ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΉΣΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΝΘΟΚΟΜΙΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΧΗΜΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ ΕΝΔΗΜΙΚΩΝ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΟΥ ΦΥΟΝΤΑΙ ΣΤΟΝ ΤΑΫΓΕΤΟ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΟΥΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΤΕΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Χορηγός
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΟΥ (ΟΕ) Αναστάσιος Δάρρας (Επίκουρος Καθηγητής - Υπεύθυνος του Έργου) Επαμεινώνδας Κάρτσωνας (Επίκουρος Καθηγητής - Μέλος ΟΕ) Ιωακείμ Σπηλιόπουλος (Αναπληρωτής Καθηγητής - Μέλος ΟΕ) Σταύρος Καρράς (Ειδικό Τεχνικό Προσωπικό - Μέλος ΟΕ) Καλλίμαχος Νηφάκος (Ειδικό Τεχνικό Προσωπικό - Μέλος ΟΕ) Εκπόνηση: Εργαστήριο Ανθοκομίας ΤΕΙ Πελοποννήσου Χορηγία: Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη και Κάρμεν Κωνσταντακοπούλου 2
EΙΣΑΓΩΓΗ Ο Ταϋγετος είναι ανάμεσα στις περιοχές με το μεγαλύτερο αριθμό ενδημικών, καθώς, επίσης, και το μεγαλύτερο δείκτη σπανιότητας. Σύμφωνα με τους Γεωργακάκη κ.α.(2011) στον Ταϋγετο απαντούν 155 Ελληνικά ενδημικά taxa, απ τα οποία τα 26 είναι τοπικά ενδημικά. Σύμφωνα με την Papastergiadou (1998) ο Ταΰγετος είναι μία από τις σημαντικότερες περιοχές για τα φυτά εντός του Δικτύου Natura, αποτελώντας την περιοχή με το μεγαλύτερο αριθμό ενδημικών ειδών. Μέσα από τη μελέτη και τη συνεργασία των φορέων εξασφαλίζεται: Η προστασία του γενετικού υλικού Η αειφορική χρήση του γενετικού υλικού Επίλυση προβλημάτων σχετικά με την καλλιέργεια (μεγάλος αριθμός παραγόντων που επιδρούν), τη μεταποίηση και την εμπορία Δεδομένων των παραπάνω, η υλοποίση του προγράμματος συνέβαλε στην επίτευξη των Εθνικών στόχων για τη διάσωση της βιοποικιλότητας όπως αυτές ορίζονται από το Υπουργείο Περιβάλλοντος (Εικόνα 1). Το παρόν έργο αφορούσε στη μελέτη συγκεκριμένων αρωματικών/φαρμακευτικών φυτών (νεπέτα Nepeta camforata, τσάι του βουνού Sideritis clandestina και βαλσαμόχορτο Hypericum perforatum) που φύονται στο όρος Ταϋγετος και απειλούνται με εξαφάνιση, ή βρίσκονται σε μικρούς πληθυσμούς, αλλά έχουν σπάνιες φαρμακευτικές ιδιότητες. Το ΤΕΙ Πελοποννήσου ανέλαβε να κάνει τη βιοχημική ανάλυση 3
των ιστών και να δημιουργήσει πρωτόκολλα αναπαραγωγής και καλλιέργειας τα οποία θα βοηθήσουν στη συντεταγμένη εκμετάλλευσή τους από ομάδες αγροτών της τοπικής κοινωνίας. Ταυτόχρονα, έγινε προσπάθεια ώστε να εδραιωθεί η συνεργασία με εταιρίες μεταποίησης - παραγωγής φυτικών ή φαρμακευτικών προϊόντων και με εταιρίες προώθησης με σκοπό την υποστήριξη και την ενίσχυση της τοπικής πρωτογενούς παραγωγής μέσω συμβολαιακής γεωργίας. Αναλυτικότερα οι δράσεις υλοποίησης του προγράμματος αφορούσαν: ΔΡΑΣΗ 1: Ανάλυση των βιοχημικών ιδιοτήτων των φυτών. Πραγματοποιήθηκε συλλογή του φυτικού υλικού από το όρος σε διάφορα στάδια ανάπτυξης. Τα δείγματα αναλύθηκαν και έγινε διαχωρισμός των ουσιών που περιέχουν σε κάθε φυτικό μέρος (φύλλα, ρίζες, άνθη). Εικόνα 1: Εθνική Στρατιγική σχετικά με τη διάσωση της βιοποικιλότητας 4
ΔΡΑΣΗ 2: Δημιουργήθηκε πρωτόκολλο πολλαπλασιασμού και καλλιέργειας από το Εργαστήριο Ανθοκομίας. Πραγματοποιήθηκαν προσπάθειες αναπαραγωγής των φυτών με διαφορετικές τεχνικές (με σπόρο, με ιστοκαλλιέργεια, με μοσχεύματα κλπ), σε διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης και διαφορετικές συνθήκες περιβάλλοντος εντός θαλάμων ελεγχόμενων συνθηκών. ΔΡΑΣΗ 3: Με βάση τα παραπάνω στοιχεία θα πραγματοποιηθούν πειραματικές καλλιέργειες των φυτών σε διάφορα σημεία στον Ταϋγετο (Πολιανή, Πελεκυτό κ.α.) και στο ΤΕΙ Πελοποννήσου και θα εραρμοστούν τα πρωτοκόλλων καλλιέργειας. Οι καλλιέργειες στο όρος θα γίνουν σε συνεργασία με αγρότες της περιοχής. ΔΡΑΣΗ 4: Ολοκληρώθηκε η συμφωνία για τη συνεργασία του Εργαστηρίου Ανθοκομίας, ομάδας αγροτών και εταιριών παραγωγής φυτικών ή φαρμακευτικών προϊόντων. Το Εργαστήριο Ανθοκομίας αφού ήρθε σε επαφή με εγχώριες εταιρίες για την πιθανή εκμετάλλευση των παραγόμενων προϊόντων, αλλά και με ετιαιρίες προώθησης, υπέγραψε ιδιωτικό συμφωνητικό συνεργασίας που αφορά τόσο στη γενικότερη προώθηση των στόχων εκμετάλλευσης των αρωματικών φυτών, όσο και στην από κοινού συμμετοχή σε Εθνικά προγράμματα. ΔΡΑΣΗ 5: Η παραπάνω συμφωνία συνεργασίας μεταξύ του Εργαστηρίου Ανθοκομίας, του cluster παραγωγών και των εταιριών μεταποίησης και προώθησης θα εξασφαλίσει την παραγωγή στο πλαίσιο της ορθής γεωργικής πρακτικής. 5
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Οι εργασίες που αφορούσαν τις δράσεις 1-5 του έργου εξελίχθηκαν χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Αναλυτικότερα, έγιναν πολλαπλές επισκέψεις στον Ταϋγετο ώστε να επισημανθούν τα σημεία που φύονται τα προς μελέτη είδη. Συλλέχθηκε πολλαπλασιαστικό υλικό (σπόροι και μοσχεύματα) και μονάδες φυτών για τις βιοχημικές αναλύσεις. Με την παραλαβή των δειγμάτων στο εργαστήριο έγιναν οι πρώτες βιοχημικές αναλύσεις. Μετρήθηκαν: Συνολικές φαινολικές ενώσεις και η αντιοξειδωτική ικανότητα σύμφωνα με τη μεθοδολογία των Meda et al. (2005) και Ismail et al. (2004), αντίστοιχα. Ο πολλαπλασιασμός των φυτών έγινε με εγγενείς και αγενής μεθοδολογίες. Οι σπόροι φυτέυτηκαν σε πλαστικούς δίσκους σποράς ατομικών θέσεων σε υπόστρωμα τύρφη/περλίτη, 2:1. Η βλάστηση των σπόρων έγινε σε θάλαμο ελεγχόμενων συνηκών στους 20 C και 16 ώρες φωτός. Μοσχεύματα μήκους 5-7 cm τοποθετήθηκαν σε υδρονέφωση σε θερμοκήπιο του ΤΕΙ Πελοποννήσου και ριζοβόλησαν εντός 10 ημερών. Ο μικροπολλαπλασιασμός και η αναγέννηση εκφύτων πραγματοποιήθηκε σε υπόστρωμα καλλιέργειας μισής δύναμης MS me 1.5% σουκρόζη χωρίς την χρήση αυξινών. Όλα τα φυτάρια, ανεξάρτητα από τον τρόπο πολλαπλασιασμού τους εγκλιματίστηκαν ex vitro σε περιβάλλον θερμοκηπίου ή στο ύπαιθρο. 6
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ 1: ΒΙΟΧΗΜΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ Αξιολογήθηκαν οι συνολικές φαινολικές ενώσεις των υπο-μελέτη φυτών και η αντιοξειδωτική τους ικανότητα. Οι φαινολικές ενώσεις εκφράστηκαν ως mg gallic acid/g dry tissue, ενώ η αντιοξειδωτική ικανότητα σε mg trolox/g dry tissue. Πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις μετά από εκχύλυση με δύο διαφορετικούς διαλύτες, το νερό και 75% μεθανόλη. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η εκχύλυση με μεθανόλη ήταν αποτελεσματικότερη. Οι συνολικές φαινολικές ενώσεις ήταν σε υψηλότερα επίπεδα για τα εκχυλίσματα του φυτού Hypericum perforatum τα οποία ήταν κατά 2,4- και κατά 5-φορές υψηλότερα σε σχέση με τα εκχυλίσματα του φυτού Nepeta camphorata και Sideritis clandestina, αντίστοιχα (Εικόνα 2). Παρόμοια αποτελέσματα παρατηρήθηκαν και στις μετρήσεις της αντιοξειδωτικής ικανότητας των φυτών (Εικόνα 3). Οι ιστοί στο είδος H. perforatum είχαν 28,3 και 25,7 mg Trolox/gr ξηρού βάρους στις εκχυλίσεις με μεθανόλη και νερό αντίστοιχα (Εικόνα 3). Το είδος N. camphorata έφτασε το ανώτερο από τις δύο μετρήσεις σε επίπεδα 7-12 mg Trolox/gr ξηρού βάρους (Εικόνα 3). Αντίστοιχα, το είδος S. clandestina έφτασε το ανώτερο από τις δύο μετρήσεις σε επίπεδα 7 mg Trolox/gr ξηρού βάρους (Εικόνα 3). 7
Εικόνα 2: Φαινολικές ενώσεις εκφρασμένες σε mg gallic acid αυτοφυών υποκειμένων Nepeta camforata, Sideritis clandestina και Hypericum perforatum τα οποία συλλέχθηκαν από τον Ταϋγετο την περίοδο του καλοκαιριού 2017. Οι διαφορές στην ποσότητα των ολικών φαινολών και των αντιοξειδωτικών μονάδων μεταξύ του είδους H. perforatum και των ειδών N. camphorata και S. clandestina είναι σημαντική σε επίπεδο σημαντικότητας 5% γεγονός που ανταποκρίνεται και σε δεδομένα της βιβλιογραφίας (π.χ. Mennini and Gobbi, 2004; Silva et al. 2008). 8
Εικόνα 3: Αντιοξειδωτική ικανότητα αυτοφυών υποκειμένων Nepeta camforata, Sideritis clandestina και Hypericum perforatum τα οποία συλλέχθηκαν από τον Ταϋγετο την περίοδο του καλοκαιριού 2017 (δύο διαφορετικές μετρήσεις). 9
ΠΑΡΑΔΟΤΕΑ 2 ΚΑΙ 3: ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Το πολλαπλασιαστικό υλικό που συλλέχθηκε από το όρος Ταϋγετος χρησιμοποιήθηκε για την αναπαραγωγή των φυτών που θα χρησιμοποιηθούν στις πειραματικές καλλιέργειες σε επιλεγμένα σημεία του Ταϋγέτου. Δοκιμάστηκαν διαφορετικές μέθοδοι πολλαπλασιασμού με σπόρο, με ιστοκαλλιέργεια και με μοσχεύματα ώστε να βρεθεί ο καταλληλότερος και να καταγραφή ως πρωτόκολλο αναπαραγωγής. Στις περισσότερες περιπτώσεις η αναπαραγωγή ήταν επιτυχής (Εικόνες 5, 6). Sideritis clandestina subsp. clandestina, κν Τσάι του Ταϋγέτου Το είδος Sideritis clandestina subsp. clandestina, κν Τσάι του Ταϋγέτου ή του Πάρνωνα, είναι μια πολυετής πόας, είναι είδος ενδημικό της Πελοποννήσου και το συγκεκριμένο υποείδος της Νότιας Πελοποννήσου. Η άνθηση του πραγματοποιείται τους μήνες Μάιο Αύγουστο. Φύεται σε μεγάλα υψόμετρα (1500-2300 m) κυρίως σε ασβεστολιθικά πετρώματα. Αποτελεί εξαιρετικό φυτό για ροφήματα, γιαυτό και η ανεξέλεγκτη συλλογή του από το φυσικό του βιότοπο, έχει οδηγήσει σε πολύ μεγάλη μείωση του πληθυσμού και την απαγόρευση της συλλογής του από τις δασικές υπηρεσίες. Γίνονται προσπάθειες καλλιέργειας του στα δύο αυτά όρη της Νότιας Πελοποννήσου σε μεγάλα υψόμετρα. Το μεγαλύτερο πρόβλημα αποτελεί η εξεύρεση πιστοποιημένου 10
πολλαπλασιαστικού υλικού και κυρίως όσον αφορά την προέλευσή του. Δοκιμάστηκε ο πολλαπλασιασμός του με σπόρο, μοσχεύματα, διαίρεση του φυτού και μικροπολλαπλασιασμό. Το μητρικό υλικό και ο σπόρος συλλέχθηκαν από τον Ταΰγετο. Οι σπόροι του αρχικά Εικόνα 4: Έκφυτο σιδερίτη σε υπόστωμα καλλιέργειας in vitro. 11
καθαρίστηκαν από ακαθαρσίες και απομακρύνθηκαν αυτοί που ήταν προσβεβλημένοι από έντομα και που δεν φαίνονταν υγιής. Η βλάστηση τους κυμάνθηκε σε χαμηλά ποσοστά (τοποθετήθηκαν για βλάστηση σε θάλαμο σταθερών συνθηκών 20 C και 16 h φως). H διαίρεση του ριζώματος εφαρμόστηκε με επιτυχία με μοναδικό μειονέκτημα του περιορισμένου ρυθμού πολλαπλασιασμού. Ο μικροπολλαπλασιασμός επίσης κυμάνθηκε σε χαμηλά ποσοστά αναγέννησης φυτών (Εικόνα 4). Το ποσοστό αντίδρασης των εκφύτων και η παραγωγή βλαστών από αυτά κυμάνθηκε σε χαμηλά επίπεδα. Ο συνδυασμός όλων των ανωτέρω μεθόδων είχε ως αποτέλεσμα τελικά την παραγωγή μεγάλου αριθμού φυτών του είδους, τα οποία όλα είχαν προέλευση μητρικά φυτά που αυτοφύονταν στον Ταΰγετο (Εικόνα 5. Εικόνα 5: Έτοιμο φυτό σιδερίτη για μεταφύτευση στην οριστική του θέση. 12
Nepeta camphorata, κν Νεπέτα του Ταϋγέτου Το είδος Nepeta camphorata, κν Νεπέτα του Ταϋγέτου, είναι μια πολυετής πόας, αποκλειστικά ενδημική του Ταϋγέτου. Η άνθηση του πραγματοποιείται τους μήνες Μάιο Σεπτέμβριο. Φύεται σε μεγάλα υψόμετρα (1100-2300 m). Αποτελεί εξαιρετικό αρωματικό φυτό με χαρακτηριστικό και έντονο άρωμα. Για το είδος δεν έχει αναφερθεί κανένας τρόπος πολλαπλασιασμού εως σήμερα. Εξετάστηκε ο πολλαπλασιασμός του με μοσχεύματα και μικροπολλαπλασιασμό. Εικόνα 6: Έκφυτα νεπέτας σε τριβλία Petri με θρεπτικό υλικό σε στάδιο έτοιμα για μεταφύτευση σε γλαστράκια με υπόστρωμα. 13
Μοσχεύματα μήκους 5-7 cm από φυτά που αναπτύσσονταν στο χώρο του ΤΕΙ Πελοποννήσου τοποθετήθηκαν σε υδρονέφωση και ριζοβόλησαν σε πολύ υωηλό ποσοστό (90%) σε 10 ημέρες. Στην συνέχεια μεταφυτεύτηκαν σε φυτοδοχεία όγκου 2 lt και συνεχίσθηκε η ανάπτυξή τους στο ύπαιθρο. Ο μικροπολλπαλασιασμός του είδους ήταν επίσης επιτυχής. Εικόνα 7: Ανεπτυγμένο έκφυτο νεπέτας σε ιστοκαλλιέργεια Επιτεύχθει αναγέννηση εκφύτων σε υπόστρωμα καλλιέργειας μισής δύναμης MS me 1.5% σουκρόζη (Εικόνα 7). Τα έκφυτα ριζοβόλησαν στο στάδιο του πολλαπλασιασμού των καλλιεργειών χωρίς την χρήση αυξινών και στη συνέχεια εγκλιματίστηκαν σε με επιτυχία ex vitro (Εικόνες 7, 8). Φυτάρια που παρήχθησαν με μικροπολλαπλασιασμό αναπτύσσονται στον υπαίθριο χώρο του ΤΕΙ Πελοποννήσου. Εικόνα 8: Ανεπτυγμένα φυτά νεπέτας έτοιμα για μεταφύτευση στην οριστική τους θέση. 14
Hypericum perforatum, κν βαλσαμόχορτο Το είδος Hypericum perforatum είναι ένα φυτό αυτοφυές της Πελοποννήσου, που χρησιμοποιείται για πάρα πολλά χρόνια από τους κατοίκους της. Εξετάστηκε η δυνατότητα πολλαπλασιασμού του με σπόρο. Σπόρος που συλλέχθηκε από το ύπαιθρό από καλά ανεπτυγμένα φυτά, καθαρίστηκε από ξένες ύλες και τοποθετήθηκε για βλάστηση σε θάλαμο σταθερών συνθηκών (20 C και 16 h φως). Οι σπόροι βλάστησαν με πολύ θψηλό ποσοστό (90%), στη συνέχεια μεταφυτεύτηκαν σε δίσκους ατομικών θέσεων και συνεχίστηκε η ανάπτυξή τους. Τέλος μεταφυτεύτηκαν σε φυτοδοχεία όγκου 2 lt. Τα φυτά που προήλθαν από τη διαδικασία του πολλαπλασιασμού θα χρησιμοποιηθούν για την εγκατάσταση των πειραματικών καλλιεργειών στον Ταϋγετο, μια δράση η οποία συνεχίζεται και για το 2019. Μεγάλος αριθμός φυτών αναπτύσσονται Εργαστήριο Ανθοκομίας του ΤΕΙ μέχρι το στάδιο της μεταφύτευσης (Εικόνα 5) και στη συνέχεια θα μεταφερθούν, όταν οι συνθήκες είναι κατάλληλες στην οριστική τους θέση στον Ταϋγετο. 15
ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ 4: ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΝΘΟΚΟΜΙΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΚΑΙ ΕΤΑΙΡΙΩΝ ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ Κατά τη διάρκεια του πρώτου και του δεύτερου έτους εργασιών, ο Υπεύθυνος του Προγράμματος ήρθε σε επαφή με ομάδα αγροτών που δραστηριοποιούνται στον Ταϋγετο και συμφώνησε μαζί τους για την παρακολούθηση των πειραματικών καλλιεργειών. Ταυτόχρονα, συμφωνήθηκε, οι δύο πλευρές, δηλαδή το Εργαστήριο Ανθοκομίας και η ομάδα των αγροτών, να οργανώσουν κοινές δράσεις προώθησης της καλλιέργειας στα υπο-μελέτη είδη. Οι κοινές δράσεις αφορούν στις εκτεταμένες καλλιέργειες σε συγκεκριμένες περιοχές του όρους (Πολιανή και Πελεκυτό) και την επιστημονική παρακολούθηση και επίβλεψη από το Εργαστήριο Ανθοκομίας. Με τη συμπλήρωση του πρώτου έτους εργασιών, ο Υπεύθυνος του Προγράμματος ήρθε σε επικοινωνία και με τις εταιρίες Nature s Elixir και Foodstandard οι οποίες δραστηριοποιούνται στη μεταποίηση των αρωματικών φυτών και στην προώθηση καινοτόμων προϊόντων του Αγροδιατροφικού τομέα, αντίστοιχα με σκοπό τη στήριξη της τοπικής παραγωγής, ώστε τα προϊόντα που παράγονται να έχουν μια διέξοδο στις τοπικές, εγχώριες και διεθνείς αγορές. Τα μέλη που αποτελούν το cluster του εγχειρήματος, συνέταξαν ιδιωτικό συμφωνητικό για τη συμμετοχή τους στις κοινές δράσεις όπως για παράδειγμα η συμμετοχή σε Εθνικά προγράμματα, μέσω των οποίων θα στηριχθεί οικονομικά το παραπάνω εγχείρημα. 16
ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ 5:ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΟΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η εργασία που έχει κατατεθεί προς δημοσίευση και παρουσίαση στο διεθνές συνέδριο II International Symposium on Medicinal, Aromatic and Nutraceutical Plants from Mountainous Areas, Tirana, Albania, 15-18 May 2019 έχει τίτλο Phenolic compounds and antioxidant activity of Taygetos endemic plants Hypericum perforatum, Nepeta camphorata and Sideritis clandestina. Η εργασία έχει ως συγγραφείς την ομάδα έργου: Darras, A.I., Spiliopoulos I., Kartsonas E., Karras, S. and Nifakos, K. Abstract The biochemical properties of Taygetos endemic species Hypericum perforatum, Nepeta camphorata and Sideritis clandestina were presented in the present study. All of three species are well known for their pharmaceutical properties and high capacities in antioxidants. In the present study we conducted a comparison study to record the antioxidant potential of wild species grown at high altitutes on the mountain of Taygetos. Phenolic compounds in H. perforatum extract was by 2.4- and 5.0-fold higher compared to those found in N. camphorata and S. clandestina, respectively. Antioxidant activity of H. perforatum reached a 4-fold higher compared to N. camphorata and S. clandestina indicating an enormous capacity of antioxidant compounds in its tissue. 17
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γεωργιακάκης,Π. κ.α. 2011. Οικολογική αποτύπωση του όρους Ταϋγετος για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. ΕΚΒΥ Ismail, A., Marjan, Z. M., & Foong, C. W. (2004). Total antioxidant activity and phenolic content in selected vegetables. Food Chemistry, 87(4), 581-586. Meda, A., Lamien, C. E., Romito, M., Millogo, J., & Nacoulma, O. G. (2005). Determination of the total phenolic, flavonoid and proline contents in Burkina Fasan honey, as well as their radical scavenging activity. Food chemistry, 91(3), 571-577. Mennini, T., & Gobbi, M. (2004). The antidepressant mechanism of Hypericum perforatum. Life sciences, 75(9), 1021-1027. Papastergiadou, E. (1998). Important Plant Areas of the Natura 2000 Network of Greece. In Progress in Botanical Research (pp. 125-128). Springer, Dordrecht. Silva, B. A., Malva, J. O., & Dias, A. C. (2008). St. John s Wort (Hypericum perforatum) extracts and isolated phenolic compounds are effective antioxidants in several in vitro models of oxidative stress. Food Chemistry, 110(3), 611-619. 18