ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ 1 η 2 η Συνάντηση ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : Παναγιώτης Βεργούρος, Οικονομολόγος Περιεχόμενα 13. ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ & ΑΕΠ ΩΣ ΜΕΤΡΟ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ... 3 13.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ... 3 Ορισμός Μακροοικονομικής θεωρίας... 3 Σφάλμα σύνθεσης... 3 Είδη οικονομικής ανάλυσης... 3 13.2 ΤΟ ΑΕΠ ΩΣ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΜΕΓΕΘΟΣ... 4 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΑΕΠ... 4 Γιατί ακαθάριστο και όχι καθαρό προϊόν... 5 Γιατί εγχώριο και όχι εθνικό προϊόν... 5 ΑΕΠ σε τρέχουσες τιμές και ΑΕΠ σε σταθερές τιμές Δείκτης τιμών... 5 Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ... 7 Οι αδυναμίες του ΑΕΠ ως μέτρου κοινωνικής ευημερίας... 7 14. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ, ΑΠΟΤΑΜΙΕΥΣΗ, ΕΠΕΝΔΥΣΗ... 8 14.1 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ... 8 Οι βασικές υποθέσεις της θεωρίας κατανάλωσης... 8 Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της κατανάλωσης εκτός του εισοδήματος... 9 Μέση και οριακή ροπή για κατανάλωση & μέση και οριακή ροπή για αποταμίευση... 10 Σχέσεις μεταξύ των οριακών και μέσων ροπών για κατανάλωση και αποταμίευση... 11 Η αυτόνομη κατανάλωση... 11 Η σχέση κατανάλωσης και αποταμίευσης... 12 Η θεωρία σχετικού εισοδήματος (1945)... 14 Η θεωρία Irving Fisher για τη διαχρονική επιλογή κατανάλωσης αποταμίευσης... 14 Η θεωρία μόνιμου εισοδήματος Friedman 1957... 14 Η θεωρία εισοδήματος κύκλου ζωής (1953)... 14 14.2 ΘΕΩΡΙΑ ΕΠΕΝΔΥΣΗΣ... 15 Ορισμός και έννοια της επένδυσης... 15 Οι βασικές διακρίσεις της επένδυσης... 15 Αυτόνομες επενδύσεις και κατά προώθηση επενδύσεις... 16 Οι προσδιοριστικοί παράγοντες (συνολικά) της επένδυσης... 17 Κριτήρια ανάληψης επενδύσεων... 17 Βασικές θεωρίες περί μεγέθους των επενδύσεων... 19 Χρήσιμες παρατηρήσεις που αφορούν τις επενδύσεις... 20 14.3 ΤΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΣΕ ΚΛΕΙΣΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΧΩΡΙΣ ΔΗΜΟΣΙΟ ΤΟΜΕΑ... 21 Ορισμός και προσδιορισμός του επιπέδου ισορροπίας... 21 Ο πολλαπλασιαστής των αυτόνομων επενδύσεων (δηλαδή των επενδύσεων που δεν εξαρτώνται από το εισόδημα). 22 Ο πολλαπλασιαστής των κατά προώθηση επενδύσεων (που εξαρτώνται από το εισόδημα)... 22 Το παράδοξο της φειδούς... 23 Αντιπληθωριστικό και πληθωριστικό κενό (η γνωστή φούσκα )... 23 14.4 ΤΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΣΕ ΚΛΕΙΣΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕ ΔΗΜΟΣΙΟ ΤΟΜΕΑ... 26 Η ταυτότητα ισορροπίας με δημόσιο τομέα... 26-1 -
1. Ισορροπία μόνο με δημόσιες δαπάνες (με στόχο να κατανοήσουμε την επίδραση των δημοσίων δαπανών)... 27 που μπορούμε να αποδείξουμε ότι ισούται με:... 28 2. Ισορροπία μόνο με επιβολή φόρων (με στόχο να κατανοήσουμε την επίδραση των φόρων)... 29 3. Ισορροπία με πλήρη λειτουργία του δημόσιου τομέα... 30 Πολλαπλασιαστής των φόρων και πολλαπλασιαστής των δημοσίων δαπανών (σε υπόδειγμα με γραμμική συνάρτηση κατανάλωσης)... 30 Το θεώρημα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού... 30 Εκτοπισμός του ιδιωτικού τομέα (crowding out effect )... 31 14.5 ΤΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 33 Η ταυτότητα της ισορροπίας σε ανοιχτή οικονομία... 33 Οι εισαγωγές και οι εξαγωγές σε μια οικονομία... 33 Η μέση ροπή για εισαγωγές... 34 Η διαγραμματική ισορροπία με εξωτερικές συναλλαγές... 35 Η σημασία του εμπορικού ισοζυγίου... 35 Εμπορικό ισοζύγιο και ανάπτυξη... 36 Ισοζύγια ιδιωτικού, δημόσιου και εξωτερικού τομέα και η σημασία τους για τη γενική ισορροπία στην οικονομία... 37 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ... 39 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 40 A. Πολλαπλασιαστής των φόρων... 40 Β. Πολλαπλασιαστής των δημοσίων δαπανών σε υπόδειγμα με γραμμική συνάρτηση κατανάλωσης... 40 Γ. Οριακή αποδοτικότητα των επενδύσεων (στην ουσία πρόκειται για τον Εσωτερικό Βαθμό Απόδοσης)... 40 Δ. Η αρχή του επιταχυντή (Clark 1917)... 41 Ε. Τα ομόλογα και τα χαρακτηριστικά τους... 42 ΣΤ. Διάφορα επιπλέον στοιχεία για το ΑΕΠ... 44 Το ΑΕΠ ως δαπάνη... 44 Το ΑΕΠ ως εισόδημα... 45 ΑΕΠ σε τιμές αγοράς και ΑΕΠ σε τιμές κόστους... 45 Το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ )... 46 Το Καθαρό Εθνικό Προϊόν (ΚΕΠ)... 46 Καθαροί και έμμεσοι φόροι - Επιδοτήσεις... 46 Το Εθνικό Εισόδημα... 46 Το Διαθέσιμο Εισόδημα... 47 Η αποταμίευση σε μακροοικονομικό επίπεδο... 47 Μεταβιβαστικές πληρωμές... 47-2 -
13. ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ & ΑΕΠ ΩΣ ΜΕΤΡΟ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ 13.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Ορισμός Μακροοικονομικής θεωρίας Μακροοικονομική θεωρία είναι κλάδος της Οικονομικής επιστήμης που μελετά τα συνολικά οικονομικά μεγέθη καθώς και την αλληλεπίδραση τους. Ονομάζεται και θεωρία εισοδήματος γιατί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της είναι ο προσδιορισμός του εισοδήματος ισορροπίας, δηλαδή του εισοδήματος πλήρους απασχόλησης. Σφάλμα σύνθεσης Είναι το σφάλμα που διαπράττουμε όταν υποθέτουμε ότι κάτι που ισχύει για ένα άτομο, έχει και γενική ισχύ στο σύνολο των ατόμων. Παράδειγμα Αν αυξηθεί ο μισθός ενός εργαζόμενου σε μία επιχείρηση τότε είναι φυσικό να θεωρούμε ότι θα αυξηθεί η ευημερία του, αφού θα αυξηθεί και η αγοραστική του δύναμη (δηλαδή η δυνατότητα του να αγοράζει αγαθά). Είναι, όμως, λάθος να θεωρήσουμε ότι η αύξηση των μισθών όλων των πολιτών ταυτόχρονα, θα οδηγήσει τους πολίτες σε αυξημένη ευημερία, αφού η αύξηση του εισοδήματος τους θα οδηγήσει πιθανόν και σε αυξημένες τιμές των αγαθών και συνεπώς θα τεθεί υπό αμφισβήτηση το κατά πόσο θα μπορούν να αγοράζουν περισσότερα αγαθά. Είδη οικονομικής ανάλυσης Η μορφή και η μεθοδολογία της οικονομικής ανάλυσης μπορούν να διακριθούν σε τρεις μορφές: i. Στατική οικονομική ανάλυση: Η ανάλυση των οικονομικών φαινόμενων σε δεδομένη χρονική στιγμή, χωρίς να έχει σημασία η εξέλιξη τους διαχρονικά. Μπορούμε να πούμε ότι μοιάζει με τη μελέτη μιας φωτογραφίας, που τραβήχτηκε σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή. ii. Δυναμική οικονομική ανάλυση: Η ανάλυση της εξέλιξης των οικονομικών φαινόμενων διαχρονικά. Μπορούμε να πούμε ότι μοιάζει με τη μελέτη μιας κινηματογραφικής ταινίας. iii. Συγκριτική οικονομική ανάλυση: Η σύγκριση ενός οικονομικού φαινόμενου σε δύο ή περισσότερες χρονικές στιγμές. Μπορούμε να πούμε ότι μοιάζει με τη σύγκριση δύο φωτογραφιών του ίδιου αντικειμένου που τραβήχτηκαν σε διαφορετικούς χρόνους. - 3 -
13.2 ΤΟ ΑΕΠ ΩΣ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΜΕΓΕΘΟΣ Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΑΕΠ Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) σε μια κλειστή οικονομία, δηλαδή σε μια οικονομία χωρίς διεθνείς συναλλαγές, συμπεριλαμβάνει την αξία όλων των τελικών αγαθών που παράγονται σε αυτήν εντός ενός έτους, υλικών και άυλων (πχ υπηρεσιών). Δηλαδή εξαιρούμε τα ενδιάμεσα αγαθά, που έχουν ενσωματωθεί σε τελικά προϊόντα. Για παράδειγμα τα σταφύλια που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή του κρασιού δεν πρέπει να συνυπολογιστούν στο ΑΕΠ γιατί η αξία τους έχει ενσωματωθεί στο τελικό προϊόν, δηλαδή στο κρασί. Εναλλακτικός τρόπος υπολογισμού του ΑΕΠ μιας οικονομίας, ώστε να αποφεύγονται τα λάθη στο χαρακτηρισμό ενός προϊόντος ως τελικού ή ενδιάμεσου, είναι η μέθοδος υπολογισμού της Προστιθέμενης Αξίας, όπου αθροίζουμε την αξία που προστίθεται σε ένα προϊόν σε κάθε στάδιο μεταποίησης του και συνεπώς το τελικό άθροισμα ισούται με την αξία του τελικού προϊόντος. Παρατηρήσεις Είναι πολύ σημαντικός ο παράγοντας χρόνος για να συμπεριλάβουμε ένα προϊόν στο ΑΕΠ. Για παράδειγμα η αξία ενός σπιτιού θα συμπεριληφθεί στο ΑΕΠ μόνο κατά το ποσοστό που αφορά την κατασκευή του εντός του παρόντος έτους και εφόσον υπάρχει τέτοιο ποσοστό. Επιπλέον στο ΑΕΠ μπορούν να προσμετρηθούν μόνο όσες υπηρεσίες και προϊόντα περνούν από το σύστημα της αγοράς. Για παράδειγμα η οικιακή απασχόληση των νοικοκυριών δεν μπορεί να μετρηθεί, αφού δεν αποτιμάται χρηματικά μέσω του συστήματος της αγοράς. Πρέπει να τονίσουμε ότι το ΑΕΠ μπορεί να υπολογιστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους (πχ ως δαπάνη για τη χρήση των παραγωγικών συντελεστών). Αυτού του τύπου οι αναλύσεις ξεφεύγουν από τα στενά όρια του σκοπού δημιουργίας του παρόντος συγγράμματος (εισαγωγικός διαγωνισμός ΕΣΔΔΑ). Για όποιον θέλει περισσότερα στοιχεία υπάρχει αντίστοιχο τμήμα στο Παράρτημα των σημειώσεων. Για την καλύτερη κατανόηση της έννοιας του ΑΕΠ θα παραθέσουμε ένα απλό παράδειγμα για τον τρόπο υπολογισμού του: Έστω ότι παράγονται 100 κιλά σταφύλια (στο έστω μοναδικό χωράφι της οικονομίας) με αξία 1 ευρώ το κιλό. Στη συνέχεια 60 κιλά από τα σταφύλια πωλούνται στη λαϊκή αγορά ως φρούτα με τιμή 3 ευρώ το κιλό και τα υπόλοιπα 40 κιλά γίνονται πρώτη ύλη για την παραγωγή 40 κιλών κρασιού με τιμή 4 ευρώ το κιλό (η επιλογή στο παράδειγμα για ισόποση παραγωγή σταφυλιών και κρασιού, αλλά και η χρήση ίδιων μονάδων μέτρησης κιλά και όχι λίτρα γίνεται για λόγους απλοποίησης των υπολογισμών). Το ΑΕΠ που παράχθηκε υπολογίζεται ως εξής: - 4 -
Άμεση μέθοδος (με τον ορισμό του ΑΕΠ περί τελικών αγαθών) Σταφύλια ως τελικά αγαθά: 60 κιλά με 3 ευρώ το κιλό = 180 ευρώ Κρασί ως τελικό αγαθό: 40 κιλά με 4 ευρώ το κιλό = 160 ευρώ Σύνολο: 18+160 = 340 ευρώ Έμμεση μέθοδος (με την Προστιθέμενη Αξία) 1 ο στάδιο: 100 κιλά σταφύλια με προστιθέμενη αξία (1-0) = 1 ευρώ το κιλό, οπότε 100 ευρώ 2 ο στάδιο: 60 κιλά σταφύλια με προστιθέμενη αξία (3-1) = 2 ευρώ το κιλό, οπότε 120 ευρώ. 3 ο στάδιο (αν και θα μπορούσε να θεωρηθεί απλά προσθήκη στο 2 ο στάδιο): 40 κιλά κρασί με προστιθέμενη αξία (4-1) = 3 ευρώ το κιλό, οπότε 120 ευρώ. Σύνολο: 100+120+120 = 340 ευρώ. Γιατί ακαθάριστο και όχι καθαρό προϊόν Ο υπολογισμός του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος διαφέρει από τον υπολογισμό του Καθαρού Εγχώριου Προϊόντος ως προς τις αποσβέσεις. Ως απόσβεση μπορούμε να θεωρήσουμε την απαξίωση του εξοπλισμού (κεφαλαίου) της επιχείρησης. Για παράδειγμα αν μια επιχείρηση αγοράσει σήμερα ένα μηχάνημα για να παράγει, δαπανώντας ένα συγκεκριμένο ποσό, αυτό το ποσό θα καταγραφεί στον ισολογισμό της επιχείρησης. Όμως, η πάροδος των ετών θα απαξιώσει αυτό το μηχάνημα, με αποτέλεσμα να μην είναι σωστή η αποτύπωση της αρχικής αξίας του μηχανήματος, ως παρούσας αξίας του. Η επιχείρηση θα αποσβέσει το μηχάνημα σταδιακά με στόχο να εμφανίζει την πραγματική του παρούσα αξία (έχει κάθε λόγο να το κάνει γιατί οι αποσβέσεις θεωρούνται στη Λογιστική έξοδα και συνεπώς μειώνουν τα φορολογούμενα κέρδη). Τελικά η ύπαρξη αποσβέσεων διαφοροποιεί το ακαθάριστο από το καθαρό εγχώριο προϊόν. Γιατί εγχώριο και όχι εθνικό προϊόν Στο εγχώριο συμπεριλαμβάνουμε την αξία των τελικών αγαθών που παράγονται στο εσωτερικό της χώρας, από όλους τους κατοίκους της. Στο εθνικό θα έπρεπε να υπολογίσουμε την αξία τελικών αγαθών που παράγουν μόνο οι Έλληνες (αν για παράδειγμα μιλάμε για την Ελλάδα) τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό. ΑΕΠ σε τρέχουσες τιμές και ΑΕΠ σε σταθερές τιμές Δείκτης τιμών Αν υπολογίσουμε το ΑΕΠ ως το άθροισμα της παρούσας χρηματικής αξίας όλων των αγαθών που παράγονται, τότε έχουμε υπολογίσει το ΑΕΠ σε τρέχουσες τιμές. Αν οι τιμές που θα χρησιμοποιήσουμε έχουν μετατραπεί σε τιμές έτους βάσης, τότε υπολογίζουμε το ΑΕΠ σε σταθερές τιμές. Το έτος βάσης είναι μια χρονιά της οποίας τις τιμές έχουμε επιλέξει να χρησιμοποιήσουμε ως τη βάση των υπολογισμών μας. - 5 -
Αν δεχτούμε ότι πάντα οι τιμές αυξάνονται σε σχέση με το χρόνο, συμπεραίνουμε ότι οι τιμές του παρόντος έτους είναι μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες των παρελθόντων ετών. Συνεπώς η αξία του παραγόμενου συνολικού προϊόντος θα είναι υψηλότερη σε τρέχουσες τιμές. Το ΑΕΠ του έτους Α σε σταθερές τιμές με έτος βάσης το έτος Β, μπορεί να υπολογιστεί από τη σχέση: ΑΕΠ έτους Α σε τρέχουσες τιμές ΑΕΠ έτους Α σε σταθερές τιμές δείκτης τιμών έτους Α όπου ο δείκτης τιμών υπολογίζεται ως εξής: τρέχουσες τιμές έτους Α δείκτης τιμών έτους Α τιμές έτους βάσης Β και δείχνει τις μεταβολές στο γενικό επίπεδο τιμών σε σχέση με το επίπεδο τιμών του έτους βάσης, το οποίο είναι συνήθως προγενέστερο. Πάντως, για την ανάγκη εργασιών και μελετών, το έτος βάσης μπορεί να είναι ένα επόμενο έτος, με την προϋπόθεση ότι οι τιμές του έτους αυτού δεν θα είναι πραγματικές, αλλά εκτιμήσεις. Η χρησιμότητα της διάκρισης του ΑΕΠ σε τρέχουσες (ονομαστικό ΑΕΠ) και σε σταθερές τιμές (πραγματικό ΑΕΠ) φαίνεται από το επόμενο παράδειγμα: έτος τιμή ποσότητα ΑΕΠ ΑΕΠ ΔΤ ονομαστικό πραγματικό 1 10 100 1000 1000 100 2 15 80 1200 800 150 Το ονομαστικό ΑΕΠ φαίνεται να αυξάνεται από 1000 σε 1500, λόγω της μεγάλης αύξησης της τιμής. Το πραγματικό ΑΕΠ μειώνεται από 1000 σε 800 λόγω της μείωσης της ποσότητας. Επειδή η ποσότητα των παραγόμενων αγαθών είναι άμεση συνδεδεμένη με την απασχόληση σε κάθε χώρα, η μείωση του πραγματικού ΑΕΠ είναι ένα καμπανάκι για τις οικονομικές αρχές της χώρας (κάτι που δεν φαίνεται όταν χρησιμοποιούμε μόνο το ονομαστικό ΑΕΠ). - 6 -
Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ δείχνει το εισόδημα που θα αντιστοιχούσε σε κάθε κάτοικο μιας χώρας αν η διανομή ήταν ίση 1. Είναι το πηλίκο του (ονομαστικού ή του πραγματικού) ΑΕΠ προς τον πληθυσμό και ορίζεται με τη σχέση: κ. κ ΑΕΠ = ΑΕΠ / πληθυσμός Οι αδυναμίες του ΑΕΠ ως μέτρου κοινωνικής ευημερίας Ο τρόπος με τον οποίο υπολογίζεται το ΑΕΠ, το καθιστά αναξιόπιστο ως μέτρο κοινωνικής ευημερίας. Οι αδυναμίες που παρουσιάζει μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: i. Δεν περιλαμβάνει την αξία των παραγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών που προορίζονται για αυτοκατανάλωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι υπηρεσίες της νοικοκυράς εντός της οικίας, οι οποίες δεν καταγράφονται από το σύστημα αγορών και πωλήσεων της αγοράς και συνεπώς δεν προσμετρούνται στο ΑΕΠ. ii. Παραλείπει τις παραοικονομικές δραστηριότητες, με την έννοια ότι αυτές δεν ακολουθούν την οδό της αγοράς και συνεπώς δεν καταγράφεται η αξία των συναλλαγών τους. iii. Δεν καταγράφει ποιοτικές μεταβολές και συνεπώς μετρά μόνο ποσοτικά τα μεγέθη. iv. Δεν διακρίνει την παραγωγή μιας οικονομίας σε κατηγορίες και δεν είναι εύκολο να εξάγουμε συμπεράσματα για τις μεταβολές στον παραγωγικό προσανατολισμό της οικονομίας. Για παράδειγμα ο χαρακτηρισμός ως αγροτικής ή βιομηχανικής θα ήταν πολύ χρήσιμος. Επιπλέον πρέπει να τονίσουμε ότι τις τελευταίες δεκαετίες κερδίζει οπαδούς η άποψη ότι πρέπει να μετράμε την κοινωνική ευημερία με ποιοτικότερους δείκτες που ενσωματώνουν τη διανομή του εισοδήματος, την περιβαλλοντική κατάσταση, το βαθμό κοινωνικών παροχών σε κρίσιμους τομείς όπως η υγεία, η κοινωνική ασφάλιση και η παιδεία κτλ. Τα οικονομικά της ανάπτυξης είναι ο κλάδος της Οικονομικής επιστήμης που ασχολείται αναλυτικά με τέτοια θέματα και χρησιμοποιεί, πλέον, ποιοτικότερους δείκτες όπως οι καμπύλες συγκέντρωσης και οι συνεπαγόμενοι δείκτες Gini τους οποίους έχει δανειστεί από τη ΜΙΚΡΟ (βλέπε αντίστοιχη ενότητα στην ανάλυση της αγοράς του Ολιγοπωλίου). 1 Αποφεύγουμε τον όρο δίκαιη γιατί το τι είναι δίκαιο διαφοροποιείται με βάση την οπτική της σχολής οικονομικής σκέψης (πχ. πόσο δίκαιο είναι να αμείβεται και κάποιος ο οποίος δεν θέλει να συμμετέχει στην παραγωγική διαδικασία - 7 -
14. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ, ΑΠΟΤΑΜΙΕΥΣΗ, ΕΠΕΝΔΥΣΗ 14.1 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ Οι βασικές υποθέσεις της θεωρίας κατανάλωσης Οι προτάσεις που διατύπωσε ο Keynes (με τη θεωρία πραγματικού εισοδήματος το 1936) αποτελούν τη βάση των υποθέσεων για τη σύγχρονη θεωρία κατανάλωσης. Αυτές οι προτάσεις συνοψίζονται στα εξής: i. Η κατανάλωση εξαρτάται κυρίως από το εισόδημα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και άλλοι προσδιοριστικοί παράγοντες, μικρότερης σημασίας. Μάλιστα, η σχέση του εισοδήματος με την κατανάλωση είναι θετική, δηλαδή αύξηση του εισοδήματος σημαίνει και αύξηση της κατανάλωσης. ii. Η αύξηση του εισοδήματος κατά ένα ποσοστό οδηγεί σε αύξηση της κατανάλωσης κατά μικρότερο ποσοστό (όσο αυξάνεται το εισόδημα μειώνεται η οριακή ροπή για κατανάλωση βλέπε αντίστοιχη παράγραφο). Η διαφορά οφείλεται στην αποταμίευση στην οποία προβαίνουν τα άτομα. iii. Όσο το εισόδημα αυξάνεται, η κατανάλωση ως ποσοστό στο εισόδημα μειώνεται (όσο αυξάνεται το εισόδημα μειώνεται η μέση ροπή για κατανάλωση βλέπε αντίστοιχη παράγραφο). Αυτό σημαίνει ότι όσο μεγαλύτερο εισόδημα έχει κάποιος τόσο λιγότερο ποσοστό του δαπανά, αφού οι βασικές καταναλωτικές ανάγκες του υπόκεινται σε κορεσμό. ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ Όταν Y τότε Κατανάλωση Μέση Ροπή Κατανάλωσης Οριακή Ροπή Κατανάλωσης - 8 -
Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της κατανάλωσης εκτός του εισοδήματος Η κλίση της συνάρτησης κατανάλωσης καθορίζεται από το εισόδημα. Αντίθετα η θέση της συνάρτησης κατανάλωσης προσδιορίζεται από πολλούς παράγοντες εκτός του εισοδήματος. Στο επόμενο διάγραμμα απεικονίζεται η μετακίνηση της κατανάλωσης από C 1 σε C 2, από την επίδραση των προσδιοριστικών της παραγόντων: C Β Α διάγραμμα 14.1 + - C 2 C 1 μεταβολή της κατανάλωσης, λόγω μεταβολής των προσδιοριστικών παραγόντων της Ο Υ Οι πιο συνηθισμένοι από τους προσδιοριστικούς παράγοντες της κατανάλωσης: i. Η κατοχή ρευστών διαθεσίμων, αφού όσο περισσότερο ρευστό χρήμα διαθέτει κάποιος τόσο περισσότερο καταναλώνει. ii. Το επιτόκιο, αφού η αύξηση του μπορεί να δελεάσει κάποιον να αποταμιεύσει για να επωφεληθεί του τόκου, ή να τον αποτρέψει από την αποταμίευση, αφού μπορεί με μικρότερο ποσό να επιτύχει τον επιθυμητό τόκο. iii. Η ικανότητα για δανεισμό, αφού η πιστοληπτική ικανότητα κάποιου μπορεί να τον οδηγήσει σε μεγαλύτερη κατανάλωση. iv. Οι προσδοκίες για το μελλοντικό εισόδημα και τις μελλοντικές τιμές. Αν το εισόδημα προβλέπεται ότι θα αυξηθεί, συνήθως καταναλώνουμε περισσότερο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν περιμένουμε αυξήσεις των τιμών, οπότε προσπαθούμε να προλάβουμε να αγοράσουμε τα αγαθά που χρειαζόμαστε πριν την αύξηση των τιμών τους. v. Το απόθεμα των διαρκών αγαθών, αφού αν κατέχουμε, ήδη, όσα χρειαζόμαστε δεν χρειάζεται να καταναλώσουμε περισσότερα (ειδικά για τα διαρκή αγαθά). - 9 -
Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της κατανάλωσης δεν εξαντλούνται σε αυτόν τον κατάλογο, ο οποίος είναι απλά ενδεικτικός. Πάντως μπορούμε να καταλήξουμε στα εξής: ΘΕΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ: Το γενικό επίπεδο των τιμών Η προσδοκία για υψηλότερο επίπεδο τιμών (προσδοκία για πληθωρισμό) Τα ρευστά διαθέσιμα Οι θετικές προσδοκίες για μελλοντικό εισόδημα Η ικανότητα δανεισμού ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ: Η αύξηση των φόρων Το ύψος του επιτοκίου (το κόστος δανεισμού) Μέση και οριακή ροπή για κατανάλωση & μέση και οριακή ροπή για αποταμίευση 1. Η μέση ροπή για κατανάλωση ορίζεται με τη σχέση: C συνολική κατανάλωση Y συνολικό εισόδημα Συνεπώς, πρόκειται για το λόγο της συνολικής κατανάλωσης που πραγματοποιείται σε ένα επίπεδο εισοδήματος προς το εισόδημα αυτό και δείχνει το ποσοστό του εισοδήματος που μετατρέπεται σε κατανάλωση. 2. Η οριακή ροπή για κατανάλωση ορίζεται με τη σχέση: C μεταβολή κατανάλωσης Y μεταβολή εισοδήματος Πρόκειται για το λόγο της μεταβολής της συνολικής κατανάλωσης που πραγματοποιείται σε ένα επίπεδο εισοδήματος προς τη μεταβολή αυτού του εισοδήματος και δείχνει το τμήμα του επιπλέον εισοδήματος που θα μετατραπεί σε κατανάλωση. 3. Η μέση ροπή για αποταμίευση υπολογίζεται με τη σχέση: S συνολική αποταμίευση Y συνολικό εισόδημα Πρόκειται για το λόγο της συνολικής αποταμίευσης που πραγματοποιείται σε ένα επίπεδο εισοδήματος προς το εισόδημα αυτό και δείχνει το ποσοστό του εισοδήματος που μετατρέπεται σε αποταμίευση. 4. Η οριακή ροπή για αποταμίευση υπολογίζεται με τη σχέση: S μεταβολή αποταμίευσης Y μεταβολή εισοδήματος Πρόκειται για το λόγο της μεταβολής της συνολικής αποταμίευσης που πραγματοποιείται σε ένα επίπεδο εισοδήματος προς τη μεταβολή αυτού του - 10 -
εισοδήματος και δείχνει το τμήμα του επιπλέον εισοδήματος που θα μετατραπεί σε αποταμίευση. Σχέσεις μεταξύ των οριακών και μέσων ροπών για κατανάλωση και αποταμίευση i. Ανάμεσα σε οριακή ροπή για κατανάλωση και σε οριακή ροπή για αποταμίευση ισχύει η σχέση: ΟΡΚ+ΟΡΑ=1 κάτι που συνεπάγεται ότι και τα δύο μεγέθη παίρνουν τιμές στο διάστημα [0,1]. ii. Ανάμεσα σε μέση ροπή για κατανάλωση και σε μέση ροπή για αποταμίευση ισχύει η σχέση: ΜΡΚ+ΜΡΑ=1 κάτι που επίσης συνεπάγεται ότι και τα δύο μεγέθη πρέπει να παίρνουν τιμές στο διάστημα [0,1]. Η αυτόνομη κατανάλωση Η κατανάλωση που αντιστοιχεί σε μηδενικό εισόδημα ονομάζεται αυτόνομη κατανάλωση. Πρόκειται για μια λογική παραδοχή, αφού ένα άτομο που ζει χωρίς να παράγει εισόδημα, συνεχίζει να καταναλώνει (με κατανάλωση εισοδήματος που αποταμίευσε στο παρελθόν). Στο διάγραμμα 14.1 η αυτόνομη κατανάλωση για την C 1 αντιστοιχεί στο διάστημα ΟΑ. - 11 -
Η σχέση κατανάλωσης και αποταμίευσης Στο διάγραμμα 14.2 απεικονίζονται ταυτόχρονα οι συναρτήσεις κατανάλωσης C και αποταμίευσης S, όταν αυτές είναι γραμμικές 2. Συγκεκριμένα: C Β διάγραμμα 14.2 C Η τομή της κατανάλωσης με τη γραμμή των 45 ο δείχνει που μηδενίζεται η αποταμίευση Α 45 ο Ο Γ Υ S S O Γ Y M Η συνάρτηση κατανάλωσης έχει τη μορφή C a b Y, με α > 0 να αντιστοιχεί στην αυτόνομη κατανάλωση, αφού δεν επηρεάζεται από το εισόδημα και να περιγράφεται γραφικά από το τμήμα ΟΑ και b να είναι οριακή ροπή για κατανάλωση που ισούται με την κλίση της συνάρτησης κατανάλωσης, ως προς το εισόδημα, σε κάθε σημείο της. Αντίστοιχα η μέση ροπή για κατανάλωση σε ένα σημείο μπορεί να υπολογιστεί με τη σχέση: C a b Y Y Y και συνεπώς ΜΡΚ > ΟΡΚ. (Αν η συνάρτηση κατανάλωσης δεν περιείχε αυτόνομη κατανάλωση, τότε θα είχε τη μορφή C b Y με αποτέλεσμα να ισχύει η σχέση ΜΡΚ = ΟΡΚ). Μια γραμμική συνάρτηση κατανάλωσης θα δημιουργεί και γραμμική συνάρτηση αποταμίευσης. Η συγκεκριμένη συνάρτηση αποταμίευσης θα 2 Θεωρούμε ότι όλες οι συναρτήσεις κατανάλωσης μπορούν να παρασταθούν ως ευθείες, αν το επιθυμούμε για λόγους απλοποίησης - 12 -
περιγράφεται με τη σχέση S d g Y (με d 0, δηλαδή η συνάρτηση αποταμίευσης έχει αρνητικό σταθερό όρο που πρακτικά σημαίνει ότι σε μηδενικό εισόδημα το άτομο καταναλώνει την αποταμίευση του). Όσο η αποταμίευση είναι αρνητική, δηλαδή μέχρι το επίπεδο των Γ μονάδων εισοδήματος, σημαίνει ότι η κατανάλωση τροφοδοτείται από τα αποθέματα που είχαν αποταμιευτεί. Ειδικά σε μηδενικό επίπεδο εισοδήματος, όλη η κατανάλωση πρέπει να τροφοδοτείται αποκλειστικά από την αποταμίευση και συνεπώς το τμήμα ΟΜ αντιστοιχεί στο σύνολο της αυτόνομης κατανάλωσης, δηλαδή στο τμήμα ΟΑ. Παρατήρηση Σε ότι αφορά τη γραμμή των 45 μοιρών, πρόκειται για μια ευθεία που χρησιμοποιούμε συχνά για να δείξουμε τα σημεία στα οποία τα μεγέθη στους δύο άξονες (κατακόρυφο και οριζόντιο) είναι ίσα μεταξύ τους. Συνεπώς στη συγκεκριμένη περίπτωση η ευθεία των 45 μοιρών μας υποδεικνύει την ισότητα C Y, που σημαίνει ότι αν Y C S θα πρέπει S 0, που πράγματι επαληθεύεται και από το διάγραμμα σε επίπεδο εισοδήματος Γ μονάδων. Η συνάρτηση κατανάλωσης δεν είναι απαραίτητο να είναι ευθεία. Σε μια καμπύλη συνάρτηση κατανάλωσης οι οριακές ροπές για κατανάλωση και αποταμίευση δεν θα είναι σταθερές, όπως είναι στην περίπτωση της ευθείας συνάρτησης, αλλά θα μεταβάλλονται. Μάλιστα η ΟΡΚ μειώνεται όσο αυξάνεται το εισόδημα (βλέπε αρχικές διαπιστώσεις για την κατανάλωση Keynes) και η ΟΡΑ αυξάνεται όσο αυξάνεται το εισόδημα. Πάντως το άθροισμα τους παραμένει σταθερό και ίσο με τη μονάδα. Δηλαδή πάντα: ΟΡΚ+ΟΡΑ=1 και ΜΡΚ+ΜΡΑ=1 Επίσης μπορούμε να καταλήξουμε ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν την κατανάλωση θετικά, επηρεάζουν την αποταμίευση αρνητικά. Συνεπώς: ΘΕΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΤΑΜΙΕΥΣΗ: Η αύξηση των φόρων (ώστε να μπορεί ο πολίτης να αποδώσει τους φόρους του) Το ύψος του επιτοκίου (το κόστος δανεισμού) ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΤΑΜΙΕΥΣΗ: Το γενικό επίπεδο των τιμών Η προσδοκία για υψηλότερο επίπεδο τιμών (προσδοκία για πληθωρισμό) Τα ρευστά διαθέσιμα Οι θετικές προσδοκίες για μελλοντικό εισόδημα Η ικανότητα δανεισμού - 13 -
Η θεωρία σχετικού εισοδήματος (1945) Συνδυάζει οικονομικά, κοινωνικά και ψυχολογικά κριτήρια για να εξηγήσει την καταναλωτική συμπεριφορά. Συγκεκριμένα: 1. Η κατανάλωση των ατόμων εξαρτάται από την κατανάλωση του υπόλοιπου πληθυσμού (αποτέλεσμα επίδειξης). 2. Η κατανάλωση των ατόμων εξαρτάται από τα προηγούμενα επίπεδα κατανάλωσης τους. 3. Αύξηση του εισοδήματος ενός ατόμου οδηγεί σε μείωση της μέσης ροπής για κατανάλωση. 4. Η κατανάλωση εξαρτάται και από τον τρόπο διανομής του εισοδήματος. Η θεωρία Irving Fisher για τη διαχρονική επιλογή κατανάλωσης αποταμίευσης Το άτομο προσπαθεί να μεγιστοποιήσει την ευημερία του διαχρονικά επιλέγοντας αυτήν την κατανάλωση στο παρόν που εξισώνει την οριακή χρησιμότητα των αγαθών που καταναλώνει στο παρόν, με την οριακή χρησιμότητα των αγαθών που θα καταναλώσει στο μέλλον. Η θεωρία μόνιμου εισοδήματος Friedman 1957 Τα άτομα καταναλώνουν τμήμα του μόνιμου εισοδήματος τους και όχι του εισοδήματος που θεωρούν ως πρόσκαιρο ή ευκαιριακό. Για τον Friedman η καταναλωτική συμπεριφορά καθορίζεται από: 1. Το μόνιμο εισόδημα των ατόμων 2. Τα επιτόκια της αγοράς 3. Την καθαρή αξία του πλούτου από τα περιουσιακά τους στοιχεία 4. Τη σχέση εισοδήματος εργασίας και εισοδήματος πλούτου Η θεωρία εισοδήματος κύκλου ζωής (1953) Τα άτομα διαμορφώνουν καταναλωτικό πρότυπο και με βάση τις εκτιμήσεις τους για το εισόδημα που θα αποκτήσουν στη διάρκεια της ζωής τους. Συνεπώς η κατανάλωση των ατόμων εξαρτάται από την ηλικία και από τα εναπομείναντα χρόνια εργασίας. Η συγκεκριμένη θεωρία δίνει βραχυχρόνια παρόμοια αποτελέσματα με τη θεωρία του Keynes αλλά μακροχρόνια διαφοροποιείται και δέχτηκε κριτική κυρίως ως προς την αβεβαιότητα της πρόβλεψης για τη διάρκεια της ζωής των ατόμων. - 14 -
14.2 ΘΕΩΡΙΑ ΕΠΕΝΔΥΣΗΣ Ορισμός και έννοια της επένδυσης Επένδυση είναι η δαπάνη εισοδήματος για αγορά κεφαλαιουχικών αγαθών. Δηλαδή, στην ουσία είναι η δημιουργία νέου κεφαλαίου (είτε με τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων, είτε με την επέκταση των επιχειρήσεων που υπάρχουν. Προσοχή: Δεν πρέπει να συγχέουμε την επένδυση με τη δαπάνη εισοδήματος για αγορά διαρκών αγαθών, αφού σε αυτά ανήκουν καταναλωτικά αγαθά, όπως αυτοκίνητα, ηλεκτρικές συσκευές κ.α. Επίσης, δεν πρέπει να συγχέουμε την επένδυση με την αποταμίευση. Μπορεί να έχουν στενή σχέση, ειδικά στη διαμόρφωση της ισορροπίας (όπως θα δούμε σε κατάσταση ισορροπίας αποταμίευση = επένδυση) αλλά δεν είναι ταυτόσημες έννοιες, αφού δεν υπάρχει κανένας αυτόματος μηχανισμός που μετατρέπει στιγμιαία την αποταμίευση σε επένδυση. Οι βασικές διακρίσεις της επένδυσης Η πραγματοποιούμενη επένδυση ή απλώς επένδυση, διακρίνεται σε σχεδιαζόμενη και σε μη σχεδιαζόμενη. Η πρώτη είναι αποτέλεσμα σχεδιασμού και συγκεκριμένου προγράμματος. Η δεύτερη είναι αυτή που πραγματοποιείται χωρίς να έχει προγραμματιστεί και οφείλεται σε αποκλίσεις της πραγματοποιούμενης από τη σχεδιασμένη παραγωγή, ώστε να βελτιωθεί η παραγωγικότητα. Για παράδειγμα η αύξηση της ζήτησης μπορεί να κριθεί ότι, για να ικανοποιηθεί, απαιτεί απόκτηση θετικών οικονομιών κλίμακας (βλέπε αντίστοιχη ενότητα στη ΜΙΚΡΟ) και συνεπώς επένδυση. - 15 -
Αυτόνομες επενδύσεις και κατά προώθηση επενδύσεις Οι αυτόνομες επενδύσεις είναι αυτές που δεν επηρεάζονται από την πορεία του εισοδήματος κατά τη διάρκεια του χρόνου στον οποίο εξελίσσονται. Θεωρούμε ότι όλοι οι υπολογισμοί των κριτηρίων ανάληψης της επένδυσης (βλέπε αντίστοιχη παράγραφο) έχουν γίνει σε προγενέστερο χρόνο. Η διαγραμματική τους απεικόνιση θα είναι: I διάγραμμα 14.3 αυτόνομες επενδύσεις: ανεξάρτητες από το εισόδημα I 0 Ι Ο Y Οι κατά προώθηση επενδύσεις έχουν θετική σχέση με το εισόδημα του χρόνου κατά τον οποίο εξελίσσονται (πιθανές αναπροσαρμογές μεγέθους για παράδειγμα) όπως φαίνεται από τη θετική κλίση της αντίστοιχης συνάρτησης. Πάντως και αυτές οι επενδύσεις περιλαμβάνουν ένα μικρό τμήμα που δεν επηρεάζεται από το εισόδημα (το ΟΑ): I διάγραμμα 14.4 I Β κατά προώθηση επενδύσεις: εξαρτώνται από το εισόδημα Α Ο Y 0 Y Στην πράξη οι επιπτώσεις στην οικονομία συνολικά από τις επενδύσεις δεν διαφέρουν αισθητά ανάμεσα σε αυτόνομες και κατά προώθηση. Για την ακρίβεια οι επιπτώσεις των κατά προώθηση επενδύσεων είναι προς την ίδια - 16 -
κατεύθυνση με αυτές των αυτόνομων επενδύσεων (και ακόμα ισχυρότερες), όπως θα δείξουμε στην παράγραφο για τον πολλαπλασιαστή των επενδύσεων. Οι προσδιοριστικοί παράγοντες (συνολικά) της επένδυσης Οι παράγοντες που προσδιορίζουν τις επενδύσεις που αναλαμβάνονται σε μια χρονική στιγμή είναι: i. το προσδοκώμενο μελλοντικό επίπεδο της ζήτησης ii. το εισόδημα iii. το προσδοκώμενο ύψος των μισθών και των πρώτων υλών (δηλαδή προσδοκία του κόστους παραγωγής) iv. η προσδοκώμενη μελλοντική φορολογική πολιτική v. το μέγεθος της δαπάνης που απαιτείται για την ανάληψη της επένδυσης vi. το ύψος του επιτοκίου vii. ο ρυθμός μεταβολής της τεχνολογίας στην παραγωγή viii. τα αποθέματα κεφαλαιουχικού εξοπλισμού που ήδη υπάρχουν ix. οι εκτιμήσεις για τις μελλοντικές επιθυμίες των καταναλωτών (προσδοκίες ζήτησης) Σε αυτούς μπορούμε να συμπεριλάβουμε επιπλέον, την κοινωνική και πολιτική ατμόσφαιρα, την ψυχολογία του επιχειρηματία που αναλαμβάνει την επένδυση και οποιονδήποτε παράγοντα, ακόμα και τυχαίο που μπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις του. Κριτήρια ανάληψης επενδύσεων Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για την απόφαση της ανάληψης μιας επένδυσης, αφορούν περισσότερο τις χρηματικές ροές της επένδυσης. Τα κυριότερα κριτήρια είναι: 1. Μέθοδος Καθαρής Παρούσας Αξίας ΚΠΑ: Οι εκτιμήσεις των μελλοντικών χρηματικών ροών, που διακρίνονται σε εισροές = έσοδα και εκροές = έξοδα, προεξοφλούνται (μεταφέρονται στο παρόν) με βάση το προεξοφλητικό επιτόκιο και αν η ΚΠΑ που προκύπτει είναι θετική, τότε η επένδυση αναλαμβάνεται. Συγκεκριμένα: t n ώ κέρδηt t t=0 1 όπου προσδοκώμενα κέρδη= έσοδα κόστος r = προεξοφλητικό επιτόκιο (μπορούμε να το ορίσουμε ως την ελάχιστη απόδοση που απαιτεί ένας επενδυτής για να αναλάβει τον κίνδυνο της επένδυσης) t= τα έτη για τα οποία υπολογίζουμε την ΚΠΑ Θα παραθέσουμε ένα παράδειγμα για να κατανοήσουμε πλήρως την έννοια (η οποία αποτελεί πολύ σημαντικό τμήμα της θεωρίας επένδυσης και συνεπώς της μακροοικονομικής θεωρίας, γιατί συνδέει εισόδημα, επιτόκια, οικονομική ανάπτυξη και οικονομική πολιτική του Κράτους και της Κεντρικής Τράπεζας). - 17 - r
Παράδειγμα Έστω ότι μία επιχείρηση αντιμετωπίζει το δίλημμα της αγοράς ενός νέου μηχανήματος (επένδυση) σήμερα (χρόνος t=0) για το οποίο γνωρίζει ότι κοστίζει 1000 ευρώ. Επίσης έχει υπολογίσει ότι από τη χρήση του νέου μηχανήματος θα έχει επιπλέον κέρδη τα επόμενα 2 έτη ως εξής: Έτη Κέρδη 0-1000 1 500 2 600 Από μια πρώτη εκτίμηση το αλγεβρικό άθροισμα των κερδών προκύπτει θετικό αφού: -1000+500+600 = 100 > 0 οπότε φαίνεται ότι η επιχείρηση θα έχει όφελος από την αγορά του νέου μηχανήματος. Όμως η προσεκτικότερη ανάγνωση του παραδείγματος δείχνει ότι πρέπει να λάβουμε υπ όψη μας ότι τα κέρδη 500 και 600 εμφανίζονται σε μεταγενέστερο χρόνο από ότι η σημερινή μας επένδυση και συνεπώς θα πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να εξομοιώσουμε τα μεγέθη που συγκρίνουμε (ως προς το χρόνο που αυτά δημιουργούνται). Συνεπώς προεξοφλούμε τα μελλοντικά κέρδη με τη χρήση του προεξοφλητικού επιτοκίου (έστω για τις ανάγκες του παραδείγματος 10%) ως εξής: 1000 500 600 1000 454 496 50 0 0 1 2 1 10% 1 10% 1 10% οπότε η επένδυση δεν θα είναι κερδοφόρα και θα απορριφθεί. Αν είχαμε χρησιμοποιήσει μικρότερο επιτόκιο προεξόφλησης ή αν είχαμε υπολογίσει μεγαλύτερα προσδοκώμενα κέρδη η επένδυση θα είχε υπολογιστεί ως κερδοφόρα και θα είχε αναληφθεί. Συνεπώς έχει ιδιαίτερη σημασία να κατανοήσουμε πλήρως ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τόσο τον αριθμητή της ΚΠΑ (προσδοκίες κερδών) όσο και τον παρονομαστή της (το r). Παρατηρήσεις Ο αριθμητής της ΚΠΑ επηρεάζεται από το πλήθος των μελλοντικών πελατών της επιχείρησης και φυσικά από την αγοραστική τους δύναμη, συνεπώς από το εισόδημα που θα έχουν. Είναι, λοιπόν, πολύ φυσικό να θεωρούμε ότι τα προσδοκώμενα κέρδη επηρεάζονται από την προσδοκώμενη κατανάλωση, η οποία με τη σειρά της επηρεάζεται από το προσδοκώμενο εισόδημα στην οικονομία συνολικά. Ο παρονομαστής της ΚΠΑ, δηλαδή το επιτόκιο προεξόφλησης, επηρεάζεται από 2 παράγοντες. Από τον προσδοκώμενο πληθωρισμό ( ρυθμός μεταβολής τιμών, για τον οποίο θα αφιερώσουμε αντίστοιχη ενότητα με πλήρη ανάλυση) και από τον βαθμό αξιοπιστίας της χώρας εντός της οποίας επιχειρούμε την επένδυση (αφού μια χώρα με αυξημένα - 18 -
χρέη και δημοσιονομικές δυσκολίες, θα έχει χαμηλή αξιοπιστία και συνεπώς αυξημένες απαιτήσεις των πιστωτών της σε επιτόκια). 2. Μέθοδος Εσωτερικού Βαθμού Απόδοσης: Οι εκτιμήσεις των μελλοντικών χρηματικών ροών μένουν σε τρέχουσες τιμές και συγκρίνουμε το επιτόκιο που εξισώνει τις εισροές με τις εκροές, με το τρέχον επιτόκιο της αγοράς. Στην πράξη υπολογίζουμε ποιο επιτόκιο r μηδενίζει την ΚΠΑ. 3. Duration δηλαδή Διάρκεια μιας επένδυσης: Πρόκειται για την εκτίμηση του χρόνου που απαιτείται για την επανείσπραξη της αρχικής εκροής. Στην πράξη υπολογίζουμε σε ποιο χρόνο t μηδενίζεται η ΚΠΑ. Και στα τρία κριτήρια, όπως και σε όλα τα Χρηματοοικονομικά, το επιτόκιο που θα χρησιμοποιηθεί είναι πολύ βασικό στοιχείο επηρεασμού του τελικού αποτελέσματος (πάντως σημαντικό ρόλο στις επενδυτικές αποφάσεις παίζουν οι προσδοκίες για μελλοντικά κέρδη που εξαρτώνται, με τη σειρά τους, από το εισόδημα και τη συνεπαγόμενη κατανάλωση και ζήτηση). Το πιο εύχρηστο κριτήριο είναι αυτό της ΚΠΑ, και συνεπώς για τις ανάγκες δόμησης οποιουδήποτε επιχειρήματος σε σχέση με την ανάληψη ή μη ανάληψη μιας επένδυσης μας αρκεί η χρησιμοποίηση αυτής και ειδικότερα της επίδρασης που έχει στο αποτέλεσμα της ΚΠΑ η όποια δράση στην οικονομία (άσκηση οικονομικής πολιτικής από το Κράτος για παράδειγμα). Βασικές θεωρίες περί μεγέθους των επενδύσεων 1. Θεωρία επιτάχυνσης: Οι επιχειρήσεις προσπαθούν να διατηρούν σταθερή αναλογία ανάμεσα στο απόθεμα του κεφαλαίου τους και το επίπεδο παραγωγής τους. Ως σημαντικότερος παράγοντας για τη ζήτηση για επενδύσεις θεωρείται το ύψος και οι μεταβολές της παραγωγής. 2. Νεοκλασική θεωρία επενδύσεων: Οι επιχειρήσεις αποκτούν μία επιπλέον μονάδα κεφαλαίου (επενδύουν) όταν η αξία του οριακού προϊόντος του κεφαλαίου είναι ίσο ή μεγαλύτερο από το οριακό κόστος χρήσης του κεφαλαίου (υπό την προϋπόθεση ότι το κόστος της εργασίας και η τεχνολογία παραμένουν αμετάβλητα). Ως σημαντικότερος παράγοντας για τη ζήτηση για επενδύσεις θεωρούνται οι σχετικές τιμές των παραγωγικών συντελεστών (γιατί αλλαγή της σχετικής τιμής τους θα σημαίνει και υποκατάστασή τους). 3. Θεωρία q του Tobin: Αν η χρηματιστηριακή αξία της επιχείρησης είναι μεγαλύτερη από το κόστος αντικατάστασης του κεφαλαίου της τότε η επιχείρηση πρέπει να προβεί σε επένδυση. Η συγκεκριμένη θεωρία ενσωματώνει και τις προσδοκίες για το μέλλον της επιχείρησης, οι οποίες έχουν συνυπολογιστεί στη διαμόρφωση της χρηματιστηριακής της αξίας. - 19 -
Χρήσιμες παρατηρήσεις που αφορούν τις επενδύσεις 1. Όταν αναφερόμαστε σε επενδύσεις εννοούμε τις παραγωγικές επενδύσεις (δηλαδή επάνω σε εξοπλισμό επιχειρήσεων που θα παράγουν προϊόν ή υπηρεσία αλλά όχι χρηματοοικονομική επένδυση με την έννοια της υπεραξίας από την αγοραπωλησία ομολόγων ή μετοχών) του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας (εκτός αν έχουμε ορίσει ότι αναφερόμαστε σε δημόσιες επενδύσεις). 2. Τα κριτήρια ανάληψης μιας επένδυσης επηρεάζονται αρνητικά από το επιτόκιο, το οποίο είναι ανάλογο με την αξιοπιστία του νομίσματος στο οποίο γίνεται η επένδυση ή/και της αξιοπιστίας της χώρας όπου θα γίνει η επένδυση. Αυτό σημαίνει ότι χώρες αναξιόπιστες (πχ. που κινδυνεύουν να χρεοκοπήσουν) ή/και χώρες με αδύναμο νόμισμα, υποφέρουν από υψηλά επιτόκια και συνεπώς από έλλειψη επενδύσεων. 3. Εκτός από το χαμηλό επιτόκιο η ΚΠΑ (Καθαρά Παρούσα Αξία) επηρεάζεται προφανώς και από την προσδοκία κερδών, οπότε από την προσδοκία για υψηλή κατανάλωση (κάτι που εξηγεί την αδυναμία ανάληψης επενδύσεων σε φάσεις μεγάλης ύφεσης, όπου τόσο η κατανάλωση όσο και η προσδοκία για αυτήν είναι πολύ χαμηλή). Στη θεωρία χρήματος αυτή η κατάσταση αντιστοιχεί με τη θεωρία περί λιμνάζοντος χρήματος του Keynes (υπάρχει αντίστοιχη ενότητα στο τμήμα της ύλης που αφορά την αγορά χρήματος). - 20 -
14.3 ΤΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΣΕ ΚΛΕΙΣΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΧΩΡΙΣ ΔΗΜΟΣΙΟ ΤΟΜΕΑ Ορισμός και προσδιορισμός του επιπέδου ισορροπίας Ως επίπεδο ισορροπίας του εισοδήματος ορίζεται εκείνο το επίπεδο που καθορίζεται από τις οικονομικές δυνάμεις και το μέγεθος του δεν τείνει να μεταβληθεί, αν δεν μεταβληθούν οι συναρτήσεις της επένδυσης και της κατανάλωσης. Ο υπολογισμός του εισοδήματος ισορροπίας (σε μια κλειστή οικονομία χωρίς κρατικό τομέα) όταν Y είναι το εισόδημα, C η κατανάλωση και S η αποταμίευση θα δίνεται από τη σχέση Y = C+S, αφού το εισόδημα θα καταναλώνεται ή θα αποταμιεύεται. Το αποταμιευμένο εισόδημα θα πρέπει να επανεισάγεται στην παραγωγική δραστηριότητα μέσω της επένδυσης (I), οπότε σε κατάσταση ισορροπίας θα έχουμε S = I και συνεπώς Y = C+I. Πρόκειται για βασική υπόθεση της κλασικής θεωρίας, η οποία συμπληρώνει ότι αυτό το σημείο ισορροπίας θα αντιστοιχεί σε πλήρη απασχόληση των παραγωγικών συντελεστών της οικονομίας. Η αμφισβήτηση της δυνατότητας της ελεύθερης αγοράς να φτάσει σε πλήρη απασχόληση αποτελεί ένα πολύ σημαντικό τριβής μεταξύ των σχολών οικονομικής σκέψης (η συγκεκριμένη διαφωνία και τα προτεινόμενα μέτρα για την επίλυση της θα μας απασχολήσουν σε επόμενες ενότητες). Διαγραμματική απεικόνιση της ισορροπίας Η ισορροπία επιτυγχάνεται στο σημείο όπου η γραμμή C+I (καμπύλη ενεργούς ζήτησης ή συνολικής δαπάνης ή σχεδιαζόμενης δαπάνης) τέμνεται με τη γραμμή των 45 ο (διχοτόμο), αφού σε αυτό το σημείο θα έχουμε Y = C+I (κάθε σημείο της διχοτόμου ισαπέχει από τις πλευρές της γωνίας που διχοτομεί). Επειδή το εισόδημα ισούται με το άθροισμα κατανάλωσης C και αποταμίευσης S, δεν έχουμε απλά Y = C+I αλλά και Y = C+S. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει Y C I C S I S διάγραμμα 14.5 C+ I διχοτόμος C+I 45 ο Ο Y 0 (= C+S) Y - 21 -
Ο πολλαπλασιαστής των αυτόνομων επενδύσεων (δηλαδή των επενδύσεων που δεν εξαρτώνται από το εισόδημα) Ο πολλαπλασιαστής των επενδύσεων δείχνει πόσες φορές θα αυξηθεί το εισόδημα από μια αύξηση των επενδύσεων ή πόσες φορές θα μειωθεί το εισόδημα από μια μείωση των επενδύσεων. Δίνεται από τη σχέση: k Y I I Η διαγραμματική απεικόνιση της λειτουργίας του πολλαπλασιαστή των επενδύσεων παρουσιάζεται στο διάγραμμα 14.6. Η αύξηση των επενδύσεων κατά ΔI, οδήγησε σε αύξηση του εισοδήματος από Y 1 σεy 2, που είναι πολύ μεγαλύτερη ως μέγεθος. διάγραμμα 14.6 C+I διχοτόμος C+I+ΔI ΔI C+I ΔΥ 45 ο Ο Y 1 Y 2 Y Επιπλέον, ο πολλαπλασιαστής των επενδύσεων μπορεί να υπολογιστεί και με εναλλακτικές σχέσεις, όταν είναι γνωστές η οριακή ροπή για κατανάλωση ΟΡΚ και η οριακή ροπή για αποταμίευση ΟΡΑ. Συγκεκριμένα: 1 ki και k 1 I 1 Ο πολλαπλασιαστής των κατά προώθηση επενδύσεων (που εξαρτώνται από το εισόδημα) Μπορούμε να αποδείξουμε (δεν απαιτείται) ότι ο πολλαπλασιαστής, σε I f Y, περίπτωση που οι επενδύσεις είναι συνάρτηση του εισοδήματος δίνεται από τη σχέση: k 1 I 1 όπου ΟΡΙ είναι η οριακή ροπή για επενδύσεις, ή εναλλακτικά η παράγωγος της συνάρτησης επενδύσεων ως προς το εισόδημα (και σε αυτήν την περίπτωση τα αποτελέσματα είναι προς την ίδια κατεύθυνση, δηλαδή η αύξηση των - 22 -
επενδύσεων θα οδηγεί σε πολλαπλασιαστική αύξηση του εισοδήματος, οπότε δεν χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση). Το παράδοξο της φειδούς Σε περιόδους ύφεσης, με κύριο χαρακτηριστικό την υποαπασχόληση των παραγωγικών συντελεστών, η προσπάθεια της οικονομίας να αυξήσει την αποταμίευση και συνεπώς να έχει περισσότερους διαθέσιμους πόρους για να προχωρήσει σε επενδύσεις, μπορεί να οδηγήσει τελικά σε μείωση του εισοδήματος και όχι σε αύξηση, όπως θα περιμέναμε, λόγω του πολλαπλασιαστή των επενδύσεων. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται παράδοξο της φειδούς και στο επόμενο διάγραμμα γίνεται μια προσπάθεια απλουστευμένης ερμηνείας του φαινόμενου: S, I διάγραμμα 14.7 S 2 S 1 I Ύφεση & αύξηση S = μείωση Y Y 2 Y 1 Y -ΔY Το αρχικό σημείο τομής της αποταμίευσης και της επένδυσης δίνει και την αρχική ισορροπία της συγκεκριμένης οικονομίας, σε επίπεδο εισοδήματος Y 1. Η αύξηση των αποταμιεύσεων, δηλαδή η μετακίνηση στη θέση S 2, όταν δεν συνοδεύεται από αντίστοιχη αύξηση των επενδύσεων θα οδηγήσει σε μείωση του εισοδήματος ισορροπίας στο επίπεδο Y 2. Η μείωση της κατανάλωσης, από την οποία και προήλθε η αύξηση της αποταμίευσης, αφού το εισόδημα είναι σταθερό, είναι ένας σοβαρός λόγος που αποτρέπει τις επιχειρήσεις να αναλάβουν νέες επενδύσεις (αφού μείωση κατανάλωσης σημαίνει και μείωση της προσδοκίας κέρδους για αυτές). Συνεπώς η αύξηση των διαθέσιμων χρηματικών κεφαλαίων για επένδυση, μέσα από μείωση της κατανάλωσης, οδηγεί σε μείωση του εισοδήματος ισορροπίας και όχι σε αύξηση. Αντιπληθωριστικό και πληθωριστικό κενό (η γνωστή φούσκα ) Το διάγραμμα 14.8.α αναφέρεται στην περίπτωση όπου μια οικονομία βρίσκεται σε ισορροπία, χωρίς να παράγει σε επίπεδο πλήρους απασχόλησης: Η οικονομία βρίσκεται σε ισορροπία σε επίπεδο Y 1, όπου η αποταμίευση ισούται με την προγραμματισμένη επένδυση των επιχειρήσεων και η - 23 -
συνάρτηση εισοδήματος είναι η Y = C+I. Το επίπεδο αυτό δεν αντιστοιχεί απαραίτητα σε επίπεδο πλήρους απασχόλησης. Υπάρχουν δηλαδή αχρησιμοποίητοι παραγωγικοί συντελεστές. Αν, για παράδειγμα το επίπεδο πλήρους απασχόλησης έδινε εισόδημα ισορροπίας Y 2, τότε θα μπορούσε να αναληφθεί επιπλέον επένδυση ίση με το τμήμα ΓΔ (δηλαδή συνολικές επενδύσεις ύψους I*). Συνεπώς, στο συγκεκριμένο διάγραμμα οι επενδύσεις είναι ΑΒ ενώ θα μπορούσαν να είναι ΑΒ+ ΓΔ. Αυτή η περίπτωση ονομάζεται αντιπληθωριστικό κενό. C+I διάγραμμα 14.8.α διχοτόμος Y C I * Δ Α Γ C+I C Αντιπληθωριστικό κενό Β 45 0 Ο Y 1 Y 2 Y Αν συνέβαινε το αντίθετο, δηλαδή αν το εισόδημα ισορροπίας πλήρους απασχόλησης ήταν μικρότερο από το τρέχον επίπεδο ισορροπίας (συνεπώς υπήρχε υπερεπένδυση ), θα είχαμε το ονομαζόμενο πληθωριστικό κενό (μία έννοια που μοιάζει πολύ με την έννοια της φούσκας ). Συγκεκριμένα ενώ η οικονομία θα είχε επίπεδο εισοδήματος πλήρους απασχόλησης το Υ 1, με επενδύσεις ΑΒ (συνολικές επενδύσεις ύψους I), εμφανίζεται υπερεπένδυση ΓΔ (συνολικές επενδύσεις ύψους I*) που οδηγεί την οικονομία σε εισόδημα ισορροπίας Υ 2. C+I διάγραμμα 14.8.β διχοτόμος Y C I * Δ Α Γ - 24 - C+I C Β 45 0 Ο Y 1 Y 2 Y Πληθωριστικό κενό
Πιθανές αιτίες της φούσκας Η ανάληψη επενδύσεων σχετίζεται με δύο μεγέθη: το εισόδημα που συνεπάγεται κατανάλωση, άρα προσδοκίες για υψηλά κέρδη και τα επιτόκια, που σχετίζονται με το επίπεδο του πληθωρισμού και την αξιοπιστία της χώρας. Συνεπώς η φούσκα προϋποθέτει προσδοκίες για υπερβολικό εισόδημα ή/και πολύ μικρά επιτόκια. Στην περίπτωση της Ελλάδας η φούσκα, που προηγήθηκε της κρίσης της οικονομίας μας, οφείλεται στο συνδυασμό και των δύο παραγόντων. Από τη μία η αξιοπιστία του ευρώ και οι συμφωνίες για την επίτευξη χαμηλού πληθωρισμού ως προαπαιτούμενο για την είσοδο μας στην Ευρωζώνη (βλέπε αντίστοιχη ενότητα που αφορά την ΟΝΕ και την Ενιαία Αγορά) οδήγησε τα επιτόκια της χώρας σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Από την άλλη αυτά τα χαμηλά επιτόκια διευκόλυναν το δανεισμό, όχι μόνο του δημόσιου τομέα αλλά και κυρίως του ιδιωτικού, που οδήγησε σε υπερκατανάλωση και τελικά διόγκωσε τις προσδοκίες κέρδους των επιχειρήσεων. Επιπλέον, η κουλτούρα απόκτησης κατοικίας, η εύκολη λύση απασχόλησης στην οικοδομή και ο εύκολος δανεισμός έστρεψε μεγάλο τμήμα των παραγωγικών πόρων της χώρας στον τομέα των κατασκευών και συνεπώς παρατηρήθηκε υπερεπένδυση σε έναν τομέα που ήταν έτσι κι αλλιώς πολύ μεγάλος. Το αποτέλεσμα διογκώθηκε περαιτέρω από την εφαρμογή διασταλτικής δημοσιονομικής πολιτικής (βλέπε αντίστοιχη ενότητα στα Δημόσια Οικονομικά), καθώς και από τυχαίες συγκυρίες (όπως οι δημόσιες δαπάνες για τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών αγώνων). - 25 -
14.4 ΤΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΣΕ ΚΛΕΙΣΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕ ΔΗΜΟΣΙΟ ΤΟΜΕΑ Η ταυτότητα ισορροπίας με δημόσιο τομέα Ο δημόσιος τομέας πραγματοποιεί δαπάνες G: για καταναλωτικά αγαθά, όπως είναι οι μισθοί των δημοσίων υπαλλήλων και για δημόσιες επενδύσεις (πχ. η κατασκευή δημόσιων έργων τα οποία θα εκμεταλλευτεί το ίδιο το Δημόσιο ή θα δημιουργήσουν εξωτερικές οικονομίες με θετικό αποτέλεσμα για τον ιδιωτικό τομέα). Αυτές οι δαπάνες πρέπει να προστεθούν στο εισόδημα που παράγεται από μια οικονομία και συνεπώς η γνωστή σχέση Y = C+I, μετατρέπεται σε Y= C+I+G. Επιπλέον, ο δημόσιος τομέας επιβάλλει φόρους T για να χρηματοδοτήσει τις δαπάνες του. Η σχέση που τελικά ισχύει για το διαθέσιμο εισόδημα (Υ d ) μιας οικονομίας είναι Yd Y T F, όπου T οι φόροι και F οι μεταβιβαστικές πληρωμές, δηλαδή οι συντάξεις, τα επιδόματα κ.α. Αν υποθέσουμε ότι οι καταναλωτές μπορούν να μοιράσουν το διαθέσιμο εισόδημα τους ανάμεσα σε κατανάλωση και αποταμίευση, τότε θα πρέπει: Yd Y T F C S (1) Από τη σχέση (1) προκύπτει η Y C S T F και με T F οι καθαροί φόροι T, τελικά έχουμε Y C S T * (2). Η σχέση (2) αποτελεί τον τρόπο διάθεσης του εισοδήματος σε μια οικονομία και συνεπώς, αν εξισωθεί με τη συνολική ζήτηση C I G, θα πάρουμε τη σχέση: C I G C S T * (3) που αποτελεί και τη συνθήκη ισορροπίας σε μια οικονομία με δημόσιο τομέα. Παρατήρηση Στη βιβλιογραφία (ειδικά στα πρώτα επίπεδα εκπαίδευσης στα οικονομικά) συχνά οι καθαροί φόροι δεν διακρίνονται από τους φόρους οπότε συμβολίζονται όλοι με το T και όχι με το T *, όπως θα κάνουμε και εμείς για ευκολία από εδώ και πέρα. Η επίδραση του δημόσιου τομέα μπορεί να είναι ταυτόχρονα διασταλτική (όταν επεμβαίνει στην οικονομία αυξάνοντας το εισόδημα στην οικονομία, αυξάνοντας τις δημόσιες δαπάνες G ή/και μειώνοντας τους φόρους T), αλλά και συσταλτική (όταν επεμβαίνει στην οικονομία μειώνοντας το εισόδημα στην οικονομία, αυξάνοντας τους φόρους T ή/και μειώνοντας τις δημόσιες δαπάνες G). Για το λόγο αυτό και για ευκολότερη κατανόηση θα διακρίνουμε τρεις περιπτώσεις επέμβασης του δημόσιου τομέα στην οικονομία: - 26 -
1. Ισορροπία μόνο με δημόσιες δαπάνες (με στόχο να κατανοήσουμε την επίδραση των δημοσίων δαπανών) Στο διάγραμμα 14.9 περιγράφεται η επίδραση των δημοσίων δαπανών στο εισόδημα ισορροπίας μιας οικονομίας, στην οποία η κυβέρνηση επεμβαίνει μόνο δαπανώντας και όχι φορολογώντας: διάγραμμα 14.9 C, I, G διχοτόμος C+I+G Γ C+I Α Β S, I, G 45 ο Ο Y 1 Y 2 Y Y Η ισορροπία μόνο με δαπάνες του δημόσιου τομέα S I+G Ο Y 1 Y 2 Y I Από το διάγραμμα μπορούμε να καταλήξουμε σε ορισμένα πολύ χρήσιμα συμπεράσματα: Οι δημόσιες δαπάνες είναι ανεξάρτητες του εισοδήματος, δηλαδή σχεδιάζονται και εκτελούνται χωρίς να εξαρτώνται από το ύψος του εισοδήματος (κάτι που είναι λογικό αν σκεφτούμε ότι μεγάλο τμήμα τους είναι ανελαστικό υπό κανονικές συνθήκες) και συνεπώς είναι αυτόνομες και ίσες με τη σταθερή απόσταση ΒΓ. - 27 -
Το εισόδημα ισορροπίας αυξήθηκε από Y 1 σεy 2, όταν πραγματοποιήθηκαν δημόσιες δαπάνες ύψους ΒΓ. Με βάση αυτήν την παρατήρηση αντιλαμβανόμαστε την ύπαρξη πολλαπλασιαστή δημοσίων δαπανών ο οποίος, δείχνει πόσες φορές αυξάνεται το εισόδημα μετά από μια αύξηση των δημοσίων δαπανών και πόσες φορές μειώνεται το εισόδημα μετά από μια μείωση των δημοσίων δαπανών. Δηλαδή η σχέση που θα πρέπει να χρησιμοποιούμε είναι: k Y G G που μπορούμε να αποδείξουμε ότι ισούται με: k 1 G 1 και συνεπώς η αυξημένη ΟΡΚ θα σημαίνει και αυξημένο πολλαπλασιαστή δημοσίων δαπανών. - 28 -
2. Ισορροπία μόνο με επιβολή φόρων (με στόχο να κατανοήσουμε την επίδραση των φόρων) Το διάγραμμα 14.10 περιγράφει μια κλειστή οικονομία στην οποία η κυβέρνηση επεμβαίνει μόνο επιβάλλοντας φόρους, όπου C η αρχική κατανάλωση πριν την επιβολή φόρων, C+I η ενεργή ζήτηση πριν την επιβολή φόρων, C η κατανάλωση μετά την επιβολή φόρων και C+Ι η ενεργή ζήτηση μετά την επιβολή των φόρων. διάγραμμα 14.10 C, I διχοτόμος C+I C + Ι C C Η ισορροπία μόνο με φόρους από δημόσιο τομέα S, I+G 45 ο Ο Υ 2 Υ 1 Υ S+T S I Ο Y 2 Y 1 Y Η επιβολή φόρων μειώνει την κατανάλωση C σε C και συνεπώς την ενεργή ζήτηση από C + I σε C + I στην οικονομία. Το αποτέλεσμα είναι η μετακίνηση των συναρτήσεων στο διάγραμμα προς τα κάτω και δεξιά. Αντίστοιχα η επιβολή των φόρων επηρεάζει και τη συνολική προσφορά στην οικονομία οπότε η αντίστοιχη ευθεία από S μετατρέπεται σε S+T μετακινείται προς τα αριστερά και επάνω. Το αποτέλεσμα των μεταβολών είναι η μείωση του εισοδήματος από Y 1 σεy 2, που επίσης δείχνει (όπως και στην περίπτωση των - 29 -
δημοσίων δαπανών) την ύπαρξη πολλαπλασιαστή των φόρων, που αυτή τη φορά μειώνει (πολλαπλασιαστικά) το εισόδημα. 3. Ισορροπία με πλήρη λειτουργία του δημόσιου τομέα Στην περίπτωση μιας κλειστής οικονομίας με πλήρη λειτουργία του δημόσιου τομέα, δηλαδή όταν το Κράτος προβαίνει σε δημόσιες δαπάνες G και σε επιβολή φόρων T, (κάτι που είναι και πραγματικότητα) τότε η ισορροπία του εισοδήματος προσδιορίζεται από τη σχέση: Y C I G C S T ή από την ισοδύναμη της: I G S T Το αποτέλεσμα των δαπανών και των φόρων από το δημόσιο τομέα θα μας απασχολήσει στο τμήμα της ύλης περί δημοσιονομικής πολιτικής. Όμως, η οικονομική θεωρία, μας παρέχει ένα πού χαρακτηριστικό θεώρημα για την επίδραση των πράξεων του δημόσιου τομέα, το θεώρημα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού, που αναπτύσσεται στις αμέσως επόμενες παραγράφους. Πολλαπλασιαστής των φόρων και πολλαπλασιαστής των δημοσίων δαπανών (σε υπόδειγμα με γραμμική συνάρτηση κατανάλωσης) Η χρήση γραμμικών συναρτήσεων κατανάλωσης διευκολύνει τους υπολογισμούς (όταν αυτοί απαιτούνται) και συνεπώς είναι το συνηθέστερο στην πράξη. Για τη θεωρία η χρήση γραμμικών συναρτήσεων δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, οπότε για λόγους ευκολίας καταλήγουμε στη χρήση τους. Όταν η γραμμική συνάρτηση κατανάλωσης σε μια κλειστή οικονομία είναι της μορφής C a b Y T τότε ο πολλαπλασιαστής της φορολογίας ισούται με: b 1 b που σημαίνει ότι η επιβολή φόρων λειτουργεί μειώνοντας το εισόδημα της οικονομίας με πολλαπλασιαστικό τρόπο και ο αντίστοιχος πολλαπλασιαστής των δημοσίων δαπανών ισούται με: 1 1 b που σημαίνει ότι η αύξηση των δημοσίων δαπανών λειτουργεί αυξάνοντας το εισόδημα της οικονομίας με πολλαπλασιαστικό τρόπο. Το θεώρημα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού Σύμφωνα με το θεώρημα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού, αν οι δαπάνες του δημοσίου είναι ίσες με τους φόρους που επιβάλλει η κυβέρνηση, τότε το εισόδημα θα αυξηθεί κατά το ποσό αύξησης των δημοσίων δαπανών του προϋπολογισμού. Η παραπάνω πρόταση μπορεί να αποδειχτεί και αλγεβρικά χρησιμοποιώντας τους πολλαπλασιαστές εισοδήματος των δύο αυτών μεγεθών αφού το αλγεβρικό αθροιστικό τους αποτέλεσμα ισούται με τη μονάδα: - 30 -
Πολ/στής δημόσιων δαπανών + πολ/στής φόρων 3 = 1 b 1 b 1 1 b 1 b 1 b και η μεταβολή του εισοδήματος θα είναι τόση ακριβώς όσο και το μέγεθος των δαπανών ή των φόρων, δηλαδή όσο είναι το μέγεθος του προϋπολογισμού. Συνεπώς με βάση το συγκεκριμένο θεώρημα η οικονομική θεωρία καταλήγει ότι το Κράτος μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός ανάπτυξης χωρίς να εκτοπίζει τον ιδιωτικό τομέα (crowding out effect) αφού: 1. Απαιτεί αρχικά ισοσκελισμένο προϋπολογισμό 2. Απαιτεί αύξηση δημοσίων δαπανών όσο και αύξηση των φόρων 3. Καταλήγει σε τέτοια αύξηση του εισοδήματος όση και η αύξηση των δημοσίων δαπανών. Δηλαδή δεν δημιουργεί νέο δανεισμό και αύξηση επιτοκίων που με τη σειρά τους θα οδηγούσαν σε μείωση των ιδιωτικών επενδύσεων. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα θεώρημα όπου ο δημόσιος τομέας αποκτά αποδεκτό ρόλο από όλες τις αντιμαχόμενες σχολές οικονομικής και (συνεπώς) πολιτικής σκέψης. Συγκεκριμένα το δημόσιο αποκτά αναπτυξιακό ρόλο, μέσω των δημοσίων δαπανών (ικανοποιώντας τους υπέρμαχους της ιδέας του μεγάλου δημόσιου τομέα), χωρίς ταυτόχρονα να δημιουργεί ελλείμματα, που θα εκμηδένιζαν τις ιδιωτικές επενδύσεις λόγω της συνεπαγόμενης αύξησης των επιτοκίων (ικανοποιώντας τους λάτρεις του μικρού δημόσιου τομέα). Εκτοπισμός του ιδιωτικού τομέα (crowding out effect ) Ο εκτοπισμός του ιδιωτικού τομέα από το δημόσιο αφορά το επιχείρημα ότι ο δανεισμός του δημοσίου ή και απλά η διόγκωση της κατανάλωσης που αυτό δημιουργεί, αυξάνουν τα επιτόκια στην οικονομία και συνεπώς καθιστούν δυσκολότερη την ανάληψη ιδιωτικών επενδύσεων, αφού τα κριτήρια ανάληψης τους δείχνουν σαφή αρνητική συσχέτιση επιτοκίων και επενδύσεων. Επιπλέον η ύπαρξη δημόσιου τομέα, ειδικά όταν δαπανά περισσότερο από ότι εισπράττει, υποχρεωτικά οδηγεί σε δανεισμό το δημόσιο τομέα, ο οποίος γίνεται, κατά βάση, μέσω ομολόγων. Συνεπώς ένα τμήμα των αποταμιεύσεων δεν επενδύεται παραγωγικά (δηλαδή δεν γίνεται I, όπως ζητά η κλασική οικονομική θεωρία), αλλά γίνεται χρηματοοικονομική επένδυση (όπως είναι το ομόλογο) όπου ο επενδυτής επιχειρεί απλά να αποκομίσει οφέλη από τους τόκους. Με αυτόν τον τρόπο στρεβλώνεται η κατανομή πόρων στην οικονομία και ο ιδιωτικός τομέας στερείται παραγωγικούς πόρους. 3 Βλέπε την αντίστοιχη παράγραφο στο παράρτημα στο τέλος των σημειώσεων - 31 -