λόγων του (συγγενοῦ τρέχων \ Πλάτωνι, καὶ γνώσει λίτρον καὶ κρόμμυον), 90 τις μεθόδους διδασκαλίας που εμπεριέχουν μάταιες και ασαφείς έρευνες 91 και για την καρτερία, που αποτελεί έναν αδιανόητο τρόπο ζωής (ἐν ἡμέραις τρισὶν \ ἰσχνότερον αὐτὸν ἀποφανῶ Φιλιππίδου). 92 Η συζήτηση με αυτόν τον φιλόσοφο είναι ένας καταιγισμός κενολογίας και φλυαρίας (μετὰ Πλάτωνος ἀδολεσχεῖν) 93 και κάποιες βασικές ιδέες, όπως η θεωρία του Αγαθού, είναι τόσο δυσνόητες ώστε να παραλληλίζονται με μια πορεία στο σκοτάδι. 94 Από την άλλη πλευρά, η διακωμώδηση των Πυθαγορείων είναι θέμα που ποτέ δεν κούρασε τους κωμικούς ποιητές αυτής της περιόδου. Δεν ήταν τόσο οι διδασκαλίες τους που γελοιοποιούνταν αλλά κυρίως αυτά που έτρωγαν και φορούσαν, η αποχή τους από το κρέας ή το κρασί και η λιγοστή τροφή. Από τα αποσπάσματα που διαθέτουμε δεν φαίνεται αν οι ποιητές γνωρίζουν εις βάθος τη φιλοσοφία τους, αντιθέτως αποδίδουν συνεχώς στους Πυθαγόρειους τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά, που ήταν εύκολο να γίνουν αντικείμενο χλευασμού. 95 Οι απαγορεύσεις που επιβάλλονταν στους νέους οι οποίοι εισέρχονταν σε αυτή τη φιλοσοφική ομάδα, η λιτότητα, η ακαμψία της ασκητικής ζωής, που συχνά έτεινε προς τα όρια της αθλιότητας, αποτελεί αντικείμενο κριτικής για τον 85 Grey (1896) 21-22. 86 μισῶ δὲ καὶ τὸν Σωκράτην, τὸν πτωχὸν ἀδολέσχην (απ. 38.6, τομ. V K-A). 87 Δεν θα ισχυριζόμασταν το ίδιο για τον Μένανδρο ο οποίος, κατά την περίοδο της Νέας Κωμωδίας, συχνά εξέφραζε θετική άποψη για τη φιλοσοφία (Βλ. απ. 845.1-4, τομ. VI 2 K-A). Προφανώς σε αυτό συνετέλεσε και η φιλοσοφική παιδεία που έλαβε, καθώς ο Θεόφραστος, που διαδέχτηκε τον Αριστοτέλη στη διεύθυνση της Περιπατητικής σχολής, υπήρξε δάσκαλός του. Βλ. σχετικά Διογ. Λαέρτ. V. 37, Ditandy (1854) 196. 88 Για τη διακωμώδηση του Πλάτωνα γενικά στην κωμωδία βλ. Hussey (1894), Fenk (1913), Düring (1941) 137-143. 89 Άμφ. απ.13, τομ. II K-A. 90 Άλεξ. απ. 1, τομ. II K-A, Αναξ. απ.20, τομ. II K-A. 91 Επικρ. απ. 10, τομ. V K-A. 92 Αριστοφών απ. 8, τομ. IV K-A. 93 Άλεξ. απ. 185, τομ. II K-A. 94 Άμφ. απ. 6, τομ. II K-A. Για την Πλατωνική θεωρία του Αγαθού βλ. και Άλεξ. απ. 98, τομ. II K-A, Φιλιπ. απ. 6, τομ. VII K-A. Για τη θεωρία της ψυχής βλ. Άλεξ. απ. 163, τομ. II K-A. 95 Για την παρωδία του Πυθαγορισμού στην κωμωδία βλ. Grey (1896) 28-31, Meautis (1922) 10-15, Burkert (1962) 192-195, Arnott (1972) 70-71, Imperio (1998) 122-124. 96 Άλεξ. απ. 27, 223, τομ. II K-A, Αντιφ. απ. 133 τομ.ii K-A, Μνησ. απ. 1, τομ. VII K-A. [20]
Άλεξη, τον Αντιφάνη και τον Μνησίμαχο. 96 Στην Πυθαγορίζουσα του Άλεξη περιγράφεται η φτωχή δίαιτα, η αντοχή στην πείνα, το κρύο και η ανυπαρξία επαρκών συνθηκών υγιεινής (ἔδει θ' ὑπομεῖναι μικροσιτίαν, ῥύπον, ῥῖγος, σιωπήν, στυγνότητ', ἀλουσίαν). 97 Η δυστυχία, και η χορτοφαγία έχουν επανειλημμένα διακωμωδηθεί από τον Αντιφάνη (απ. 158, 166, και 225.7-8 K-A) και τον Αριστοφώντα (απ. 9, 12 K-A) ενώ χαρακτηριστικές είναι οι αναφορές στον τρίβωνα, τον κουρελιασμένο μανδύα, που αποτελεί σύμβολο του αντικομφορμισμού και της κοινωνικής θέσης των Πυθαγορείων. 98 Στη Νέα Κωμωδία, οι φιλόσοφοι εξακολουθούν να είναι αντικείμενα κριτικής, αλλά δεν υπάρχει ούτε το προσωπικό σκώμμα της Παλιάς ούτε η παρωδία της Μέσης Κωμωδίας. Η κριτική των φιλοσόφων βρίσκεται τώρα, κατά το μεγαλύτερο μέρος, στο στόμα των δούλων, των εταιρών και των μαγείρων, στοιχείο που δείχνει τον κορεσμό που έχει υποστεί αυτή η μορφή κωμωδίας. 99 Θα μπορούσε μάλιστα να ισχυριστεί κάποιος ότι η ενασχόληση με τους φιλοσόφους οφείλεται περισσότερο, σε αυτή τη φάση, στα παραδείγματα και τα πρότυπα που είχε θέσει η Παλαιά και η Μέση Κωμωδία. 100 Η φιλοσοφική συζήτηση βέβαια εξακολουθούσε να έχει ενδιαφέρον γιατί πλέον αποτελούσε αντικείμενο ενασχόλησης ανθρώπων από όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ο μόνος ποιητής αυτής της περιόδου που αφιέρωσε ολόκληρη κωμωδία στους φιλοσόφους ήταν ο Φιλήμων. 101 Η φιλοσοφική σχολή που δέχονταν τις περισσότερες μομφές από τους ποιητές της Νέας Κωμωδίας ήταν η Στοά. 102 Ο Θεόγνητος εκφράζει την αποστροφή του για τους εκπροσώπους της (ὁ δαίμων φιλοσόφῳ συνῴκισεν.οὐδέν ἐστιν ἐπιμελὲς τῶν σῶν λόγων), 103 και ο Φοινικίδης σατιρίζει την ανακολουθία μεταξύ θεωρίας και πράξης. 104 Ούτε όμως και ο Επίκουρος λάμβανε καθολική επιδοκιμασία και αρκετές φορές οι διδαχές του περί ηδονισμού έδιναν άφθονες δυνατότητες σάτιρας και ειρωνείας στους κωμικούς ποιητές. 105 Η εξάπλωση της φιλοσοφίας στο ευρύ κοινό οδήγησε σε σχετικοποίηση των διδαγμάτων των φιλοσόφων, με αποτέλεσμα οι 97 Απ. 201 τομ. II K-A. Βλ. σχετικά Arnott (1996) 582-584. 98 Αριστοφών απ. 9.3 και 12.9 τομ. IV K-A. 99 Denis (1886) 526. 100 Grey (1896) 32. 101 Ο Denis (1886) 433 υποστηρίζει ότι έγραψε αυτήν την κωμωδία για να ευχαριστήσει τις μάζες που διατηρούσαν την παλιά προκατάληψη κατά των φιλοσόφων. Οι Φιλόσοφοι πιθανώς να ήταν έργο που διακωμωδούσε αρκετές σχολές, αλλά έχει διασωθεί μόνο ένα απόσπασμα (απ. 88, τομ. VII K-A). 102 Κατά τον Webster (1970) 113, που διαφοροποιείται, είναι δυσχερής η διάκριση μεταξύ αναφορών σε Επικούρειους και Στωικούς, αφού και οι δύο ανέπτυξαν διαφορετικές όψεις της Περιπατητικής Ηθικής. 103 Απ.1, τομ. VII K-A. 104 Απ.4.16-21, τομ. VII K-A. 105 Βάτ. απ.3, 5.7-8, τομ. IV K-A, Ηγήσ. απ. 2, τομ. V K-A. [21]