F. A. von Hayek Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ Με νέα εισαγωγή του Μίλτον Φρίντμαν Επετειακή έκδοση για τα πενήντα χρόνια από την κυκλοφορία του βιβλίου Μετάφραση Γιώργος Καράμπελας EΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ Τίτλος πρωτοτύπου: THE ROAD TO SERFDOM Συγγραφέας: Friedrich August von Hayek Μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας Επιμέλεια-Διόρθωση: Γιάννης Βογιατζής 1994, F. A. Hayek 2013, Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος Α.Ε. για την ελληνική γλώσσα Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2013 EKΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Καποδιστρίου 9, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής τηλ.: 210 2816134, e-mail: info@epbooks.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙO Μασσαλίας 14, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 3615334 www.epbooks.gr ISBN 978-960-569-019-9
Στους σοσιαλιστές όλων των κομμάτων
Σπάνια η ελευθερία οποιουδήποτε είδους χάνεται όλη μονομιάς. Ντέιβιντ Χιουμ Πιστεύω ότι θα αγαπούσα την ελευθερία σε όλες τις εποχές, αλλά στην εποχή που ζούμε είμαι έτοιμος να τη λατρέψω. Αλέξις Ντε Τοκβίλ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ στην επετειακή έκδοση για τα πενήντα χρόνια από την κυκλοφορία του βιβλίου (1994) Το βιβλίο αυτό έχει γίνει αληθινά κλασικό: βασικό ανάγνωσμα για οποιονδήποτε ενδιαφέρεται σοβαρά για την πολιτική με την ευρύτατη και τη λιγότερο φατριαστική έννοια, ένα βιβλίο του οποίου το κεντρικό μήνυμα είναι διαχρονικό, εφαρμόσιμο σε ένα πλήθος συγκεκριμένων περιστάσεων. Από κάποιες απόψεις, αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες ακόμα περισσότερο σήμερα απ ό,τι όταν πρωτοεκδόθηκε, το 1944, προκαλώντας αίσθηση. Σχεδόν πριν από ένα τέταρτο του αιώνα (το 1971), έγραψα μια εισαγωγή σε μια νέα γερμανική έκδοση του Δρόμου προς τη δουλεία, η οποία δείχνει πόσο διαχρονικό είναι το μήνυμα του Χάγιεκ. Η εισαγωγή αυτή διατηρεί την επικαιρότητά της και σε αυτή την επετειακή έκδοση του κλασικού έργου του Χάγιεκ. Αντί να επιδοθώ σε λογοκλοπή του κειμένου μου, θα το αντιγράψω εδώ στην ολότητά του και θα προσθέσω μετά μερικά επιπλέον σχόλια. 1 Με τα χρόνια, απέκτησα τη συνήθεια να ρωτάω τους θιασώτες του ατομικισμού πώς τους συνέβη να αρνηθούν την κολεκτιβιστική ορθοδοξία της εποχής μας. Για χρόνια, η συχνότερη απάντηση ήταν μια αναφορά στο βιβλίο για το οποίο έχω την τιμή να γράφω αυτήν εδώ την εισαγωγή. Η εκπληκτική και ρωμαλέα πραγματεία του καθηγητή 1 Der Weg zur Knechtschaft: Den Sozialisten in allen Parteien, 1971 (για τη νέα έκδοση), Verlag moderne Industrie AG, 86895, Λάντσμπεργκ επί του Λεχ. Αυτή ήταν η πρώτη έκδοση που κυκλοφόρησε ποτέ στη Γερμανία, αν και μια γερμανική μετάφραση του Δρόμου προς τη δουλεία εκδόθηκε στην Ελβετία το 1948. 9
F. A. Hayek Χάγιεκ ήταν μια αποκάλυψη, ιδίως για τους νέους και τις νέες που υπηρετούσαν στις ένοπλες δυνάμεις κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η πρόσφατη εμπειρία τους είχε ενισχύσει την εκτίμησή τους για την αξία και το νόημα της ατομικής ελευθερίας. Επιπλέον, είχαν δει σε δράση μια κολεκτιβιστική οργάνωση. Γι αυτούς και γι αυτές, οι προβλέψεις του Χάγιεκ σχετικά με τις συνέπειες του κολεκτιβισμού δεν ήταν απλώς υποθετικές δυνατότητες, αλλά ορατές πραγματικότητες τις οποίες είχαν ζήσει από πρώτο χέρι στον στρατό. Ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο, πριν γράψω αυτή την εισαγωγή, εντυπωσιάστηκα ξανά από το πόσο σπουδαίο είναι οξυδερκές και με αυστηρή επιχειρηματολογία, αλλά διαυγές και ξεκάθαρο, φιλοσοφικό και αφηρημένο, αλλά συγχρόνως συγκεκριμένο και ρεαλιστικό, αναλυτικό και ορθολογικό, αλλά συγχρόνως εμπνεόμενο από υψηλά ιδανικά και από μια ζωηρή αίσθηση αποστολής. Δεν είναι άξιον απορίας ότι είχε τόσο μεγάλη επιρροή. Με εντυπωσίασε επίσης ότι το μήνυμά του δεν είναι λιγότερο απαραίτητο σήμερα απ ό,τι ήταν όταν πρωτοεμφανίστηκε αλλά περισσότερα επ αυτού αργότερα. Όμως το μήνυμά του μπορεί να μην είναι τόσο άμεσο ή τόσο πειστικό για τη σημερινή νεολαία σε σχέση με τους νέους και τις νέες που το διάβασαν όταν πρωτοεκδόθηκε. Τα προβλήματα του πολέμου και της μεταπολεμικής αναδιάρθρωσης που χρησιμοποίησε ο Χάγιεκ για να καταδείξει τη διαχρονική κεντρική του θέση, καθώς και το κολεκτιβιστικό ιδίωμα της εποχής που χρησιμοποίησε για να τεκμηριώσει τους ισχυρισμούς του σχετικά με την πνευματική ατμόσφαιρα, ήταν οικεία πράγματα για την πρώτη μεταπολεμική γενιά και δημιουργούσαν μια άμεση σχέση ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη. Τα ίδια κολεκτιβιστικά σοφίσματα βρίσκονται σε άνοδο στο εξωτερικό και σήμερα, αλλά τα άμεσα ζητήματα είναι διαφορετικά, όπως είναι και μεγάλο μέρος του ιδιώματος. Σήμερα, λίγα ακούμε για «κεντρικό σχεδιασμό», για «παραγωγή με γνώμονα τη χρήση» ή για την ανάγκη «συνειδητής καθοδήγησης» των πόρων της κοινωνίας. Αντιθέτως, ακούμε για την κρίση των πόλεων που λύνεται, μας λένε, μόνο με απείρως εκτεταμένα κυβερνητικά προγράμματα ακούμε για την κρί- 10
Ο δρόμος προς τη δουλεία ση του περιβάλλοντος που προκαλείται, μας λένε, από άπληστους επιχειρηματίες, οι οποίοι πρέπει να υποχρεωθούν να δείξουν την κοινωνική τους υπευθυνότητα αντί να διοικούν «απλώς» τις επιχειρήσεις τους με στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους, και που απαιτεί επίσης, μας λένε, απείρως εκτεταμένα κυβερνητικά προγράμματα ακούμε για την κρίση της κατανάλωσης για τις ψεύτικες αξίες που υποθάλπονται από τους ίδιους αυτούς άπληστους επιχειρηματίες, οι οποίοι επιδιώκουν κέρδη αντί να ασκούν κοινωνική υπευθυνότητα, και που βέβαια απαιτούν κι αυτές εκτεταμένα κυβερνητικά προγράμματα για την προστασία του καταναλωτή, πρωτίστως από τον εαυτό του ακούμε για την κρίση του κράτους πρόνοιας ή της φτώχειας εδώ το ιδίωμα λέει ακόμα «φτώχεια εν μέσω αφθονίας», αν και τώρα αυτό που περιγράφεται ως φτώχεια θα θεωρούνταν αφθονία την εποχή που πρωτοχρησιμοποιήθηκε ευρέως το σλόγκαν. Σήμερα όπως και τότε, η προώθηση του κολεκτιβισμού συνδυάζεται με τη διακήρυξη ατομικιστικών αξιών. Μάλιστα, η εμπειρία της μεγάλης κυβέρνησης έχει ενισχύσει αυτή την ασυμφωνία. Υπάρχουν διαδεδομένες διαμαρτυρίες κατά του «κατεστημένου», ένας απίστευτος κομφορμισμός στις διαμαρτυρίες κατά του κομφορμισμού, ένα διάχυτο αίτημα για ελευθερία να «κάνεις το δικό σου», για ατομικά στιλ ζωής, για συμμετοχική δημοκρατία. Ακούγοντας αυτό το ρεύμα, θα μπορούσε κανείς να πιστέψει ότι η κολεκτιβιστική πλημμυρίδα έχει αντιστραφεί, ότι ανεβαίνει ξανά ο ατομικισμός. Όπως τόσο πειστικά δείχνει ο Χάγιεκ, οι αξίες αυτές απαιτούν μια ατομικιστική κοινωνία. Μπορούν να επιτευχθούν μόνο σε μια φιλελεύθερη τάξη, όπου η κυβερνητική δραστηριότητα περιορίζεται προπάντων στην εγκαθίδρυση του πλαισίου μέσα στο οποίο τα άτομα είναι ελεύθερα να επιδιώκουν τους δικούς τους στόχους. 2 Η ελεύθερη αγορά είναι ο μόνος μηχανισμός που έχει 2 (Προσθήκη του 1994.) Χρησιμοποιώ τον όρο φιλελεύθερος (liberal), όπως και ο Χάγιεκ στο βιβλίο του, κι επίσης στον Πρόλογό του για τη χαρτόδετη έκδοση του 1956 (βλ. κάτωθι στον ανά χείρας τόμο), με την αρχική έννοια που είχε τον 19ο αιώνα, της περιορισμένης κυβέρνησης και των ελεύθερων αγορών, όχι με τη στρεβλή έννοια που έχει αποκτήσει στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου σημαίνει σχεδόν το αντίθετο. 11
F. A. Hayek ποτέ ανακαλυφθεί για την επίτευξη της συμμετοχικής δημοκρατίας. Δυστυχώς, η σχέση των σκοπών και των μέσων παραμένει ευρέως παρεξηγημένη. Πολλοί από όσους κηρύσσουν τους πιο ατομικιστικούς στόχους υποστηρίζουν κολεκτιβιστικά μέσα χωρίς να αναγνωρίζουν την αντίφαση. Είναι δελεαστικό να πιστεύει κανείς ότι τα κοινωνικά δεινά πηγάζουν από τις πράξεις κακών ανθρώπων και ότι όλα θα ήταν καλά αρκεί να έπαιρναν την εξουσία καλοί άνθρωποι (σαν εμάς, φυσικά). Η άποψη αυτή δεν χρειάζεται παρά μόνο συναισθηματισμό και αυταρέσκεια πράγματα και εύκολα και ικανοποιητικά. Για να καταλάβουμε γιατί «καλοί» άνθρωποι σε θέσεις εξουσίας κάνουν κακό, ενώ συνηθισμένοι άνθρωποι χωρίς εξουσία, αλλά ικανοί να εμπλέκονται σε οικειοθελή συνεργασία με τους γείτονές τους, κάνουν καλό, χρειάζεται ανάλυση και σκέψη, καθυπόταξη των συναισθημάτων στην ορθολογικότητα. Ασφαλώς, αυτή είναι μία απάντηση στο αιώνιο μυστήριο του γιατί ο κολεκτιβισμός, με την καταγεγραμμένη τάση του να προκαλεί τυραννία και φτώχεια, θεωρείται από τόσους πολλούς ανώτερος του ατομικισμού. Η συνηγορία του κολεκτιβισμού είναι απλή όσο και ψευδής: είναι μια άμεση συναισθηματική συνηγορία. Η συνηγορία του ατομικισμού είναι λεπτή και περίπλοκη: είναι μια έμμεση ορθολογική συνηγορία. Και τα συναισθήματα είναι πιο ανεπτυγμένα στους περισσότερους ανθρώπους απ ό,τι η ορθολογικότητα, παραδόξως ή ιδίως ακόμα και σε όσους θεωρούν εαυτούς διανοούμενους. Σε ποιο σημείο βρίσκεται η μάχη μεταξύ κολεκτιβισμού και ατομικισμού στη Δύση πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα [πλέον μισό αιώνα] μετά τη δημοσίευση της μεγάλης πραγματείας του Χάγιεκ; Οι απαντήσεις στον κόσμο των επιχειρήσεων και στον κόσμο των ιδεών είναι πολύ διαφορετικές. Το 1945, όσοι από εμάς πειστήκαμε από την ανάλυση του Χάγιεκ δεν βλέπαμε στον κόσμο των επιχειρήσεων σχεδόν τίποτε άλλο πέρα από μια σταθερή ανάπτυξη του κράτους σε βάρος του ατόμου, μια σταθερή αντικατάσταση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και του ιδιωτικού σχεδιασμού από την κρατική πρωτοβουλία και τον κρατικό σχεδιασμό. Στην πράξη, όμως, η κίνηση αυτή δεν πήγε πολύ μακριά ούτε 12
Ο δρόμος προς τη δουλεία στη Βρετανία ούτε στη Γαλλία ούτε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Και στη Γερμανία, υπήρξε έντονη η αντίδραση ενάντια στους ολοκληρωτικούς ελέγχους της ναζιστικής περιόδου και μια μείζονα τάση προς μια φιλελεύθερη οικονομική πολιτική. Τι προκάλεσε αυτή την απροσδόκητη ανάσχεση του κολεκτιβισμού; Πιστεύω ότι δύο δυνάμεις έπαιξαν κύριο ρόλο. Πρώτον, και ιδιαιτέρως σημαντικό στη Βρετανία, η σύγκρουση μεταξύ κεντρικού σχεδιασμού και ατομικής ελευθερίας, που είναι το θέμα του Χάγιεκ, έγινε έκδηλη, ιδίως όταν οι απαιτήσεις του κεντρικού σχεδιασμού οδήγησαν στη νομοθεσία για τον λεγόμενο «έλεγχο της ασχολίας», βάσει της οποίας η κυβέρνηση είχε την εξουσία να τοποθετεί ανθρώπους σε επαγγέλματα. Η παράδοση της ελευθερίας, οι φιλελεύθερες αξίες, ήταν ακόμα αρκετά ισχυρές στη Βρετανία ούτως ώστε, όταν ανέκυψε η σύγκρουση, να θυσιαστεί ο κεντρικός σχεδιασμός, όχι η ατομική ελευθερία. Η δεύτερη δύναμη που αναχαίτισε τον κολεκτιβισμό ήταν απλώς η αναποτελεσματικότητά του. Η κυβέρνηση αποδείχθηκε ανίκανη να διοικήσει επιχειρήσεις, να οργανώσει πόρους για να πετύχει δηλωμένους στόχους με εύλογο κόστος. Κόλλησε στη γραφειοκρατική σύγχυση και αναποτελεσματικότητα. Έτσι, προκλήθηκε γενικευμένη απογοήτευση για την αναποτελεσματικότητα της συγκεντρωτικής κυβέρνησης στη διαχείριση προγραμμάτων. Δυστυχώς, η ανάσχεση του κολεκτιβισμού δεν εμπόδισε την ανάπτυξη του κράτους, αλλά μάλλον εξέτρεψε την ανάπτυξή του σε διαφορετικό δρόμο. Η έμφαση μετατέθηκε από τις υπό κυβερνητική διοίκηση παραγωγικές δραστηριότητες στην έμμεση ρύθμιση των ιδιωτικών, υποτίθεται, επιχειρήσεων και ακόμα περισσότερο σε προγράμματα κυβερνητικής αναδιανομής, που περιλάμβαναν την απόσπαση φόρων από κάποιους προκειμένου να δίνονται παροχές σε άλλους όλα στο όνομα της ισότητας και της εξάλειψης της φτώχειας, ενώ στην πράξη το αποτέλεσμα ήταν ένα ασυνάρτητο και αντιφατικό συνονθύλευμα επιδομάτων σε ειδικές ομάδες συμφερόντων. Ως εκ τούτου, το μερίδιο του εθνικού εισοδήματος που δαπανούν οι κυβερνήσεις συνέχισε να αυξάνεται. 13
F. A. Hayek Στον κόσμο των ιδεών, το αποτέλεσμα υπήρξε ακόμα λιγότερο ικανοποιητικό για έναν θιασώτη του ατομικισμού. Από μια άποψη, αυτό είναι πραγματικά άξιον απορίας. Η εμπειρία των τελευταίων εικοσιπέντε ετών επιβεβαίωσε με έμφαση την εγκυρότητα της κεντρικής ιδέας του Χάγιεκ ότι ο συντονισμός των ανθρώπινων δραστηριοτήτων μέσω κεντρικής διεύθυνσης και μέσω οικειοθελούς συνεργασίας είναι δρόμοι που οδηγούν σε πολύ διαφορετικές κατευθύνσεις: ο πρώτος στη δουλεία, ο δεύτερος στην ελευθερία. Η εμπειρία αυτή έχει ενισχύσει πολύ και ένα δευτερεύον θέμα η κεντρική διεύθυνση είναι επίσης ένας δρόμος προς τη φτώχεια για τον μέσο άνθρωπο η εθελοντική συνεργασία, ένας δρόμος προς την αφθονία. Η Ανατολική και η Δυτική Γερμανία συνιστούν σχεδόν ένα ελεγχόμενο επιστημονικό πείραμα. Έχουμε λαούς με το ίδιο αίμα, με τον ίδιο πολιτισμό, με το ίδιο επίπεδο τεχνικών δεξιοτήτων και γνώσεων, διαιρεμένους από τις συγκυρίες του πολέμου, που υιοθετούν ωστόσο ριζικά διαφορετικές μεθόδους κοινωνικής οργάνωσης την κεντρική διεύθυνση και την αγορά. Τα αποτελέσματα είναι ολοφάνερα. Η Ανατολική Γερμανία, όχι η Δυτική, ήταν αυτή που χρειάστηκε να χτίσει ένα τείχος για να εμποδίσει τους πολίτες της να φύγουν. Στη δική της πλευρά του τείχους, τυραννία και φτώχεια στην άλλη πλευρά, ελευθερία και πλούτος. Στη Μέση Ανατολή, το Ισραήλ και η Αίγυπτος συνιστούν την ίδια αντίθεση με τη Δυτική και την Ανατολική Γερμανία. Στην Άπω Ανατολή, η Μαλαισία, η Σιγκαπούρη, η Ταϊλάνδη, η Φορμόζα, το Χονγκ Κονγκ και η Ιαπωνία που όλες τους βασίζονται πρωτίστως σε ελεύθερες αγορές ακμάζουν και οι λαοί τους είναι γεμάτοι ελπίδες καμία σχέση με την Ινδία, την Ινδονησία και την κομμουνιστική Κίνα που όλες τους βασίζονται πρωτίστως στον κεντρικό σχεδιασμό. Και πάλι, η κομμουνιστική Κίνα, κι όχι το Χονγκ Κονγκ, είναι αυτή που υποχρεώνεται να φυλάσσει τα σύνορά της για να εμποδίζει τον κόσμο να φύγει. Ωστόσο, παρά την εκπληκτική και δραματική αυτή επιβεβαίωση της θέσης του Χάγιεκ, η πνευματική ατμόσφαιρα στη Δύση, μετά από ένα μικρό διάλειμμα στο οποίο υπήρξαν κάποια σημάδια ανάκαμψης 14
Ο δρόμος προς τη δουλεία προγενέστερων φιλελεύθερων ιδεών, έχει αρχίσει πάλι να κινείται σε μια κατεύθυνση έντονα ανταγωνιστική προς την ελεύθερη επιχειρηματικότητα, τον ανταγωνισμό, την ιδιωτική ιδιοκτησία και την περιορισμένη κυβέρνηση. Για ένα διάστημα, η περιγραφή του Χάγιεκ για τις κυρίαρχες πνευματικές αντιλήψεις έμοιαζε να γίνεται κάπως παρωχημένη. Σήμερα, φαντάζει πιο αληθινή απ ό,τι πριν από μια δεκαετία. Δύσκολο να πει κανείς πώς εξηγείται αυτή η εξέλιξη. Χρειαζόμαστε επειγόντως ένα νέο βιβλίο του Χάγιεκ που θα μας δίνει μια σαφή και διεισδυτική ανάλυση των πνευματικών εξελίξεων των τελευταίων εικοσιπέντε χρόνων, όπως κάνει και ο Δρόμος προς τη δουλεία για τις προγενέστερες εξελίξεις. Γιατί οι τάξεις των διανοουμένων παντού τάσσονται σχεδόν αυτομάτως στο στρατόπεδο του κολεκτιβισμού έστω κι αν φωνάζουν ατομικιστικά συνθήματα και δυσφημούν και στηλιτεύουν τον καπιταλισμό; Γιατί τα ΜΜΕ κυριαρχούνται σχεδόν παντού από αυτή την άποψη; Όποια κι αν είναι η εξήγηση, το γεγονός της αυξανόμενης υποστήριξης του κολεκτιβισμού από τους διανοούμενους και πιστεύω ότι πρόκειται όντως για αποδεδειγμένο γεγονός κάνει το βιβλίο του Χάγιεκ τόσο επίκαιρο σήμερα όσο ήταν και όταν πρωτοεκδόθηκε. Ας ελπίσουμε ότι μια νέα έκδοση στη Γερμανία που, από όλες τις χώρες, θα έπρεπε να είναι η πιο δεκτική στο μήνυμά του θα έχει την ίδια επιρροή με εκείνη που είχε η πρώτη έκδοση στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η μάχη για την ελευθερία πρέπει να κερδίζεται ξανά και ξανά. Οι σοσιαλιστές όλων των κομμάτων, στους οποίους αφιέρωσε ο Χάγιεκ το βιβλίο του, πρέπει γι άλλη μια φορά να μεταπειστούν ή να κατατροπωθούν, αν θέλουμε να είμαστε και να παραμείνουμε ελεύθεροι άνθρωποι. Η προτελευταία παράγραφος της εισαγωγής μου στη γερμανική έκδοση είναι η μόνη που δεν μοιάζει απολύτως έγκυρη σήμερα. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η κατάρρευση του κομμουνισμού πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα και ο μεταβαλλόμενος χαρακτήρας της Κίνας έχουν καταντήσει τους υπέρμαχους ενός κολεκτιβισμού 15
F. A. Hayek μαρξιστικού τύπου μια μικρή σκληροπυρηνική ομάδα που περιορίζεται σε πανεπιστήμια της Δύσης. Σήμερα, υπάρχει ευρεία συμφωνία ότι ο σοσιαλισμός απέτυχε, ενώ ο καπιταλισμός πέτυχε. Αλλά αυτή η φαινομενική μεταστροφή της πνευματικής κοινότητας σε ό,τι θα μπορούσε να ονομαστεί χαγιεκιανή θεώρηση είναι παραπλανητική. Ενώ όλοι μιλούν για ελεύθερες αγορές και ατομική ιδιοκτησία και είναι πιο σεβαστό απ ό,τι πριν από μερικές δεκαετίες να υπερασπίζεται κανείς ένα σχεδόν πλήρες laissez faire, η πλειονότητα των διανοουμένων εγκρίνει σχεδόν αυτομάτως οποιαδήποτε επέκταση της κυβερνητικής εξουσίας, αρκεί να διαφημίζεται σαν τρόπος για να προστατευτούν τα άτομα από τις μεγάλες κακές εταιρείες, να μετριαστεί η φτώχεια, να προστατευτεί το περιβάλλον ή να προαχθεί η «ισότητα». Η τρέχουσα συζήτηση για ένα εθνικό πρόγραμμα υγειονομικής περίθαλψης αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι διανοούμενοι μπορεί να έμαθαν τα λόγια, ακόμα όμως δεν ξέρουν τη μουσική. Είπα στην αρχή ότι «από κάποιες απόψεις» το μήνυμα αυτού του βιβλίου «αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες ακόμα περισσότερο σήμερα απ ό,τι όταν πρωτοεκδόθηκε ( ) προκαλώντας αίσθηση». Η πνευματική κοινή γνώμη ήταν τότε πολύ πιο εχθρική απέναντι στο θέμα του απ ό,τι φαίνεται να είναι σήμερα, αλλά στην πράξη αυτό τηρούνταν πολύ περισσότερο απ όσο σήμερα. Η κυβέρνηση την περίοδο μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μικρότερη και λιγότερο παρεμβατική απ ό,τι σήμερα. Τα προγράμματα του Τζόνσον για τη Μεγάλη Κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων των Medicare και Medicaid, όπως και τα νομοθετήματα του Μπους για τον Καθαρό Αέρα και τους Αμερικανούς με Αναπηρίες, ακόμα δεν υπήρχαν, πόσο μάλλον οι πολυάριθμες άλλες επεκτάσεις της κυβέρνησης που ο Ρέιγκαν μπόρεσε μόνο να επιβραδύνει, όχι να αντιστρέψει, στα οκτώ χρόνια της προεδρίας του. Οι συνολικές κυβερνητικές δαπάνες ομοσπονδιακές, πολιτειακές και τοπικές στις Ηνωμένες Πολιτείες έφτασαν από το 25% του εθνικού εισοδήματος το 1950 στο 45% σχεδόν το 1993. Το ίδιο εν πολλοίς ισχύει και για τη Βρετανία, και, από μία άποψη, με ακόμα πιο δραματικό τρόπο. Το Εργατικό Κόμμα, μέχρι πρότινος ανοι- 16
Ο δρόμος προς τη δουλεία χτά σοσιαλιστικό, υπερασπίζεται τώρα τις ελεύθερες ιδιωτικές αγορές, ενώ το Συντηρητικό, που αρκούνταν μέχρι πρότινος να διαχειρίζεται τις σοσιαλιστικές πολιτικές των Εργατικών, προσπάθησε να αντιστρέψει την επέκταση της κυβερνητικής κατοχής και διαχείρισης και, υπό την ηγεσία της Μάργκαρετ Θάτσερ, τα κατάφερε μέχρι ενός σημείου. Όμως η Θάτσερ δεν κατάφερε να εκμεταλλευτεί καθόλου το απόθεμα λαϊκής υποστήριξης στις φιλελεύθερες αξίες που οδήγησε στην απόσυρση του νομοθετήματος για τον «έλεγχο της ασχολίας» λίγο μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Κι ενώ και εκεί, όπως κι εδώ, έγιναν σημαντικές «ιδιωτικοποιήσεις», η κυβέρνηση σήμερα δαπανά μεγαλύτερο ποσοστό του εθνικού εισοδήματος και είναι πιο παρεμβατική απ ό,τι το 1950. Και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι κηρύσσουμε τον ατομικισμό και τον ανταγωνιστικό καπιταλισμό, αλλά εφαρμόζουμε τον σοσιαλισμό. ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ * Ο Χάγιεκ ξεκίνησε να δουλεύει για τον Δρόμο προς τη δουλεία τον Σεπτέμβριο του 1940, και το βιβλίο πρωτοεκδόθηκε στην Αγγλία, στις 10 Μαρτίου 1944. Ο Χάγιεκ εξουσιοδότησε τον φίλο του δρ. Φριτς Μάχλουπ, έναν αυστριακό πρόσφυγα με λαμπρή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο οποίος εργαζόταν το 1944 στο Γραφείο του Επιτρόπου Ξένης Ιδιοκτησίας στην πρωτεύουσα Ουάσινγκτον, να βρει αμερικανό εκδότη για το βιβλίο. Πριν υποβληθεί στον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου του Σικάγου, το βιβλίο απορρίφθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από τρεις εκδότες είτε επειδή πίστευαν ότι δεν θα πουλούσε είτε, σε μία τουλάχιστον περίπτωση, επειδή το θεώρησαν «ακατάλληλο για έκδοση από έναν αξιοσέβαστο οίκο». 3 Χωρίς να αποθαρρυνθεί, ο Μάχλουπ έδειξε τα τυπογραφικά * Μεγάλο μέρος αυτής της ενότητας βασίζεται σε έρευνα που διεξήγαγε ο Άλεξ Φίλιπσον, διευθυντής διαφημιστικού του εκδοτικού οίκου του Πανεπιστημίου του Σικάγου. 3 Βλ. στον ανά χείρας τόμο τον Πρόλογο του Χάγιεκ στη χαρτόδετη έκδοση του 1956, σημ. 2. 17
F. A. Hayek δοκίμια της βρετανικής έκδοσης στον Άαρον Ντιρέκτορ, πρώην μέλος του Τμήματος Οικονομίας του Πανεπιστημίου του Σικάγου, ο οποίος θα επέστρεφε στο πανεπιστήμιο μετά τον Πόλεμο ως οικονομολόγος στη Νομική Σχολή. Ακολούθως, ο Φρανκ Χ. Νάιτ, διακεκριμένος οικονομολόγος του πανεπιστημίου, έλαβε ένα μέρος των δοκιμίων και τα παρουσίασε στον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου του Σικάγου, μαζί με σύσταση του Ντιρέκτορ ότι θα άξιζε ο οίκος να εκδώσει το βιβλίο. Ο οίκος υπέγραψε συμβόλαιο με τον Χάγιεκ για τα αμερικανικά δικαιώματα τον Απρίλιο του 1944, αφού τον έπεισε να κάνει κάποιες αλλαγές «να γίνει πιο συγκεκριμένος για την εφαρμογή του στις Ηνωμένες Πολιτείες ( ) αντί να απευθύνει άμεσα το βιβλίο σε ένα κοινό περιορισμένο στην Αγγλία», όπως θυμόταν αργότερα ο Τζον Σκουν, τότε επιμελητής των εκδόσεων. «Την εποχή περίπου που υπογράφηκε το συμβόλαιο στις αρχές Απριλίου αρχίσαμε να ακούμε για το βιβλίο στην Αγγλία, όπου είχε κυκλοφορήσει στις 10 Μαρτίου. Η πρώτη έκδοση στην Αγγλία είχε τιράζ μόλις 10.000 αντίτυπα, αλλά εξαντλήθηκε μέσα σε έναν μήνα περίπου. Άρχισε να παρατίθεται στη Βουλή και στις εφημερίδες, και μερικές εφημερίδες εδώ άρχισαν να το μνημονεύουν πότε-πότε αλλά, βέβαια, δεν ξέραμε ακόμα τι απήχηση θα είχε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Για την ακρίβεια, μέχρι και την ημερομηνία της έκδοσης, δεν μπορούσαμε να κάνουμε ούτε ένα βιβλιοπωλείο, ούτε καν στη Νέα Υόρκη, να δείξει ενθουσιασμό για το βιβλίο». 4 Η έκδοση από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου κυκλοφόρησε στις 18 Σεπτεμβρίου 1944, με αρχικό τιράζ 2.000 αντίτυπα και εισαγωγή του Τζον Τσάμπερλεν, γνωστού συγγραφέα, τότε όπως και τώρα, και κριτικού βιβλίων για οικονομικά θέματα. «Η πρώτη κριτική που είδαμε», πρόσθετε ο Σκουν, «ήταν του Όρβιλ Πρέσκοτ στους New York Times της 20ής Σεπτεμβρίου, η οποία ήταν ουδέτερη και το αποκαλούσε αυτό το θλιβερό και οργισμένο βιβλιαράκι, αλλά όταν πια 4 Επιστολή στον C. Hartley Gratlan, 2 Μαΐου 1945. 18
Ο δρόμος προς τη δουλεία είδαμε την πρωτοσέλιδη κριτική του Χένρι Χάζλιτ στο ένθετο των Sunday Times για το βιβλίο, είχαμε ήδη παραγγείλει μια δεύτερη έκδοση 5.000 αντιτύπων. Μέσα σε λίγες μέρες, είχαμε αιτήσεις για μεταφραστικά δικαιώματα στα γερμανικά, τα ισπανικά, τα ολλανδικά και άλλες γλώσσες, και στις 27 Σεπτεμβρίου παραγγείλαμε μια τρίτη έκδοση 5.000 αντιτύπων, που έγιναν 10.000 την επόμενη μέρα». «Την πρώτη εβδομάδα του Οκτωβρίου, πολλά καταστήματα είχαν ξεμείνει ήδη, και είχαμε πολλή και περίπλοκη δουλειά για την εκτύπωση, το δέσιμο, την αποστολή και τη διανομή τόσο στη χώρα μας όσο και στον Καναδά. ( ) Υπήρχε εξαρχής μεγάλος ενθουσιασμός για το βιβλίο, αλλά οι πωλήσεις είχαν σκαμπανεβάσματα». «Τα πικρόχολα σχόλια για το βιβλίο αυξήθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, φτάνοντας σε νέα ύψη καθώς η φήμη του βιβλίου μεγάλωνε. (Πολλοί τείνουν ακόμα να το αντιμετωπίζουν με μια δόση υπεροψίας: γιατί δεν το διαβάζουν για να δουν τι λέει στ αλήθεια ο Χάγιεκ;!)». Το σχόλιο του Σκουν ισχύει ακόμα σήμερα. Το Reader s Digest δημοσίευσε μια σύνοψη τον Απρίλιο του 1945, και περισσότερα από 600.000 αντίτυπα της συνοπτικής εκδοχής διανεμήθηκαν ακολούθως από το Book of the Month Club. Εν αναμονή της σύνοψης του Digest, καθώς και μιας περιοδείας διαλέξεων που είχε προγραμματίσει ο Χάγιεκ για την άνοιξη του 1945, ο εκδοτικός οίκος προσπάθησε να κανονίσει μια μεγάλη έβδομη έκδοση. Όμως μια έλλειψη χαρτιού περιόρισε το τιράζ στα 10.000 αντίτυπα και ανάγκασε τον οίκο να μειώσει το μέγεθος του βιβλίου σε έκδοση τσέπης. Παρεμπιπτόντως, ένα αντίτυπο αυτής της έκδοσης έχω κι εγώ στην προσωπική μου βιβλιοθήκη. Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, ο εκδοτικός οίκος έχει πουλήσει πάνω από 250.000 αντίτυπα, 81.000 σκληρόδετα και 175.000 χαρτόδετα. Η πρώτη χαρτόδετη έκδοση από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Σικάγου κυκλοφόρησε το 1956. Ο γιος του Χάγιεκ, Λόρενς, αναφέρει ότι έχουν εκδοθεί επισήμως κάπου είκοσι ξένες μεταφράσεις. Εκτός από αυτές, λαθραίες, ανεπίσημες μεταφράσεις κυκλοφόρησαν στα ρωσικά, στα πολωνικά, στα τσέχικα και πιθανώς 19
F. A. Hayek και σε άλλες γλώσσες, όταν η ανατολική Ευρώπη βρισκόταν πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα. Δεν χωρεί αμφιβολία ότι τα γραπτά του Χάγιεκ, και ιδίως αυτό το βιβλίο, υπήρξαν σημαντική πνευματική πηγή της διάλυσης της πίστης στον κομμουνισμό και πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα, όπως και μπροστά από αυτό, στη δική μας πλευρά. Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, έγινε εφικτή η ελεύθερη έκδοση του βιβλίου στις χώρες και τα κράτη-δορυφόρους της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ξέρω από διάφορες πηγές ότι υπάρχει σε αυτές τις χώρες μια ανάκαμψη του ενδιαφέροντος για τον Χάγιεκ γενικά και για τον Δρόμο προς τη δουλεία ειδικότερα. Μετά τον θάνατο του Χάγιεκ το 1992, αυξάνεται ολοένα η αναγνώριση της επιρροής που άσκησε και στα κομμουνιστικά και στα μη κομμουνιστικά καθεστώτα. Οι εκδότες του μπορούν να είναι σίγουροι ότι οι πωλήσεις αυτού του εκπληκτικού βιβλίου θα συνεχίζονται όσο καιρό επικρατεί η ελευθεροτυπία η οποία, αν και κάπως διαβρωμένη σε σχέση με την εποχή που το έγραφε ο Χάγιεκ, είναι εντούτοις πιο ασφαλής απ ό,τι θα ήταν διαφορετικά, ακριβώς λόγω αυτού του βιβλίου. Στάνφορντ, Καλιφόρνια 14 Απριλίου 1994 20
1 Ο εγκαταλελειμμένος δρόμος Ένα πρόγραμμα του οποίου η βασική θέση δεν είναι ότι το σύστημα της ελεύθερης επιχείρησης με σκοπό το κέρδος έχει αποτύχει σε αυτή τη γενιά, αλλά ότι δεν έχει δοκιμαστεί ακόμα. Φ. Ντ. Ρούζβελτ Όταν η πορεία του πολιτισμού παίρνει απροσδόκητη τροπή όταν, αντί για τη συνεχή πρόοδο που έχουμε μάθει να περιμένουμε, βρισκόμαστε απειλούμενοι από δεινά που τα συνδέουμε με παρελθούσες εποχές βαρβαρότητας, εκ φύσεως κατηγορούμε τους πάντες εκτός από τον εαυτό μας. Μήπως δεν προσπαθήσαμε όλοι, αξιοποιώντας όλες μας τις γνώσεις, και μήπως δεν εργάστηκαν αδιάκοπα πολλά από τα καλύτερα μυαλά μας για να κάνουν τον κόσμο αυτό καλύτερο; Μήπως όλες οι προσπάθειες και οι ελπίδες μας δεν αφιερώθηκαν στην αύξηση της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ευημερίας; Αν το αποτέλεσμα είναι τόσο διαφορετικό από τους στόχους μας αν, αντί να βρούμε ελευθερία και ευημερία, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με τη δουλεία και τη φτώχεια, δεν είναι προφανές ότι δόλιες δυνάμεις πρέπει 59
F. A. Hayek να ματαίωσαν τις προθέσεις μας, ότι είμαστε θύματα κάποιας διαβολικής εξουσίας που πρέπει να κατατροπωθεί πριν μπορέσουμε να ξαναμπούμε στον δρόμο για καλύτερα πράγματα; Όσο κι αν διαφέρουμε όταν κατονομάζουμε τον φταίχτη είτε είναι ο μοχθηρός καπιταλιστής ή το φαύλο πνεύμα ενός συγκεκριμένου έθνους, η ηλιθιότητα των πρεσβυτέρων μας ή ένα κοινωνικό σύστημα το οποίο, αν και μαχόμαστε εναντίον του για μισό αιώνα, δεν το έχουμε ανατρέψει ακόμα, όλοι είμαστε, ή τουλάχιστον ήμασταν μέχρι πρόσφατα, σίγουροι για ένα πράγμα: ότι οι κυρίαρχες ιδέες που κατά την περασμένη γενιά έγιναν κοινές στους περισσότερους καλοπροαίρετους ανθρώπους και καθόρισαν τις μείζονες αλλαγές στην κοινωνική μας ζωή δεν μπορεί να ήταν εσφαλμένες. Είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε σχεδόν οποιαδήποτε εξήγηση της παρούσας κρίσης του πολιτισμού μας, εκτός από μία: ότι η παρούσα κατάσταση του κόσμου μπορεί να είναι απότοκο ενός γνήσιου δικού μας λάθους και ότι η επιδίωξη κάποιων από τα πολυτιμότερα ιδεώδη μας φαίνεται ότι έχει παραγάγει αποτελέσματα εντελώς διαφορετικά από εκείνα που προσδοκούσαμε. Ενώ όλη μας η ενέργεια στρέφεται στο να φέρουμε τον πόλεμο αυτό σε νικηφόρα έκβαση, είναι δύσκολο μερικές φορές να θυμόμαστε ότι, ακόμα και πριν από τον πόλεμο, οι αξίες για τις οποίες πολεμούμε τώρα απειλούνταν εδώ και καταστρέφονταν αλλού. Αν και προς το παρόν τα διαφορετικά ιδεώδη αντιπροσωπεύονται από εχθρικά έθνη που πολεμούν για την ύπαρξή τους, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η σύγκρουση αυτή προέκυψε από μια διαπάλη ιδεών μέσα σε ό,τι ήταν, όχι πολύ παλιότερα, ένας κοινός ευρωπαϊκός πολιτισμός, και πως οι τάσεις που κορυφώθηκαν με τη δημιουργία των ολοκληρωτικών συστημάτων 60
Ο δρόμος προς τη δουλεία δεν περιορίζονταν στις χώρες που υπέκυψαν σε αυτά. Αν και το πρώτο καθήκον τώρα πρέπει να είναι να κερδίσουμε τον πόλεμο, το να τον κερδίσουμε απλώς θα μας δώσει άλλη μια ευκαιρία να αντιμετωπίσουμε τα βασικά προβλήματα και να βρούμε έναν τρόπο να αποτρέψουμε τη μοίρα που έχει παρασύρει συγγενικούς πολιτισμούς. Τώρα, είναι κάπως δύσκολο να σκεφτούμε τη Γερμανία και την Ιταλία, ή τη Ρωσία, όχι σαν διαφορετικούς κόσμους, αλλά σαν προϊόντα μιας εξέλιξης της σκέψης στην οποία ανήκουμε κι εμείς σε ό,τι αφορά τουλάχιστον τους εχθρούς μας, είναι ευκολότερο και πιο παρήγορο να σκεφτόμαστε ότι είναι εντελώς διαφορετικοί από εμάς και ότι αυτό που συνέβη εκεί δεν μπορεί να συμβεί εδώ. Όμως η ιστορία αυτών των χωρών τα χρόνια πριν από την άνοδο του ολοκληρωτικού συστήματος λίγα μόνο στοιχεία είχε που δεν μας είναι οικεία. Η εξωτερική σύγκρουση είναι αποτέλεσμα ενός μετασχηματισμού της ευρωπαϊκής σκέψης στον οποίο άλλοι έχουν κινηθεί τόσο πολύ ταχύτερα ώστε να έρχονται σε ασυμφιλίωτη αντίθεση με τα ιδεώδη μας ενός μετασχηματισμού ο οποίος όμως δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστους ούτε κι εμάς. Ότι μια αλλαγή στις ιδέες και η δύναμη της ανθρώπινης βούλησης έκαναν τον κόσμο αυτό που είναι σήμερα, μολονότι οι άνθρωποι δεν πρόβλεψαν τα αποτελέσματα, και ότι επομένως καμία αυθόρμητη αλλαγή στα γεγονότα δεν μας υποχρέωσε να προσαρμόσουμε τη σκέψη μας, είναι ίσως ιδιαιτέρως δύσκολο να το δουν τα αγγλοσαξονικά έθνη, μόνο και μόνο επειδή σε αυτή την εξέλιξη, ευτυχώς γι αυτά, έμειναν πίσω από τους περισσότερους ευρωπαϊκούς λαούς. Σκεφτόμαστε ακόμα τα ιδεώδη που μας καθοδηγούν, και που καθοδήγησαν την περασμένη 61
F. A. Hayek γενιά, σαν ιδεώδη που μόνο στο μέλλον θα πραγματωθούν, και δεν συνειδητοποιούμε πόσο έχουν ήδη μεταμορφώσει κατά τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια όχι μόνο τον κόσμο, αλλά και τις ίδιες τις χώρες μας. Πιστεύουμε ακόμα ότι μέχρι αρκετά πρόσφατα καθοδηγούμασταν από ό,τι ασαφώς ονομάζεται «ιδέες του 19ου αιώνα» ή «αρχή του laissez faire». Σε σύγκριση με κάποιες άλλες χώρες, και από τη σκοπιά όσων αδημονούν να επιταχύνουν την αλλαγή, ίσως να μπορεί να δικαιολογηθεί αυτή η πεποίθηση. Αλλά παρόλο που μέχρι το 1931 η Αγγλία και η Αμερική μόνο αργά ακολουθούσαν το μονοπάτι στο οποίο είχαν ηγηθεί άλλοι, ακόμα και τότε είχαν προχωρήσει ήδη τόσο πολύ ώστε μόνο εκείνοι των οποίων η μνήμη φτάνει μέχρι τα χρόνια πριν από τον προηγούμενο πόλεμο γνωρίζουν με τι έμοιαζε ένας φιλελεύθερος κόσμος. 3 Το κρίσιμο σημείο, ωστόσο, που τόσο λίγο ακόμα συνειδητοποιεί ο λαός μας, δεν είναι απλώς το μέγεθος των αλλαγών που έλαβαν χώρα κατά την περασμένη γενιά, αλλά το γεγονός ότι σημαίνουν μια πλήρη αλλαγή στην κατεύθυνση της εξέλιξης των ιδεών μας και της κοινωνικής μας τάξης. Επί τουλάχιστον εικοσιπέντε χρόνια πριν το φάσμα του ολοκληρωτισμού γίνει πραγματική απειλή, κινούμασταν ολοένα μακρύτερα από τις βασικές ιδέες πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε ο δυτικός πολιτισμός. Το 3 Ακόμα κι εκείνη τη χρονιά, η Έκθεση Μακμίλαν μπορούσε ήδη να κάνει λόγο για «την αλλαγή στη νοοτροπία της κυβέρνησης αυτής της χώρας τα τελευταία χρόνια, την αυξανόμενη ενασχόλησή της, ανεξάρτητα από κόμμα, με τη διαχείριση των προτιμήσεων των ανθρώπων», προσθέτοντας ότι «το ίδιο το κοινοβούλιο εμπλέκεται ολοένα περισσότερο σε νομοθετήματα των οποίων συνειδητός στόχος είναι η ρύθμιση των καθημερινών υποθέσεων της κοινότητας, και τώρα παρεμβαίνει σε θέματα που θεωρούνταν μέχρι πρότινος εντελώς έξω από τις αρμοδιότητές του». Όλα αυτά λέγονταν πριν η Αγγλία, αργότερα την ίδια χρονιά, βουτήξει τελικά με το κεφάλι στο βάραθρο και, στο σύντομο διάστημα των άδοξων ετών 1931-1939, κάνει αγνώριστο το οικονομικό της σύστημα. 62