Workshop, ΙΔΙΣ 18 Φεβροσαρίοσ 2011. Η έναπξη ηου Ψυχπού Πολέμου, 1941-1950: ζηπαηηγικά ή ιδεολογικά αίηια;

Workshop, ΙΔΙΣ 18 Φεβροσαρίοσ 2011 Η έναπξη ηου Ψυχπού Πολέμου, 1941-1950: ζηπαηηγικά ή ιδεολογικά αίηια; Κφλζηαληίλα Ε. Μπόηζηοσ Αλαπι. Καζεγήηξηα χγρξνλεο Ιζηνξίαο θαη Γηεζλνχο Πνιηηηθήο Σκήκα Πνιηηηθήο Δπηζηήκεο θαη Γηεζλψλ ρέζεσλ Παλεπηζηήκην Πεινπνλλήζνπ «Στεδηάδοληας ηελ εηρήλε: ε ηδεοιογηθή θαη ζηραηεγηθή επηρροή ηφλ εγεηώλ ηοσ Ποιέκοσ ζηε δηακόρθφζε ηοσ υστρού ποιέκοσ, 1941-1950» Με ηα κάηηα ηφλ εγεηώλ Καηά θαλφλα, ε βηβιηνγξαθία γηα ηνλ Φπρξφ Πφιεκν ηνπνζεηεί ηελ έλαξμή ηνπ ζην έηνο 1947, φηαλ νη δχν Τπεξδπλάκεηο πηνζέηεζαλ ζαθείο θαη καθξνπξφζεζκεο πνιηηηθέο πφισζεο. Χζηφζν, δελ μέζπαζε ελ αηζξία. Οχηε ήηαλ κεκνλσκέλε απφθαζε κίαο κφλν Τπεξδχλακεο. Απνηεινχζε κία πξνβιέςηκε εθδνρή ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θφζκνπ ήδε απφ ηηο κέξεο ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. αθψο δελ ήηαλ νξαηφο ν Φπρξφο Πφιεκνο ην 1941. Οξαηέο θαη εγλσζκέλεο ήηαλ νη αζπκβαηφηεηεο κεηαμχ ησλ ζπκκάρσλ πνπ ηνλ επέιεμαλ κεηά ην 1947. Αζπκβαηφηεηεο ηδενινγηθέο θπξίσο, αιιά θαη ζηξαηεγηθέο, πνπ είραλ πξνεγνπκέλσο επηθαιπθζεί απφ ηνλ πςειφ ζηξαηεγηθφ ζηφρν ηεο λίθεο θαη ηηο ζχκθπηεο ππαλαρσξήζεηο γηα ηε δηαηήξεζε ηεο ζπκκαρηθήο ελφηεηαο. Γηεξεπλψληαο ηα ηδενινγηθά θαη ζηξαηεγηθά αίηηα ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ ήδε απφ ην 1941, αλαπφθεπθηα αληινχκε θξίζηκε πιεξνθφξεζε απφ ηε δξάζε θαη ηε ζθέςε ησλ εγεηψλ ησλ ζπκκαρηθψλ δπλάκεσλ. πσο ζπλήζσο ζπκβαίλεη ζε ψξεο πνιέκνπ, ε ππξακίδα ησλ απνθάζεσλ ήηαλ εληζρπκέλε ζηελ θνξπθή. Οη εμαηξεηηθέο εγεηηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ Φξάλθιηλ Ρνχζβειη, ηνπ Ισζήθ ηάιηλ θαη ηνπ Οπίλζηνλ Σζψξηζηι ηνχο εμαζθάιηζαλ αθφκα κεγαιχηεξε ειεπζεξία θηλήζεσλ απέλαληη ζηα πνιηηηθά ηνπο ζπζηήκαηα. ε θάζε ρψξα, έζλνο θαη εγέηεο δέζεθαλ αμεδηάιπηα, ζπληαχηηζε πνπ απνδφζεθε κε ξεαιηζκφ ζηε δηαηχπσζε «Οη Σξεηο Μεγάινη». Δηδηθά ν Ρνχζβειη θαη ν Σζψξηζηι είραλ ζσξαθίζεη θαη ζεζκηθά ηνλ ξφιν ηνπο νδεγψληαο ηηο ρψξεο ηνπο ζηνλ πφιεκν κε δηαθνκκαηηθέο θπβεξλήζεηο εζληθήο ελφηεηαο. Οη αιιαγέο εγεζίαο ζηηο ΗΠΑ (Σξνχκαλ) θαη ηε Βξεηαλία (Άηιε) ην 1945, πξηλ αθφκα ηειεηψζεη ν πφιεκνο, θσηίδνπλ αθφκα θαζαξφηεξα ηα ζχλνξα αλάκεζα ζηηο πξνζσπηθφηεηεο θαη ζε απνθξπζηαιισκέλεο εζληθέο πνιηηηθέο. 1

πσο έρεη πεηζηηθά δείμεη κεηαμχ άιισλ ν Gerhard Weinberg (Visions o Victory), ν κεηαπνιεκηθφο θφζκνο απνηέιεζε αληαλάθιαζε ησλ βαζηθψλ επηδηψμεσλ ησλ ληθεηψλ. Έλα θξίζηκν εξψηεκα είλαη, αλ ζηηο επηδηψμεηο απηέο ζπλππνινγίζηεθε ε δπλεηηθή ζχγθξνπζε κεηαμχ ηνπο θαη πνηα πξνβιέπνληαλ λα είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο. Στεδηάδοληας ηελ εηρήλε Ο ηάιηλ πξνεηνηκάζηεθε πιεξέζηεξα απφ φινπο ηνπο ζπκκάρνπο γηα πηζαλή ξήμε, ελ πνιινίο άιισζηε ηελ πξνθάιεζε κε ηηο αθφξεζηεο εδαθηθέο θαη πνιηηηθέο δηεθδηθήζεηο ηνπ. Ο Σζψξηζηι αλέκελε, επίζεο, σο θπζηθή εμέιημε ηελ αληηπαξάζεζε ησλ δπηηθψλ ζπκκάρσλ κε ηε νβηεηηθή Έλσζε. Σν αξγφηεξν απφ ηε ζηηγκή πνπ δξνκνινγήζεθε ε ζπκκαρηθή απφβαζε ζηε Γπηηθή Δπξψπε ζηε Γηάζθεςε ησλ «Σξηψλ» ζηελ Σερεξάλε (Ννέκβξηνο 1943), ν Σζψξηζηι δηαπίζησζε φηη ν νβηεηηθφο εγέηεο ζα επηρεηξνχζε λα επηηχρεη φ,ηη είρε πξναλαγγείιεη κε ην γεξκαλν-ζνβηεηηθφ χκθσλν Με Δπίζεζεο Ρίκπεληξνπ-Μνιφηνθ (1939), πνπ εγθαηαιείθζεθε κε ηελ αηθληδηαζηηθή επίζεζε ηνπ Υίηιεξ ζηε νβηεηηθή Έλσζε: ηελ «απνθαηάζηαζε» ησλ ζνβηεηηθψλ ζπλφξσλ ζηα εδάθε πνπ είρε απσιέζεη ην ηζαξηθφ θαζεζηψο ζηνλ Α Παγθφζκην Πφιεκν, θαη, ζην πιαίζην ελφο επξχηεξνπ αλαζεσξεηηζκνχ, ηνλ εθ λένπ θαηαθεξκαηηζκφ ηεο Κεληξηθήο θαη Ννηηναλαηνιηθήο Δπξψπεο ζε κηθξά αλαιψζηκα θξάηε (Διιάδα, Ρνπκαλία, Γηνπγθνζιαβία, Σζερνζινβαθία). Ο Σζψξηζηι παξαδερφηαλ ηελ πξφβιεςε ηνπ Ρνχζβειη, φηη ζα ήηαλ αλαπφδξαζηε ε επηβνιή ζνβηεηηθνχ ειέγρνπ ζηελ Αλαηνιηθή θαη Ννηηναλαηνιηθή Δπξψπε, θαζψο ν Κφθθηλνο ηξαηφο ζα πξνέιαπλε πξνο ην Βεξνιίλν, πξνέιαζε πνπ ήηαλ απαξαίηεηε γηα λα ηειεηψζεη ν πφιεκνο. Χζηφζν, ζεσξνχζε επζεβή πφζν ηελ εθηίκεζε φηη ν ζνβηεηηθφο έιεγρνο ζα ειάκβαλε ηε κνξθή «θηλιαλδνπνίεζεο», πνπ ζα ζπλδχαδε ηνλ θηινζνβηεηηθφ εμσηεξηθφ πξνζαλαηνιηζκφ κε ηελ εζσηεξηθή πνιηηηθή απηνλνκία. Ο Σζψξηζηι δηέβιεπε φηη ν ηάιηλ ζα αλαπαξήγε ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε ην δηθηαηνξηθφ ζνβηεηηθφ ζχζηεκα θαη δελ ζα ζηακαηνχζε παξά κφλνλ εάλ ζπλαληνχζε ζζελαξή ακεξηθαληθή αληίδξαζε. Καζψο ν Ρνχζβειη έζεηε ζαλ ππέξηαην ζηφρν ηνλ ηεξκαηηζκφ ηνπ πνιέκνπ κε ηε ζπλδξνκή ηεο ΔΓ, ν Σζψξηζηι πξνζπάζεζε λα δπζρεξάλεη ηε ζνβηεηηθή πνιηνξθία ηεο Δπξψπεο κε δηπισκαηηθά κέζα, πξνθαιψληαο κάιηζηα ηελ Οπάζηγθηνλ λα ηνλ θαηεγνξήζεη γηα νπηζζνρψξεζε ζε αλαρξνληζηηθέο θαη επηθίλδπλεο απνηθηαθέο πνιηηηθέο γηα ηε δεκηνπξγία ζθαηξψλ επηξξνήο θαη ηζνξξνπίαο δπλάκεσλ. Γηα λα πεξηνξίζεη ηε νβηεηηθή Έλσζε, πνπ ζα «απειεπζέξσλε» αλελφριεηε ηελ Αλαηνιηθή θαη Ννηηναλαηνιηθή Δπξψπε φζν νη δπηηθνί ζχκκαρνη ζα πνιεκνχζαλ ζην δπηηθφ κέησπν, ν Σζψξηζηι απνδχζεθε κεηά ηε Γηάζθεςε ηεο Σερεξάλεο ζε κηα πνιχκελε πξνζπάζεηα λα ζπλελλνεζεί κε ηνλ ηάιηλ ζηελ θιαζηθή επξσπατθή γεσπνιηηηθή γιψζζα γηα ην κέιινλ ηεο Ννηηναλαηνιηθήο Δπξψπεο. Απφηνθνο ηεο πξνζπάζεηαο ήηαλ ε πεξίθεκε πκθσλία ησλ Πνζνζηψλ ζηε Μφζρα ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1944, πνπ «κνίξαδε» ζε ζθαίξεο επηξξνήο ηε Ννηηαλαηνιηθή Δπξψπε, κε ην ελδηαθέξνλ ηνπ Σζψξηζηι λα εζηηάδεη θπξίσο ζηελ Διιάδα θαη ηνπ ηάιηλ ζηε Ρνπκαλία. 2

Μεηά ηνλ ηεξκαηηζκφ ησλ ερζξνπξαμηψλ, αθφκα θαη κεηά ηελ εθινγηθή ηνπ ήηηα, ν Σζψξηζηι έζπεπζε λα ελζαξξχλεη ηνλ δηζηαθηηθφ αθφκα Υάξπ Σξνχκαλ λα εγθαηαιείςεη ηελ ζπλαηλεηηθή πνιηηηθή ηνπ πξνθαηφρνπ ηνπ θαη λα θεξχμεη ηε ξήμε κε ηε νβηεηηθή Έλσζε σο κνλαδηθή δηέμνδν γηα ηελ δηαηήξεζε ηεο εηξήλεο θαη ηεο αθεξαηφηεηαο ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ. Η θπβέξλεζε ησλ Δξγαηηθψλ ηνπ Κιέκελη Άηιε, ν νπνίνο δηαδέρζεθε ηνλ Σζψξηζηι δηαξθνχζεο ηεο Γηάζθεςεο ηνπ Πφηζληακ (Ινχιηνο 1945), απέξξηςε ηελ αθακςία ηνπ Σζψξηζηι ζην ζέκα ηεο απναπνηθηνπνίεζεο, αιιά ζχληνκα πηνζέηεζε ηε ζέζε ηνπ γηα ηελ «εηδηθή ζρέζε» ΗΠΑ-Βξεηαλίαο σο αληίπαινπ δένπο πξνο ηελ ΔΓ. εκαηνθφξνο ηεο κεηά ην 1947 θπξίσο έγηλε ν αθαηαπφλεηνο «αξρηηέθηνλαο» ηεο επξσ-αηιαληηθήο άκπλαο θαη νκφζπκνο ζπλνκηιεηήο ηνπ Σζψξηζηι Τπνπξγφο Δμσηεξηθψλ Έξλεζη Μπέβηλ. Πξφζθαηεο κειέηεο αλαδεηθλχνπλ ηνλ θαηαιπηηθφ ξφιν ηεο Βξεηαλίαο ήδε πξηλ απφ ην 1947, ζηε «δηνιίζζεζε» πξνο ηνλ Φπρξφ Πφιεκν, θαηαξξίπηνληαο ηελ θιαζηθή ζεψξεζή ηνπ σο απνθιεηζηηθά ακεξηθαλν-ζνβηεηηθήο ππφζεζεο. Δμεγείηαη, έηζη, πεηζηηθφηεξα ε έληνλε δηακάρε Βξεηαλίαο-ΔΔΓ ηε δηεηία 1945-47, αιιά θαη ε επηθπιαθηηθφηεηα ηνπ Σξνχκαλ φπσο λσξίηεξα ηνπ Ρνχζβειη- λα απνδερζεί ηελ επίκνλε ηζσξηζηιηαλή αλάιπζε γηα ην αλαπφθεπθην ηεο ηδενινγηθήο θαη ζηξαηεγηθήο ζχγθξνπζεο κε ηε Μφζρα, θαζψο ηε ζεσξνχζε ελ πνιινίο παξάγσγν ηεο βξεηαληθήο πξνζπάζεηαο λα δηαξξαγεί ην κέησπν ΗΠΑ- ΔΓ ππέξ ηεο απναπνηθηνπνίεζεο. Η πεξίπησζε ηνπ Ρνχζβειη είλαη ε πην πεξίπινθε αλάκεζα ζηνπο «Σξεηο Μεγάινπο». Ο Ρνχζβειη πξνέβαιε έλα εμαηξεηηθφ κίγκα ξεαιηζηηθήο θαη ηδεαιηζηηθήο ζθέςεο. Απφ ηε κία πιεπξά θαηαλννχζε πιήξσο φηη ν ηάιηλ ζα εθκεηαιιεπφηαλ ζην έπαθξν ηε ζπκβνιή ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ζηε ζπκκαρηθή λίθε γηα λα επεθηείλεη εδαθηθά θαη πνιηηηθά ηελ θπξηαξρία ηνπ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζεσξνχζε φηη ε ζπκκεηνρή ησλ ΗΠΑ ζηε κεηαπνιεκηθή ηάμε πξαγκάησλ σο δχλακεο «πξψηεο κεηαμχ ίζσλ» ζα πεξηζσξηνπνηνχζε απηή ηελ επεθηαηηθή ινγηθή, θαζψο αξγά ή γξήγνξα νη ΗΠΑ ζα θπξηαξρνχζαλ φρη κφλν ζηξαηεγηθά ιφγσ ηεο ηεξάζηηαο πιηθήο ηζρχνο ηνπο, αιιά θαη ηδενινγηθά, ιφγσ ηεο απαξάκηιιεο εζηθήο θαη πνιηηηθήο αλσηεξφηεηάο ηνπο απέλαληη ζηνπο αληαγσληζηέο ηνπο. ηελ άξλεζε ηεο Οπάζηγθηνλ λα εθπιεξψζεη απηφ ην εζηθφ ρξένο, ηεξκαηίδνληαο ηνλ απνκνλσηηζκφ ηεο ήδε απφ ην 1919, έβιεπε ν Ρνχζβειη έλα κείδνλ πνιηηηθφ θαη εζηθφ ζθάικα πνπ θαηαδίθαζε θαη ηνλ θφζκν λα ππνζηεί ηε βαξβαξφηεηα ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Μεηά ηελ ήηηα ηνπ Άμνλα, ε Ακεξηθή-«θάξνο ηεο δεκνθξαηίαο» φθεηιε επηηέινπο λα δψζεη ηε ζέζε ηεο ζηελ «Ακεξηθή-ηεξαπφζηνιν» ηνπ πξνεγκέλνπ αμηαθνχ ηεο ζπζηήκαηνο. Η πίζηε ζηελ αθνκνησηηθή δχλακε ηνπ ακεξηθαληθνχ ππνδείγκαηνο ζπκπιεθφηαλ ζηελ ζθέςε ηνπ Ρνχζβειη κε ηελ αλάγθε λα θξαηήζεη ζηε δπηηθή ζπκκαρία ηε νβηεηηθή Έλσζε, ψζηε λα ηεξκαηηζηεί ν πφιεκνο γξήγνξα θαη κε ηηο κηθξφηεξεο δπλαηέο απψιεηεο. Η ζησπεξή ηθαλνπνίεζε ησλ ζνβηεηηθψλ βιέςεσλ ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε ην 1944-45 απνζθνπνχζε λα απνηξέςεη κία ρσξηζηή πξψηκε δηεπζέηεζε κεηαμχ ηεο ΔΓ θαη ηνπ Άμνλα θαη λα δεζκεχζεη 3

ηνλ ηάιηλ λα εγγπεζεί ηνλ λέν δηεζλή νξγαληζκφ πνπ ζα βαζηδφηαλ ζηνλ ακεξηθαληθήο εκπλεχζεσο Αηιαληηθφ Υάξηε ηνπ 1941. Ο νξγαληζκφο ζα πεηχραηλε κφλν αλ ηνλ πεξηέβαιιαλ κε ηελ ηζρχ ηνπο νη Μεγάιεο Γπλάκεηο (νη «5 Αζηπλνκηθνί» θαηά Ρνχζβειη, ΗΠΑ, ΔΓ, Βξεηαλία, Γαιιία, Κίλα), εθφζνλ ε απνηπρία ηεο Κνηλσλίαο ησλ Δζλψλ είρε θαηαδείμεη ηελ αλεπάξθεηα ησλ λνκηθψλ θαηαζθεπψλ πνπ δελ δηέζεηαλ εξείζκαηα πξαγκαηηθήο ηζρχνο. Οη ΗΠΑ ρξεηάδνληαλ ηελ νβηεηηθή Έλσζε φρη κφλν γηα λα ηεξκαηίζνπλ ηνλ πφιεκν, αιιά θαη γηα λα λνκηκνπνηήζνπλ ην λέν δηεζλέο ζχζηεκα απέλαληη ζηνλ ππφινηπν θφζκν θαη απέλαληη ζην εζσηεξηθφ πνιηηηθφ ηνπο ζχζηεκα, ην νπνίν δίζηαδε λα αλαιάβεη κνλνκεξψο ηε δηαθχιαμε ηεο εηξήλεο. Απηφ ζήκαηλε φηη ν ηάιηλ έπξεπε λα πεηζηεί λα κελ επηζηξέςεη νχηε ε νβηεηηθή Έλσζε ζην ηδηφηππν θαζεζηψο απνκνλσηηζκνχ πνπ είρε εθαξκφζεη κεηά ην 1919 γηα λα εκπεδψζεη ηνλ θνκκνπληζκφ ζην εζσηεξηθφ ηεο. Η πνιηηηθή ηνπ Ρνχζβειη επεξεάζηεθε βαζεηά απφ ηα βηψκαηα ηνπ Α Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, φηαλ έδεζε απφ πξψην ρέξη σο Βνεζφο Τπνπξγφο ηνπ Ναπηηθνχ ηελ άλνδν θαη πηψζε ηνπ νπηιζνληθνχ νξάκαηνο. Γηα λα απνθιείζεη έλα παξφκνην δξάκα, πξνεηνίκαζε ζπζηεκαηηθά ην έδαθνο γηα ηελ έγθξηζε ηνπ λένπ δηεζλνχο νξγαληζκνχ θαη ησλ πλζεθψλ Δηξήλεο απφ ην Κνγθξέζν. Δχγισηηε ήηαλ ε επηινγή ηνπ Αληηπξνέδξνπ ζηηο εθινγέο ηνπ 1944. Ο Υάξπ Σξνχκαλ, κε ηελ ηεξάζηηα λνκηκνπνίεζε πνπ δηέζεηε ζηα αραλή ζπληεξεηηθά θαη εζσζηξεθή ζηξψκαηα ησλ Γεκνθξαηηθψλ, αιιά θαη ζηηο αληίζηνηρεο ηάμεηο ησλ Ρεπνπκπιηθάλσλ, αλέιαβε ηελ απνζηνιή λα θαιιηεξγήζεη ηελ ππεξθνκκαηηθή ζπλαίλεζε (bipartisanship) γηα ηελ θχξσζε ηνπ κεηαπνιεκηθνχ ζπζηήκαηνο. Η επηηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο έκειιε λα ηνλ δηεπθνιχλεη λα πινπνηήζεη ηελ πνιηηηθή ηνπ πξνθαηφρνπ ηνπ, θαζψο θαη ηελ πξσηνθαλή εκπινθή ησλ ΗΠΑ ζηε δηεζλή πνιηηηθή επί ησλ δηθψλ ηνπ εκεξψλ (ρέδην Μάξζαι, ίδξπζε ΝΑΣΟ, Πφιεκνο ηεο Κνξέαο, πεξηθεξεηαθά ζχκθσλα αζθάιεηαο). Σν αιιειέλδεην ησλ δχν Παγθνζκίσλ Πνιέκσλ επηθαιέζηεθε ν Ρνχζβειη γηα λα επηδηψμεη ηε ζεξαπεία ησλ αηηίσλ πνπ ηνπο πξνθάιεζαλ, φρη απιψο ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζπλεπεηψλ ηνπο. Η ζεξαπεία αθνξνχζε πξσηίζησο ηνπο επηηηζέκελνπο, κε πξνεμάξρνπζεο ηε Γεξκαλία θαη ηελ Ιαπσλία. Οη «Σξεηο» ήηαλ ζχκθσλνη φηη ν πφιεκνο ζα έιεγε κφλν κε ηελ άλεπ φξσλ ζπλζεθνιφγεζε ησλ δπλάκεσλ νπ Άμνλα θαη ζα αθνινπζνχζε ε ζηεξέσζε πνιηηηθψλ ζπζηεκάησλ πνπ ζα μεξίδσλαλ ηνλ κηιηηαξηζκφ θαη ηελ νινθιεξσηηθή νξγάλσζε ζε θξάηνο θαη θνηλσλία. Παξά ηελ εγθαηάιεηςε ηνπ ζρεδίνπ Μνξγθεληάνπ γηα ηνλ δηακειηζκφ θαη ηε κεηαηξνπή ηεο Γεξκαλίαο ζε αγξνηηθή ρψξα, εθαξκφζηεθε θαη ζηα δχν γεξκαληθά θξάηε πνπ αξγφηεξα ζρεκαηίζηεθαλ ε ηζσξηζηιηαλή πξφηαζε φηη ε ππνθηλεηήο ησλ δχν παγθνζκίσλ πνιέκσλ έπξεπε λα είλαη «επηξαθήο, αιιά αλίθαλε» ( fat, but impotent ). Η θνηλή γξακκή γηα ηε κειινληηθή γεξκαληθή ηζρχ δελ εκπφδηζε ηνπο ζπκκάρνπο λα πξνβνχλ ζε κνλνκεξείο ή δηκεξείο ηνπηθέο δηεπζεηήζεηο. Οη Αγγινακεξηθαλνί αλέιαβαλ ηελ παξάδνζε θαη αλαδηάξζξσζε ηεο Ιηαιίαο κεηά ηε ζπλζεθνιφγεζε (1943), θξνληίδνληαο επηκειψο λα κελ αλακηρζεί ε νβηεηηθή Έλσζε θαη λα αμηνπνηήζεη ην ζεκαληηθφ θνκκνπληζηηθφ θίλεκα πνπ είρε αλαπηπρζεί εθεί ζην κεηαμχ. Παξνκνίσο, απνδέρζεθαλ ηελ απειεπζέξσζε θαη ηνλ αθνπιηζκφ κφλνλ απφ ηνπο νβηεηηθνχο ησλ Αλαηνιηθνεπξσπαίσλ ζπκκάρσλ ηνπ Άμνλα 4

(Ρνπκαλία, Βνπιγαξία, Οπγγαξία). Σελ πεξίπησζε ηεο Ιαπσλίαο ρεηξίζηεθαλ εμνινθιήξνπ νη ΗΠΑ. Η πνιηηηθή γηα ηελ εμάιεηςε ησλ αηηηψλ ηνπ Πνιέκνπ άγγηδε άκεζα ηελ απνηθηνθξαηία. Σνλ ηκπεξηαιηζηηθφ αληαγσληζκφ ησλ επξσπατθψλ δπλάκεσλ ζεσξνχζαλ ηφζν νη ΗΠΑ φζν θαη ε νβηεηηθή Έλσζε γηα ηνπο δηθνχο ηεο ηζηνξηθνχο θαη ζηξαηεγηθνχο ιφγνπο ε θαζεκίαβαζηθφ αίηην ησλ παγθφζκησλ ζπξξάμεσλ θαη ηδενινγηθά αζπκβίβαζην κε ηελ αξρή ηεο απηνδηάζεζεο πνπ ζα ππνζηχισλε ηνλ λέν δηεζλή νξγαληζκφ. Η επζπγξάκκηζε Ρνχζβειη- ηάιηλ θαη αξγφηεξα Σξνχκαλ-ηάιηλ ζην ζέκα απηφ ππήξμε εληππσζηαθά ζηαζεξή. Υαξαθηεξηζηηθή ήηαλ ε ζχκπξαμή ηνπο ζηε θξίζε ηνπ νπέδ ην 1956, νπφηε παξακέξηζαλ πξνζσξηλά ηε κεηαμχ ηνπο αληηπαξάζεζε γηα λα «θιείζνπλ» ην θεθάιαην ηεο απναπνηθηνπνίεζεο ζηελ θαπηή δψλε ηεο Δγγχο Αλαηνιήο. Παξά ηελ θιηκάθσζε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ θαη παξά ηε κεηαθνξά ηνπ ζε πξψελ απνηθηαθά εδάθε ζηε δεθαεηία ηνπ 1960, κε απνθνξχθσκα ην Βηεηλάκ- δελ ππήξμε επηζηξνθή ζην παιαηφ θαζεζηψο ηεο επξσπατθήο απνηθηαθήο θπξηαξρίαο. Ο Υάξπ Σξνχκαλ εγθαηέιεηςε κε πνιιή πεξίζθεςε ηελ πνιηηηθή ζπλελλφεζεο κε ηε Μφζρα πνπ είρε ραξάμεη ν πξνθάηνρφο ηνπ. Η ηζηνξηθή νκηιία ηνπ «ζηδεξνχ παξαπεηάζκαηνο» ηνπ Σζψξηζηι ζην Κνιιέγην Westminster ζην Φνχιηνλ ηνπ Μηζνχξη ηνλ Μάξηην 1946 δελ δηαζθέδαζε ηηο ακθηβνιίεο ηνπ σο πξνο ηελ πξνζπκία ηεο ΔΓ γηα αληηπαξάζεζε κε ηηο ΗΠΑ. Δμίζνπ κηθξή απήρεζε είρε ηελ ίδηα πεξίπνπ επνρή ην «Μαθξνζθειέο Σειεγξάθεκα» ηνπ Σδνξηδ Κέλλαλ, πςειφβαζκνπ δηπισκάηε ηφηε ζηε Μφζρα (Φεβξνπάξηνο 1946), ζην νπνίν ππνζηήξηδε ην αλαπφθεπθην ηεο ξήμεο κε ηελ θχζεη θαη ζέζεη επεθηαηηθή θαη αληηθηιειεχζεξε νβηεηηθή Έλσζε. Θα απαηηνχληαλ αθφκα αξθεηέο θξίζεηο θαη αξθεηέο αλαιχζεηο γηα λα κεηαζηξαθεί ε ζηάζε ηεο ακεξηθαληθήο θπβέξλεζεο, φπνπ δέζπνδαλ ξσζφθηινη «φπσο ήκαζηαλ φινη», ζχκθσλα κε κεηαγελέζηεξε δηαηχπσζε ηνπ Πξνέδξνπ Σξνχκαλ.,ηη δελ επέηπραλ ε βξεηαληθή πίεζε θαη νη «εγθέθαινη» ηεο «αλάζρεζεο» (containment), ην επέηπρε ε ίδηα ε νβηεηηθή Έλσζε κε ηηο γεσπνιηηηθέο πηέζεηο πνπ εμαθνινχζεζε λα αζθεί μετά ηελ νινθιήξσζε ηεο πλζήθεο Δηξήλεο. Υαξαθηεξηζηηθέο ήηαλ νη πεξηπηψζεηο ηνπ Ιξάλ θαη ησλ ηελψλ ηνπ Βνζπφξνπ, φπσο θαη ε θιηκάθσζε ηνπ ειιεληθνχ εκθπιίνπ πνιέκνπ, πνπ απνθάιπςε ηελ αδπλακία ηεο Βξεηαλίαο λα ιεηηνπξγήζεη σο παξάγνληαο ζηαζεξφηεηαο. Οη ΗΠΑ έζεζαλ σο βαζηθή αξρή ηεο Γηάζθεςεο Δηξήλεο ηελ θαηά ην δπλαηφλ πεξηνξηζκέλε αιιαγή ζπλφξσλ. Σν ζθεπηηθφ ήηαλ λα απνηξαπνχλ κειινληηθέο επηζέζεηο κε ην λα γίλεη ζαθέο φηη αθφκα θαη έλαο θαζνιηθφο πφιεκνο ζα απέδηδε ειάρηζηα γεσπνιηηηθά θέξδε. Η ζηξαηεγηθή απηή αθνξνχζε φρη κφλν ηνπο εηηεκέλνπο, αιιά θαη ηνπο ληθεηέο. Οη ΗΠΑ δελ ελζσκάησζαλ θαζφινπ λέα εδάθε, ε Βξεηαλία ειάρηζηα, ελψ ε Βξεηαλία θαη ε Γαιιία απεκπφιεζαλ ηελ απνηθηαθή ηνπο ηζρχ. Η νβηεηηθή Έλσζε, κε αίηεκα ηελ ζσξάθηζε απφ κειινληηθέο απεηιέο, είρε ζέζεη ππφ ηνλ έιεγρφ ηεο ηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε, όσο ακόμα δηαξθνχζε ν Πφιεκνο. Οη ΗΠΑ ην απνδέρζεθαλ σο κνηξαία εμέιημε πνπ, γηα λα αλαηξαπεί, 5

ζα ρξεηαδφηαλ έλαο λένο πφιεκνο. Δηδηθά θαζψο ν ηάιηλ έδεημε ζηελ δηαπξαγκάηεπζε γηα ηελ Πνισλία ζηε Γηάιηα, πσο ζεσξνχζε ηφζν δσηηθφ ηνλ έιεγρν ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο, ψζηε λα δηαθηλδπλεχεη αλνηθηή ξήμε κε ηνπο ζπκκάρνπο. Η ακεξηθαληθή ζηάζε άιιαμε άξδελ, φκσο, φηαλ ε νβηεηηθή Έλσζε επερείξεζε πεξαηηέξσ γεσπνιηηηθέο αιιαγέο ζηε δηάξθεηα θαη θπξίσο κεηά ηελ νινθιήξσζε ησλ πλζεθψλ Δηξήλεο ζην Παξίζη. Σν Γφγκα Σξνχκαλ (Μάξηηνο 1947) ππήξμε κηα πξψηε, πεξηνξηζκέλε θαη ελ πνιινίο δνθηκαζηηθή πξσηνβνπιία αλαραίηηζεο ησλ ζνβηεηηθψλ πηέζεσλ ζην ιεγφκελν «Βφξεην Γηάδσκα» (Διιάδα, Σνπξθία, Ιξάλ). Ο Πξφεδξνο Σξνχκαλ πξνζέθεξε νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή βνήζεηα ζηε Διιάδα θαη ηελ Σνπξθία κε κηα ηδενινγηθή δηαθήξπμε γηα ηελ αληίζηαζε ησλ ΗΠΑ απέλαληη ζε θάζε πξνζπάζεηα ππνλφκεπζεο ή παξαβίαζεο ηεο ζηαζεξφηεηαο. Λίγν αξγφηεξα, ην ρέδην Μάξζαι (Ινχληνο 1947) πξνζθάιεζε θαη πξνθάιεζε ηε Μφζρα λα επηβεβαηψζεη ή λα απνξξίςεη αλνηθηά πιένλ ηε ζπλελλφεζε κε ηνπο ζπκκάρνπο ηεο. Με ηελ απνρψξεζε ηεο αληηπξνζσπείαο ηεο απφ ηε δηαπξαγκάηεπζε ηεο Γηάζθεςεο ηνπ Παξηζίσλ γηα ηε δηαηχπσζε ησλ φξσλ ηνπ Δπξσπατθνχ Πξνγξάκκαηνο Αλαζπγθξφηεζεο ην θαινθαίξη ηνπ 1947, ε νβηεηηθή Έλσζε απέξξηςε νξηζηηθά ηε ζπλεξγαζία. Έηζη απνδεζκεχζεθε πνιηηηθά απφ ηνπο πεξηνξηζκνχο ησλ ζπλζεθψλ σο πξνο ηελ επέθηαζε ηεο επηξξνήο θαη ηεο θπξηαξρίαο ηεο. Οη επφκελεο θηλήζεηο δελ άξγεζαλ λα εθδεισζνχλ. Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1948 ππνθίλεζε ζηελ Σζερνζινβαθία ηελ αλαηξνπή ηεο λφκηκεο θπβέξλεζεο απφ έλα «θηιηθφ» θνκκνπληζηηθφ θίλεκα επεθηείλνληαο έηζη ηνλ έιεγρφ ηεο ζηελ θαξδηά ηεο Δπξψπεο. Η απάληεζε ησλ Γπηηθνεπξσπαίσλ, κε ηελ ίδξπζε ηνπ πκθψλνπ ησλ Βξπμειιψλ ηνλ επφκελν κήλα (Μάξηηνο 1948) δελ εκπφδηζε ηε Μφζρα λα απνθιείζεη ην Βεξνιίλν ηνλ Ινχλην 1948 επηζεκνπνηψληαο ηε ζηξαηεγηθή ηεο γηα ηε δηαίξεζε ηεο Γεξκαλίαο. Μεηά ηε ιήμε ηνπ απνθιεηζκνχ, ηα δχν γεξκαληθά θξάηε έγηλαλ πξαγκαηηθφηεηα, ζχκβνια ηεο δηαίξεζεο ηεο Δπξψπεο θαη ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. Οη ΗΠΑ εξκήλεπζαλ ηε ζπλερηδφκελε ζνβηεηηθή επηζεηηθφηεηα ζηελ Κεληξηθή Δπξψπε φρη κφλν κε εζηθνχο θαη ηδενινγηθνχο φξνπο, σο έιιεηςε αλαζηνιψλ ζην φλνκα ηεο παγθφζκηαο θνκκνπληζηηθήο θπξηαξρίαο, φπσο επέκελε ν Σζψξηζηι, αιιά θαη σο ζηξαηεγηθή πνπ εδξαδφηαλ ζηελ πξαγκαηηθή έιιεηςε θξαγκψλ ζηνλ ζνβηεηηθφ επεθηαηηζκφ. Οηθνλνκηθά θαη εζηθά εμνπζελσκέλεο θαη ζηξαηησηηθά αλνρχξσηεο, νη επξσπατθέο ρψξεο πξνέβαιαλ νινέλα κηθξφηεξε αληίζηαζε ζηε ζνβηεηηθή πίεζε. Δθηφο απφ ηηο πεξηπηψζεηο ηεο πνιηηηθήο επηβνιήο, πνιιαπιαζηάδνληαλ νη πεξηπηψζεηο πνιηηηθήο ππνβνιήο. Η αχμεζε ηεο επηξξνήο ησλ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ ηεο Ιηαιίαο θαη ηεο Γαιιίαο, παξαιιήισο πξνο ηελ απνζηαζεξνπνίεζε ζηελ νπνία βχζηδε ηελ Διιάδα ν εκθχιηνο, έδεηρλαλ ηε δπλακηθή ηήο δηεζλνχο θνκκνπληζηηθήο επηξξνήο. Η αζίγαζηε γεσπνιηηηθή επεθηαηηθφηεηα ηνπ ηάιηλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ δηεζληθφηεηα θαη επαλαζηαηηθφηεηα ηνπ θνκκνπληζηηθνχ δφγκαηνο δεκηνπξγνχζαλ έλα εθξεθηηθφ κίγκα. Με ηε ζχζηαζε ηνπ ΝΑΣΟ (Απξίιηνο 1949) νη ΗΠΑ ηνπνζέηεζαλ ζηελ Δπξψπε ηνλ ακπληηθφ θξαγκφ πνπ έιεηπε. Αλαιακβάλνληαο λα 6

πξνζηαηεχνπλ καθξνπξφζεζκα ηελ επξσπατθή αζθάιεηα, αλαβάζκηζαλ ηελ αθεξαηφηεηα ηεο Δπξψπεο ζε δηθφ ηνπο δσηηθφ ζπκθέξνλ. Σν ΝΑΣΟ παξείρε κέρξη ην μέζπαζκα ηνπ Πνιέκνπ ηεο Κνξέαο πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή θπξίσο πξνζηαζία. Ο Πφιεκνο ηεο Κνξέαο ην κεηέηξεςε ζε νινθιεξσκέλε ζηξαηησηηθή ζπκκαρία, φπσο κεηέηξεςε ηηο ΗΠΑ, ζχκθσλα κε ηε γλσζηή ξήζε ηνπ Νηηλ Άηζεζνλ, ζε πξαγκαηηθή Τπεξδχλακε. Η δεκηνπξγία ηεο Βνξεηναηιαληηθήο πκκαρίαο αθηλεηνπνίεζε ηε ζνβηεηηθή επέθηαζε ζηελ Σζερνζινβαθία θαη ηελ Αλαηνιηθή Γεξκαλία. Οη ΗΠΑ αμηνπνίεζαλ κε ην ΝΑΣΟ κία εγλσζκέλε αδπλακία ηνπ ηάιηλ: Δθηφο απφ ηηο πεξηπηψζεηο, φπνπ δηαθπβεχνληαλ δσηηθά ζπκθέξνληα, αζθνχζε επεθηαηηθή πνιηηηθή κφλνλ εθφζνλ δελ ζπλαληνχζε αληηζηάζεηο ή δελ δηαθηλδχλεπε λα ππνζηεί αιινχ ζνβαξέο απψιεηεο. Οη θξαγκνί πνπ έζεζαλ νη ΗΠΑ ζηελ Δπξψπε άξρηζαλ έηζη λα θαιιηεξγνχλ ζηε ζνβηεηηθή πιεπξά θαη πνιηηηθέο αλαζηνιέο.. Η άξλεζε ηνπ ηάιηλ λα ζπκκεηάζρεη ε νβηεηηθή Έλσζε θαη ε Αλαηνιηθή Δπξψπε ζην ρέδην Μάξζαι απνθάιπςε αλππέξβιεηεο ηδενινγηθέο αλαζηνιέο. Ο νβηεηηθφο εγέηεο είρε παξαθνινπζήζεη απφ απφζηαζε ηε ζχζηαζε ηνπ ζπζηήκαηνο Bretton-Woods ην 1944, ηνπ Γηεζλνχο Ννκηζκαηηθνχ Σακείνπ θαη ηεο Παγθφζκηαο Σξάπεδαο (1945), πνπ θαζηέξσλαλ έλα θηιειεχζεξν ζχζηεκα δηεζλνχο νηθνλνκηθήο δηαθπβέξλεζεο κε βάζε ηελ αξρή φηη έπξεπε λα απνηξαπεί έλα λέν θξαρ θαη ε επηζηξνθή ζηνλ νηθνλνκηθφ εζληθηζκφ πνπ είραλ επηθέξεη βαξηέο πνιηηηθέο ζπλέπεηεο ζηελ αλζξσπφηεηα. ηελ νπζία ηνπο, νη ξπζκίζεηο απηέο, φπσο ζπλέβαηλε θαη κε ηνλ ΟΗΔ, δηαπλένληαλ απφ δπηηθέο θαη δε ακεξηθαληθέο θηιειεχζεξεο αληηιήςεηο γηα ηελ πνιηηηθή θαη ηελ νηθνλνκία. πκκφξθσζε ηεο ΔΓ ζα αιινίσλε θαη ηειηθά ζα θαηαξγνχζε ην δηθφ ηεο ηδενινγηθφ θαη πνιηηηθφ ζχζηεκα, ην νπνίν αηκαησλφηαλ απφ ηελ αληίζεζή ηνπ πξνο ηνλ θαπηηαιηζκφ θαη ηνλ θηιειεπζεξηζκφ. Οη φξνη πνπ έζεηε ε Οπάζηγθηνλ γηα ηελ παξνρή βνήζεηαο Μάξζαι αμηνπνηνχζαλ ην δηθφ ηεο ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα, ηε δηαπεξαζηηθφηεηα ηνπ νηθνλνκηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ (θαηαβνιή ηεο βνήζεηαο ζε δφζεηο κε βάζε ηελ πξφνδν ησλ έξγσλ, δηαξθήο επξσπατθή ζπλεξγαζία θαη αιιειεμάξηεζε, ακεξηθαληθή παξαθνινχζεζε ηεο αλαζπγθξφηεζεο θαη δηαξθήο αμηνιφγεζε γηα ηε δηάζεζε λέσλ πφξσλ). Γηα ηνλ ιφγν απηφ απνκαθξχλζεθε ε Μφζρα, παξφηη είρε κεγάιε αλάγθε απφ βνήζεηα αλαζπγθξφηεζεο. ηελ νπηηθή ηνπ ηάιηλ, ην ζρέδην άλνηγε ηνλ δξφκν γηα κηα αλαζπγθξφηεζε ππφ ακεξηθαληθή επνπηεία, έλαλ «Γνχξεην Ίππν», πνπ απεηινχζε λα αιψζεη εθ ησλ έλδνλ ην ζνβηεηηθφ ζχζηεκα. Ο ηάιηλ πξνψζεζε ζην ηκήκα ηεο Δπξψπεο πνπ ήιεγρε κηα ελαιιαθηηθή κνξθή επξσπατθήο νινθιήξσζεο (COMECON). Η απνκφλσζε απφ ην δηεζλέο νηθνλνκηθφ θαη ρξεκαηνπηζησηηθφ ζχζηεκα ζπκπιήξσζε ην ζνβηεηηθφ ζρέδην απηάξθεηαο. Απφ ηνπο «Σξεηο Μεγάινπο», ν ηάιηλ θαη ν Σζψξηζηι ήηαλ, αλακθίβνια, νη πην ζθιεξά ξεαιηζηέο, ελδερνκέλσο γηαηί εθπνξεχνληαλ απφ ην θιαζηθφ επξσπατθφ ζχζηεκα ηεο ηζνξξνπίαο δπλάκεσλ. Ο ηάιηλ βξηζθφηαλ, φκσο, αξθεηέο βαζκίδεο πςειφηεξα ζηελ θιίκαθα ηνπ ξεαιηζκνχ ζε ζρέζε κε ηνλ «παηέξα ηεο λίθεο», πνπ είρε θεξχμεη κε ηδεαιηζηηθφ πείζκα αληίζηαζε ζηνλ ληθεθφξν Υίηιεξ κέζα ζηελ πην ζθνηεηλή ψξα ηνπ Πνιέκνπ. Αληίζεηα, ν ηάιηλ είρε -νξζψο- ζηνηρεκαηίζεη ηφηε φηη ελ ηέιεη ν Άμνλαο ζα εηηάην σο ην πην 7

αδχλακν ζηξαηφπεδν, εηδηθά αλ εηζέξρνληαλ νη ΗΠΑ ζηνλ πφιεκν. ηεξίδνληαο ηνλ, ππνιφγηδε φηη ζα παξέηεηλε ηνλ πφιεκν νδεγψληαο ζε ακνηβαία εμνπζέλσζε ηηο θαπηηαιηζηηθέο δπλάκεηο. Ο ακηγήο ξεαιηζκφο νδήγεζε ηνλ ηάιηλ λα εμεηάζεη επαλεηιεκκέλσο ην ελδερφκελν κηαο ρσξηζηήο εηξήλεο κε ηηο δπλάκεηο ηνπ Άμνλα, πξννπηηθή αδηαλφεηε γηα ηνλ Ρνχζβειη θαη ηνλ Σζψξηζηι πνπ επέκελαλ απαξέγθιηηα ζηελ άλεπ φξσλ ζπλζεθνιφγεζή ηνπο. Σν ελδερφκελν απέηξεςε θπξίσο ε εηνηκφηεηα ηνπ Ρνχζβειη λα ηθαλνπνηήζεη ηηο βιέςεηο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Ο ηάιηλ ηεξνχζε ηαπηφρξνλα ζηάζε αλακνλήο σο πξνο ηελ κεηαπνιεκηθή ηνπνζέηεζε ησλ ΗΠΑ ζην δηεζλέο ζχζηεκα. Ο θιαζηθφο ακεξηθαληθφο απνκνλσηηζκφο θαηλφηαλ λα απνηειεί παξειζφλ ράξε ζηελ πνιηηηθή ηνπ Ρνχζβειη. Απηφ δελ ζπλεπαγφηαλ, φκσο, απηφκαηα δηαξθή θαη δεζκεπηηθή ζπκκεηνρή ησλ ΗΠΑ ζηηο παγθφζκηεο ππνζέζεηο, νχηε θαλ ζε απηέο ηεο απειεπζεξσκέλεο Δπξψπεο. Απφ απηή ηελ άπνςε, ε εθκεδέληζε ηεο Γεξκαλίαο, εθηηκνχζε ν ηάιηλ, ζα άθελε αλνηθηφ ην πεδίν γηα ζνβηεηηθή επέθηαζε, αθνχ κνλαδηθφ αλάρσκα ζα απνηεινχζαλ κηα απνδπλακσκέλε Βξεηαλία θαη κηα απνκπζνπνηεκέλε Γαιιία. «Έλας πόιεκος τφρίς πόιεκο» Η Πξνεδξία Σξνχκαλ θαζηέξσζε ηελ πνιηηηθή ηεο αλάζρεζεο, ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, σο απάληεζε ζηελ εδαθηθή επεθηαηηθφηεηα θαη ζηελ επηιεθηηθή ζηήξημε ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο εθ κέξνπο ηεο Μφζραο. Δπηθξάηεζε χζηεξα απφ κία δηεηία πηζηήο εθαξκνγήο ηεο πνιηηηθήο Ρνχζβειη απφ ηνλ δηάδνρφ ηνπ, νπφηε επαλαμηνινγήζεθαλ πξνζεθηηθά νη πξνζέζεηο ηνπ ηάιηλ. Η πεξίθεκε απνθαζηζηηθφηεηα ηνπ Σξνχκαλ δελ ζήκαλε, φπσο ζπρλά εηθάδεηαη, απιντθφηεηα ή βηαζχλε ζηε ιήςε απνθάζεσλ. Ο Σξνχκαλ εθιήζε λα εθαξκφζεη ζηελ πξάμε ηηο πνιηηηθέο πνπ ν Ρνχζβειη είρε ζρεδηάζεη θαη λα δηαπηζηψζεη αλ φλησο δηαθχιαζζαλ ηε δηαξθή εηξήλε πνπ εθείλνο είρε νξακαηηζηεί. Μέζα ζε ιίγνπο κήλεο απφ ηελ αλάιεςε ηεο Πξνεδξίαο (Απξίιηνο 1945) θαη ηε ζπλζεθνιφγεζε ηεο Γεξκαλίαο (Μάηνο 1945), νινθιήξσζε ηηο ζπκκαρηθέο δηεπζεηήζεηο ζηε Γηάζθεςε ηνπ Πφηζληακ, ηεξκάηηζε ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν κε ηε ρξήζε ηεο αηνκηθήο βφκβαο ζηε Υηξνζίκα θαη ζην Ναγθαζάθη θαη εμαζθάιηζε ηελ θχξσζε ηνπ Υάξηε ηνπ ΟΗΔ απφ ηελ ακεξηθαληθή Γεξνπζία κε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία. Δλ φςεη ησλ ζπλερηδφκελσλ πξνθιήζεσλ απφ ηε νβηεηηθή Έλσζε ην 1945-1946 ν Σξνχκαλ άξρηζε λα δέρεηαη εηζεγήζεηο απφ κηα λέα γεληά δηπισκαηψλ θαη πνιηηηθψλ, πνπ πξφηεηλαλ ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη θαηαδίθαδαλ σο αθειή θαη επηθίλδπλν ηνλ εμσξατζκφ ησλ θηλήηξσλ ηνπ ηάιηλ ζην φλνκα ηεο πάιαη πνηέ ζπκκαρηθήο ελφηεηαο. Οη εηζεγήζεηο φρη κφλν ηνπ Σδνξηδ Κέλλαλ, αιιά θαη ηνπ Νηηλ Άηζεζνλ, ηνπ Σζαξιο Μπφιελ, ηνπ Οπίιιηακ Κιέηηνλ, νπ Άβεξειι Υάξξηκαλ θ.ά. ελζσκαηψζεθαλ αξγά θαη δηζηαθηηθά ζηελ επίζεκε ακεξηθαληθή πνιηηηθή. Έλα πξναλάθξνπζκα ήηαλ ην 1946 ε πξνβνιή κηαο πνιηηηθήο 8

πνπ ζπλδχαδε ηελ «ππνκνλή κε απνθαζηζηηθφηεηα» ( patience with firmness ) απφ ηνλ ππνπξγφ Δμσηεξηθψλ Σδέηκο Μπεξλο. Ο Μπεξλο δελ ζεκαηνδφηεζε ηελ κεηαζηξνθή ηεο ακεξηθαληθήο πνιηηηθήο πξνο ηε νβηεηηθή Έλσζε, θαζψο κάιηζηα επί ηεο ππνπξγίαο ηνπ εμαθνινχζεζαλ λα επεξεάδνπλ έληνλα ηε ιήςε απνθάζεσλ ζχκβνπινη ηνπ Πξνέδξνπ Ρνχζβειη (Σδφδεθ Νηέηβηο, Υάξπ Υφπθηλο θ.ά.), πεπεηζκέλνη γηα ηηο αγλέο πξνζέζεηο ηνπ ηάιηλ θαη γηα ηελ εηνηκφηεηά ηνπ λα ζπλεξγαζηεί κε ηηο ΗΠΑ γηα ηελ εηξήλε. Κπξίσο νη κεηαπνιεκηθέο επηζεηηθέο ελέξγεηεο ηεο Μφζραο δηάβξσζαλ ζηαδηαθά ηελ αίγιε θαη ηνλ δηεζλή ζαπκαζκφ πνπ ηελ πεξηέβαιιε ιφγσ ηεο ζπλεηζθνξάο ηεο ζηελ ήηηα ηνπ Άμνλα. ηαλ ε νινθιήξσζε ηεο πλζήθεο Δηξήλεο έδεημε λα κελ απνηξέπεη ηελ εθδίπισζε λέσλ ζνβηεηηθψλ πξνθιήζεσλ, νη ππνζηεξηθηέο ηεο αλάζρεζεο εθηφπηζαλ ηηο παιαηέο ζρνιέο ζθέςεο πνπ θαηάγνληαλ απφ ηνλ Α Παγθφζκην Πφιεκν. Πξνάγνληαο ηνλ Φπρξφ Πφιεκν, ε λέα πνιηηηθή γεληά έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηεχξπλζε ησλ θπβεξλεηηθψλ κεραληζκψλ θαη ηεο πξνεδξηθήο εμνπζίαο, πνπ είρε εγθαηληαζηεί απφ ηνλ Ρνχζβειη γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ New Deal (imperial presidency). Η θαζνιηθή αληηπαξάζεζε κε ηε νβηεηηθή Έλσζε απαηηνχζε επξχηαην θαη ηαρχηαην δίθηπν πιεξνθφξεζεο θαη αλάιπζεο γηα ηελ παξαθνινχζεζε ησλ θηλήζεσλ ηνπ αληηπάινπ θαη ησλ δηεζλψλ εμειίμεσλ θαη γηα ηελ ελεκέξσζε ηε δπηηθήο θνηλήο γλψκεο. Η αλαλέσζε ππνζηεξίρζεθε ζηα επφκελα ρξφληα απφ λένπο ζεζκνχο θαη νξγαληζκνχο (CIA, National Security Agency, Policy Planning Staff, θ.ά). Η λέα πνιηηηθή απαηηνχζε, επίζεο, αλαλέσζε ηνπ ακπληηθνχ ζπζηήκαηνο, ησλ νηθνλνκηθψλ δνκψλ θαη ηεο εθπαίδεπζεο, ελίζρπζε ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο, θ.ιπ. Με κία ιέμε, απαηηνχζε θηλεηνπνίεζε φισλ ησλ δπλάκεσλ ηνπ έζλνπο. Η αλάζρεζε ήηαλ κηα θαηλνθαλήο πνιηηηθή ζχιιεςε πνπ ηζνξξνπνχζε αλάκεζα ζηελ εηξήλε θαη ζηνλ πφιεκν. Δθθηλνχζε απφ ηε δηάγλσζε φηη ε ζπλεξγαζία ΗΠΑ-ΔΓ ήηαλ αδχλαηε ιφγσ ηεο ηδενινγηθήο θαη πνιηηηθήο ηνπο αζπκβαηφηεηαο. Η πξνζδνθία πσο ην «άλνηγκα» πξνο ηηο ΗΠΑ ζα «κεηαξξχζκηδε» ηνλ θνκκνπληζκφ θαη ηε ζνβηεηηθή δηθηαηνξία απνξξίθζεθε απφ ηνπο ζεσξεηηθνχο ηεο αλάζρεζεο σο επηθίλδπλε παξεξκελεία ησλ ζνβηεηηθψλ πξνζέζεσλ. Γηα ηνλ ηάιηλ ήηαλ πξνθαλήο θαη απαξάδεθηε ε εγγελήο ζε απηήλ ηελ πξνζδνθία αίζζεζε «κνλαδηθφηεηαο» (exceptionalism) ησλ ΗΠΑ, ηεο αξρήο φηη εθπξνζσπνχζαλ έλα αλψηεξν ζχζηεκα εζηθψλ θαη πνιηηηθψλ αξρψλ πνπ κνηξαία επηθξαηνχζε ηειηθά νπνηνπδήπνηε άιινπ (manifest destiny). Έλα κεηαπνιεκηθφ ζχζηεκα δηεζλνχο ζπλεξγαζίαο κε ηηο ΗΠΑ ζην επίθεληξν ήηαλ θπζηθφ θαη αλακελφκελν λα ζπγθξνπζηεί κε ην πξφγξακκα δηεζλνχο θπξηαξρίαο ηεο ίδηαο ηεο νβηεηηθή Έλσζεο, πνπ πξνυπέζεηε κάιηζηα ηελ αλνζνπνίεζε έλαληη άιισλ επηξξνψλ. Η πνιηηηθή ηεο αλάζρεζεο έδσζε ζηηο ΗΠΑ ηε δπλαηφηεηα λα δηαθπιάμνπλ ην θχξνο ηνπ ΟΗΔ θαη ηε δηθή ηνπο αμηνπηζηία απέλαληη ζηηο ππνλνκεπηηθέο θηλήζεηο ηνπ δηφινπ ακειεηένπ ζνβηεηηθνχ πφινπ ηζρχνο. Μία επίπησζε ηεο ακεξηθαληθήο ακθηζπκίαο θαηά ηε δηεηία 1945-47 ήηαλ ε απξνζπκία λα ρξεζηκνπνηεζεί ε θαηνρή ηεο αηνκηθήο βφκβαο σο δηπισκαηηθφ φπιν γηα λα «πεξηνξίζεη» ηε 9

νβηεηηθή Έλσζε. Σε δπλαηφηεηα απηή είρε εμεηάζεη επαλεηιεκκέλσο ν Σζψξηζηι, αιιά θαη ν ίδηνο ν Μπεξλο απφ ην 1945. Χζηφζν, σξίκαζε ζηελ Οπάζηγθηνλ κφιηο ην 1947-48, φηαλ ε θαηάξξεπζε ηεο Βξεηαλίαο ζπλδπάζηεθε κε ηε ζνβηεηηθή επηζεηηθφηεηα ζηελ θεληξηθή Δπξψπε (Σζερνζινβαθία, Βεξνιίλν). Ήηαλ, φκσο, ήδε αξγά. Σελ επφκελε ρξνληά ε νβηεηηθή Έλσζε ηεξκάηηζε ην ακεξηθαληθφ ππξεληθφ κνλνπψιην (1949). Σν αηνκηθφ ηζνδχγην αλάγθαζε ηηο ΗΠΑ λα επαλεμεηάζνπλ ηελ ηζρχ ηνπο ζε ζπκβαηηθέο δπλάκεηο, πεδίν φπνπ ππεξηεξνχζε ε νβηεηηθή Έλσζε. Η Έθζεζε ηνπ Δζληθνχ πκβνπιίνπ Αζθαιείαο ππ αξηζκφλ 68, (NSC-68), πνπ ζπλέηαμε ν Πσι Νίηζε ηελ άλνημε ηνπ 1950 πξφηεηλε ηελ αλαβάζκηζε ηεο ζπκβαηηθήο ηζρχνο κε αθνξκή ηελ ππξεληθνπνίεζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη ηελ επηθξάηεζε ησλ θνκκνπληζηηθψλ δπλάκεσλ ζηελ Κίλα. Ο Πφιεκνο ηεο Κνξέαο ήιζε ακέζσο κεηά λα δηθαηψζεη ηελ πξνηεηλφκελε αλαζεψξεζε ηεο ακεξηθαληθήο ζηξαηεγηθήο. Γηεχξπλε, επίζεο, ηελ αληηπαξάζεζε ζηελ ηδενινγηθή ζθαίξα, αθνχ πιένλ ην αδηαλφεην ελφο πνιέκνπ πνπ ζα θαηέζηξεθε ηνλ πιαλήηε (MAD, Mutual Assured Destruction) αλαβάζκηδε ηα κε ζηξαηεγηθά φπια ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. Η ζηραηεγηθή αληηπαράζεζε ηδεώλ Η πνιηηηθή ηεο αλάζρεζεο αλαπηχρζεθε παξάιιεια κε ηα δφγκαηα ηεο ππξεληθήο απνηξνπήο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο (deterrence). Η ηδενινγηθή κάρε ήηαλ ηαπηφρξνλα ζηξαηεγηθή κάρε, δεδνκέλνπ φηη νη αληίπαινη δελ αληαγσλίδνληαλ ηφζν γηα γεσπνιηηηθά θέξδε, αιιά γηα αμηαθέο ζεσξήζεηο ηνπ θφζκνπ. Αθφκα θαη γηα ηελ νβηεηηθή Έλσζε, ε εδαθηθή επέθηαζε ήηαλ πεξηζζφηεξν εξγαιείν παξά απηνζθνπφο, θαζψο ζην ζπγθεληξσηηθφ ηεο ζχζηεκα ν εδαθηθφο έιεγρνο απνηεινχζε πξνυπφζεζε γηα ηελ επέθηαζε ηνπ θνκκνπληζκνχ. Η εμσζηξεθήο δχλακε ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ δελ δεκηνπξγνχζε ηέηνηα πξναπαηηνχκελα γηα ηηο ΗΠΑ. Ιδηαίηεξα ζηηο δχν πξψηεο δεθαεηίεο ηεο θιηκάθσζεο ηνπ Φπρξνχ πνιέκνπ, νη δχν Τπεξδπλάκεηο δελ μερψξηδαλ ηηο ηδενινγηθέο απφ ηηο ζηξαηεγηθέο ηνπο αληηζέζεηο- θαη ζε ηνχην δηέθεξαλ ξηδηθά απφ ηελ ξεαιηζηηθή επξσπατθή παξάδνζε. Η ζχγθξνπζε ήηαλ ηδενινγηθά θαζνιηθή, άγγηδε ηα ηεξά θαη ηα ίζηα. Ήηαλ ζχγθξνπζε θηιειεπζεξηζκνχ-αληηθηιειεπζεξηζκνχ ή δεκνθξαηίαο θαη κε δεκνθξαηίαο γηα ηηο ΗΠΑ, θνκκνπληζκνχ-αληηθνκκνπληζκνχ γηα ηε νβηεηηθή Έλσζε. Η ζχγθξνπζε ήηαλ επίζεο ζηξαηεγηθά θαζνιηθή θαη απαηηνχζε πιήξε ζπζηξάηεπζε ησλ κειψλ θάζε ζπλαζπηζκνχ, πνπ ηξεθφηαλ απφ ηελ άξλεζε ηνπ αληίπαινπ ζπζηήκαηνο θαη σο εθ ηνχηνπ θάζε απψιεηά ηνπ ζήκαηλε θέξδνο γηα ηνλ αληίπαιν (zero-sum-game). Η ππξεληθή «ηζνξξνπία ηνπ ηξφκνπ» πνπ παγηψζεθε ηδηαίηεξα κεηά ηελ αλάπηπμε δηεπεηξσηηθψλ ππξαχισλ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 επέηξεςε έλαλ ακείιηθην αιιά αλαίκαθην ηδενινγηθφ θαη ζηξαηεγηθφ πφιεκν γηα ηέζζεξηο δεθαεηίεο, αιιά απέηξεςε ηελ θιηκάθσζε ησλ πνιπάξηζκσλ θαη ελίνηε πνιχ βίαησλ ηνπηθψλ ζπξξάμεσλ, αθφκα θαη φηαλ ν «πφιεκνο δη αληηπξνζψπσλ» έθεξλε ηηο δχν Τπεξδπλάκεηο ζε απφζηαζε αλαπλνήο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, έλα θεληξηθφ δεηνχκελν ησλ ληθεηψλ ηνπ Β Παγθνζκίνπ πνιέκνπ, ε 10

δηεζλήο εηξήλε, επεηεχρζε. ε ζηξαηεγηθφ επίπεδν, επεηεχρζε, κάιηζηα, αξθεηά πηζηά πξνο ηνπο ζρεδηαζκνχο ησλ «Σξηψλ Μεγάισλ» ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ: ε πξσηνθαζεδξία ησλ δχν Τπεξδπλάκεσλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δηαξθή απνηξνπή κηαο κεηαμχ ηνπο ζχξξαμεο ήηαλ ν θεληξηθφο κνριφο ηεο δηεζλνχο ηζνξξνπίαο, φπσο θαη ε ζχκθπηε αξρή φηη ην δηεζλέο ζεζκηθφ ζχζηεκα δηαηεξεί ηελ αμηνπηζηία ηνπ φζν ππνζηεξίδεηαη απφ πξαγκαηηθή ηζρχ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν εμαζθαιίζηεθε ε δηεζλήο ζηαζεξφηεηα δηέθεξε ξηδηθά απφ ηηο πξνζδνθίεο πνπ θαιιηεξγήζεθαλ θαηά ηνλ Β Παγθφζκην πφιεκν, ηδίσο απφ ηνλ Ρνχζβειη, γηα ηελ δεκηνπξγία κίαο παγθφζκηαο θνηλφηεηαο κε βάζε θνηλέο αξρέο ελ πνιινίο ηηο αξρέο ηνπ ακεξηθαληθνχ δεκνθξαηηθνχ ππνδείγκαηνο. Η εηξήλε δηαθπιάρζεθε φρη κε βάζε ηε ζπλεξγαζία, αιιά χάρη ζην δηαδχγην ησλ ζηξαηεγηθψλ θαη αμηαθψλ ζπζηεκάησλ πνπ εθπξνζσπνχζαλ νη Τπεξδπλάκεηο. Οχηε ζεξκφο πφιεκνο νχηε εγθάξδηα ζπλαίλεζε, αιιά κία «ςπρξή ζπλελλφεζε» ζηα δσηηθά δεηήκαηα ήηαλ ε δηθιείδα αζθαιείαο πάλσ απφ έλα πεδίν δηαξθνχο θαη αδπζψπεηεο αληηπαξάζεζεο ηδεψλ θαη ηζρχνο. 11