ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΠΟΛΥΜΑΧΗΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ Πτυχιούχου Γεωπόνου, M.Sc. Αγροτικής Οικονομίας ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΑΓΡΟΤΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΠΟΛΥΜΑΧΗΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ Πτυχιούχου Γεωπόνου, M.Sc. Αγροτικής Οικονομίας ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΑΓΡΟΤΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στη Σχολή Γεωπονίας, Τμήμα Γεωπονίας Τομέας Αγροτικής Οικονομίας Εξεταστική Επιτροπή Καθηγήτρια Ο. Ιακωβίδου, Επιβλέπουσα Καθηγητής Π. Τσάρτας, Μέλος Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής Αν. Καθηγητής Δ. Λαγός, Μέλος Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής Καθηγητής Δ. Μπουραντάς, Εξεταστής Καθηγητής Α. Ψυχουδάκης, Εξεταστής Αν. Καθηγήτρια Ε. Παπαδοπούλου, Εξεταστής Επ. Καθηγήτρια Σ. Κωστοπούλου, Εξεταστής Το έργο συγχρηματοδοτείται κατά: 75% της Δημόσιας Δαπάνης από την Ευρωπαϊκή Ενωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο 25% της Δημόσιας Δαπάνης από το Ελληνικό Δημόσιο Υπουργείο Ανάπτυξης Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας και από τον Ιδιωτικό Τομέα στο πλαίσιο του Μέτρου 8.3 του Ε.Π. Ανταγωνιστικότητα Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

Πολυμάχη Συμεωνίδου Α.Π.Θ. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΑΓΡΟΤΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από την Σχολή Γεωπονίας, Τμήμα Γεωπονίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ.2)

Ευχαριστίες Όταν πριν από πέντε χρόνια αποφάσισα να ξεκινήσω το διδακτορικό ένας καθηγητής μου με κοίταξε με κατανόηση και μου είπε: «Καλό κουράγιο, είναι πολύ μοναχικό ταξίδι». Μετά από πέντε χρόνια χαίρομαι αφάνταστα που έκανε τόσο μεγάλο λάθος. Η ολοκλήρωση αυτού του διδακτορικού έγινε με τη συμβολή πολλών ανθρώπων και είναι αποτέλεσμα ομαδικής δουλειάς. Στην καθηγήτρια μου κα Όλγα Ιακωβίδου οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ για την επιστημονική καθοδήγηση, για την επιμονή και την υπομονή της, για το αμέριστο ενδιαφέρον και τη στήριξη που μου παρείχε. Την ευχαριστώ που μετέτρεψε την «εκπόνηση διδακτορικού» σε ένα υπέροχο ταξίδι. Έμαθα πολλά από όσα είδα να κάνετε όλα αυτά τα χρόνια: να μας αποδέχεστε και ταυτόχρονα να διεκδικείτε τον καλύτερό μας εαυτό. Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής κ. Πάρι Τσάρτα, κ. Δημήτρη Λαγό, κ. Δημήτρη Μπουραντά, κ. Ασημάκη Ψυχουδάκη, κα Ελένη Παπαδοπούλου και κα Στέλλα Κωστοπούλου. Η συμμετοχή τους ήταν καθοριστική στην πορεία υλοποίησης του διδακτορικού και η συνεργασία μαζί τους ήταν μεγάλη τιμή για μένα. Δίχως όμως παρέες δεν γράφονται ιστορίες και η ιστορία του διδακτορικού μου γράφτηκε από μια μεγάλη παρέα. Ευχαριστώ από καρδιάς τη Μαρία Εμμανουηλίδου, για τη διαδρομή μας στη Γεωπονία και τη συμμετοχή της σε όλα τα στάδια της έρευνας. Τους φοιτητές και συναδέλφους που συνέβαλλαν στη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων και ιδιαίτερα την Ιωάννα Λαμπρούλη για το ακούραστο ενδιαφέρον της. Τις αναπτυξιακές εταιρείες και τους φορείς που συνέβαλαν στην συγκέντρωση πληροφοριών για τα προγράμματα χρηματοδότησης και ιδιαίτερα την κα Στέλλα Αικατερινιάδου, από την ΕΥΔ ΠΕΠ Κ. Μακεδονίας. Τους επιχειρηματίες για την συνεργασία στην συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Την «αδερφή μου» Αργυρώ Μακρή για την πίστη της σε μένα και γιατί θυμάται όσα εγώ ξεχνάω. Ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ στο συνάδελφο Θανάση Θεοχαρόπουλο για την καθοριστική συμβολή του στη επεξεργασία των δεδομένων με την DEA, τον καθηγητή κ. Γιώργο Μενεξέ για την καθοδήγησή του στη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων, την καθηγήτρια κα Ρούλα Κουτσού για τις πολύτιμες συμβουλές της και το συνεργάτη Κώστα Στυλιαρά, για τη βοήθεια στα θέματα επιχειρηματικότητας. Τη Μαρία Βογιατζή και όλους τους συνεργάτες μου στο Δίκτυο Βιολογικών Προϊόντων για την υποστήριξή τους. Αν το διδακτορικό είναι το Oscar των επιστημόνων, τότε ας μου επιτραπεί να το αφιερώσω στο Νίκο Μούρνο, στο Γιώργο Χρυσοστομίδη και στους γονείς μου. Καθένας τους αποτελεί ένα μεγάλο κομμάτι αυτής της προσπάθειας και της ζωής μου. Σας ευχαριστώ για όλα.

"Where is the Life we have lost in living? Where is the wisdom we have lost in knowledge? Where is the knowledge we have lost in information?" T.S. Elliot

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ ΣΕΛΙΔΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 1.1 Προβληματική της έρευνας 1 1.2 Στόχοι και υποθέσεις της έρευνας 3 1.3. Διάρθρωση της έρευνας 5 2. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 7 2.1 Οι αγροτικές περιοχές 7 2.2 Ο αγροτικός τουρισμός 8 2.3 Ο αγροτικός τουρισμός στην Ελλάδα 13 2.4 Το προφίλ του επιχειρηματία αγροτικού τουρισμού 15 2.5 Οι επιχειρήσεις αγροτικού τουρισμού 19 3. ΕΠΕΝΔΥΟΝΤΑΣ ΣΤΟΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ 23 3.1 Η ανάγκη για προγράμματα ενίσχυσης του αγροτικού τουρισμού 23 3.2 Χρηματοδοτικά προγράμματα αγροτικού τουρισμού στην Ελλάδα 26 3.2.1 Κανονισµός 1257/99 (πρώην 950/97, 2328/91, 797/85) 26 3.2.2 Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER 27 3.2.3 Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ) 1989-31 1993, 1994-1999, 2000-2006 3.2.4 Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου 32 (Ο.Π.Α.Α.Χ.) 2000-2006 3.3 Οι επενδύσεις αγροτικού τουρισμού στην Κεντρική Μακεδονία 33 3.3.1 Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER 35 3.3.2 Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κεντρικής 36 Μακεδονίας (1994-1999) 3.3.3 Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κεντρικής 37 Μακεδονίας (2000-2006) Ο.Π.Α.Α.Χ. Ε.Π.Α.Α. Α.Υ. 4. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ & ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΜΜΕ 41 4.1 Η έννοια της ανταγωνιστικότητας των Μικρομεσαίων 41 Επιχειρήσεων (ΜΜΕ) 4.1 Μέτρηση της ανταγωνιστικότητας 49 4.3 Θεωρία πόρων και ικανοτήτων 53 4.4 Η σημασία της προσωπικότητας του επιχειρηματία 58 4.5 Βιωσιμότητα ΜΜΕ 61 5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 66 5.1 Η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας 66 i

5.2 Ο τουρισμός στην Κεντρική Μακεδονία 68 5.2.1 Τουριστικά καταλύματα και τουριστική ζήτηση 69 5.3 Εναλλακτικές μορφές τουρισμού στην Κεντρική Μακεδονία 70 5.4. Οι αγροτοτουριστικοί προορισμοί της Κεντρικής Μακεδονίας 86 5.4.1 Ορεινός όγκος Βερμίου 77 5.4.2 Ορεινός όγκος Ολύμπου 78 5.4.3 Ορεινός όγκος Πιερίων 79 5.4.4 Ορεινός όγκος Κερδυλίων-Βερτίσκου-Κρουσσών 80 5.4.5 Ορεινός όγκος Πάικου 82 5.4.6 Ορεινός όγκος Βόρα 83 5.4.7 Ορεινός όγκος Μπέλλες 84 5.4.8 Ορεινός όγκος Βροντούς 85 5.4.9 Ορεινός όγκος Χολομώντα 86 5.4.10 Σπήλαιο Αλιστράτης 87 5.4.11 Αρχαιολογικός χώρος Βεργίνας 87 6. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 89 6.1 Εισαγωγή 89 6.2 Ποιοτική έρευνα 89 6.3 Ποσοτική Έρευνα 90 6.3.1 Αναγνώριση πληθυσμού 90 6.3.2 Σχεδιασμός ερωτηματολογίου 92 6.3.3 Πιλοτική δοκιμή 93 6.4 Στατιστική Επεξεργασία Δεδομένων 94 6.4.1 Επαγωγικές μέθοδοι και συσχετίσεις 95 6.4.2 Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων (Data Envelopment 105 Analysis, DEA) 7. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 107 ΕΡΕΥΝΑΣ 7.1 Εισαγωγή 107 7.2 Ανάλυση συχνοτήτων 107 7.2.1 Γενικά στοιχεία της επιχείρησης 107 7.2.2 Προσωπικά στοιχεία διαχειριστή ιδιοκτήτη 116 7.2.3 Επιχειρηματικότητα και Επιχειρηματίας 122 7.2.4 Επιχείρηση και προγράμματα χρηματοδότησης 132 7.2.5 Λειτουργία της επιχείρησης 134 ii

7.3 Αποτελεσματικότητα αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων 139 7.4 Το προφίλ των επιχειρηματιών και η αποτελεσματικότητα των 167 επιχειρήσεων 7.5 Οι Ανταγωνιστικές επιχειρήσεις αγροτικού τουρισμού 168 8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 171 8.1 Συμπεράσματα 171 8.2 Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα 175 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 176 Ελληνική 176 Διεθνής 179 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 195 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ I-III 197 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 3.1 Επενδύσεις αγροτικού τουρισμού με την Κοινοτική 31 Πρωτοβουλία LEADER Πίνακας 3.2 Επενδύσεις αγροτικού τουρισμού στην Κεντρική Μακεδονία 34 Πίνακας 3.3 Ενίσχυση καταλυμάτων στα πλαίσια των LEADER I, LEADER II 36 και LEADER+ Πίνακας 3.4 Ενίσχυση καταλυμάτων στα πλαίσια των ΠΕΠ Κ-Μ (1994-37 1999) Πίνακας 3.5 Ενίσχυση καταλυμάτων στα πλαίσια των Ο.Π.Α.Α.Χ. του Π.Ε.Π. 38 Κ-Μ (2000-2006) Πίνακας 3.6: Ενίσχυση καταλυμάτων στα πλαίσια των Ο.Π.Α.Α.Χ. του 39 Ε.Π.Α.Α.-Α.Υ. στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας(2000-2006) Πίνακας 5.1: Διάρθρωση οικιστικού δικτύου Π.Κ.Μ. Χαρακτηρισμός 67 περιοχής Πίνακας 5.2: Δυναμικότητα καταλυμάτων ξενοδοχειακού τύπου (πλην 69 κάμπινγκ) Πίνακας 5.3: Αφίξεις ημεδαπών και αλλοδαπών στην περιφέρεια Κ. 70 Μακεδονίας Πίνακας 5.4: Υποδομές φιλοξενίας στο Νομό Ημαθίας 71 Πίνακας 5.5: Υποδομές φιλοξενίας στο Νομό Θεσσαλονίκης 72 Πίνακας 5.6: Υποδομές φιλοξενίας στο Νομό Κιλκίς 72 Πίνακας 5.7: Υποδομές φιλοξενίας στο Νομό Σερρών 73 Πίνακας 5.8: Υποδομές φιλοξενίας στο Νομό Πέλλας 74 Πίνακας 5.9: Υποδομές φιλοξενίας στο Νομό Πιερίας 75 Πίνακας 5.10: Υποδομές φιλοξενίας στο Νομό Χαλκιδικής 76 Πίνακας 6.1: Αγροτουριστικές επιχειρήσεις στην Κεντρική Μακεδονία 91 Πίνακας 7.1 Διάρκεια ολοκλήρωσης των κτιριακών εγκαταστάσεων 108 Πίνακας 7.2 Ηλικία επιχειρήσεων 109 Πίνακας 7.3 Επιφάνεια οικοπέδου 110 Πίνακας 7.4 Υπηρεσίες δραστηριότητας αναψυχής 112 Πίνακας 7.5 Υπηρεσίες αθλητικών δραστηριοτήτων 112 Πίνακας 7.6 Μέτρα κεντρικής τάσης και διασποράς του αριθμού δωματίου 113 και κλινών Πίνακας 7.7 Αριθμός δωματίων 114 iii

Πίνακας 7.8 Μέτρα κεντρικής τάσης και διασποράς του αρχικού συνολικού 115 ύψος επένδυσης Πίνακας 7.9 Κατανομή των επιχειρηματιών με βάση την ηλικία 116 Πίνακας 7.10 Κατανομή των επιχειρηματιών με βάση το επίπεδο 117 εκπαίδευσης Πίνακας 7.11 Κατανομή επιχειρηματιών με βάση τον τόπο μόνιμης 119 κατοικίας, διαμονής πριν την ίδρυση της επιχείρησης και καταγωγής Πίνακας 7.12 Είχατε προηγούμενη επαγγελματική εμπειρία συναφή με την 120 τωρινή σας απασχόληση; Πίνακας 7.13 Πηγές πληροφόρησης για τον κλάδο 121 Πίνακας 7.14 Στάσεις επιχειρηματιών ως προς τις αλλαγές που 125 προκαλούνται στον κλάδο Πίνακας 7.15 Αντιλήψεις των επιχειρηματιών για την επιχείρησή τους 126 Πίνακας 7.16 Μερίδιο αγοράς στην περιοχή της επιχείρησης 127 Πίνακας 7.17 Επίδοση επιχειρήσεων σε σχέση με ομοειδείς της περιοχής 128 Πίνακας 7.18 Συνεργασία για την επίλυση προβλημάτων 128 Πίνακας 7.19 Προβλήματα που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια 133 υλοποίησης των προγραμμάτων Πίνακας 7.20 Σχέση μεταξύ επιχειρηματιών και αρμόδιων φορέων των 134 προγραμμάτων χρηματοδότησης Πίνακας 7.21 Θέσεις πλήρους απασχόλησης 135 Πίνακας 7.22 Έσοδα, διανυκτερεύσεις και πληρότητα καταλυμάτων 136 Πίνακας 7.23 Προωθητικά μέσα της επιχείρησης 137 Πίνακας 7.24 Περιγραφική στατιστική των μεταβλητών που 140 χρησιμοποιήθηκαν στα υποδείγματα DEA Πίνακας 7.25 (Καθαρή) Τεχνική Αποτελεσματικότητα και 141 Αποτελεσματικότητα Κλίμακας των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων Πίνακας 7.26 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων με βάση την 142 Τεχνική Αποτελεσματικότητα (ΤΑ) (υπόδειγμα VRS) Πίνακας 7.27 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων με βάση την 144 Αποτελεσματικότητα Κλίμακας (ΑΚ) Πίνακας 7.28 Είδος των αποδόσεων κλίμακας των αγροτοτουριστικών 146 επιχειρήσεων Πίνακας 7.29 Τεχνική αποτελεσματικότητα (υπόδειγμα VRS) και 148 αποτελεσματικότητα κλίμακας των σχετικά μικρότερων, μεσαίων και μεγαλύτερων αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων Πίνακας 7.30 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων μικρού 149 μεγέθους με βάση την Τεχνική Αποτελεσματικότητα (ΤΑ) (υπόδειγμα VRS) Πίνακας 7.31 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων μικρού 151 μεγέθους με βάση την Αποτελεσματικότητα Κλίμακας (ΑΚ) Πίνακας 7.32 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων μεσαίου 152 μεγέθους με βάση την Τεχνική Αποτελεσματικότητα (ΤΑ) (υπόδειγμα VRS) Πίνακας 7.33 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων μεσαίου 153 μεγέθους με βάση την Αποτελεσματικότητα Κλίμακας (ΑΚ) Πίνακας 7.34 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων μεγαλύτερου 154 μεγέθους με βάση την Τεχνική Αποτελεσματικότητα (ΤΑ) (υπόδειγμα VRS) Πίνακας 7.35 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων μεγαλύτερου 155 μεγέθους με βάση την Αποτελεσματικότητα Κλίμακας (ΑΚ) Πίνακας 7.36 Είδος των αποδόσεων κλίμακας των αγροτοτουριστικών 158 επιχειρήσεων σχετικά μικρού, μεσαίου και μεγάλου μεγέθους Πίνακας 7.37 Κατάταξη των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων βάσει της 160 εντατικότητας και της τεχνικής αποτελεσματικότητας (υπόδειγμα VRS) Πίνακας 7.38 Κατάταξη των μικρών αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων βάσει 162 της εντατικότητας και της τεχνικής αποτελεσματικότητας (υπόδειγμα VRS) iv

Πίνακας 7.39 Κατάταξη των μεσαίων αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων 163 βάσει της εντατικότητας και της τεχνικής αποτελεσματικότητας (υπόδειγμα VRS) Πίνακας 7.40 Κατάταξη των μεγάλων αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων 163 βάσει της εντατικότητας και της τεχνικής αποτελεσματικότητας (υπόδειγμα VRS) Πίνακας 7.41 Αποτελεσματικές επιχειρήσεις και αριθμός των 166 αγροτοτουριστικών μονάδων που τις χρησιμοποιούν ως πρότυπες Πίνακας 7.41 Ανάλυση διακύμανσης 167 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 4.1 Θεωρία πόρων και ικανοτήτων 57 Σχήμα 7.1 Επιφάνεια κτιριακών εγκαταστάσεων 111 Σχήμα 7.2 Δραστηριότητες που προσφέρονται από τις επιχειρήσεις 111 Σχήμα 7.3 Κατανομή των επιχειρήσεων με βάση τον αριθμό των κλινών 113 Σχήμα 7.4 Αρχικό ύψος επένδυσης 116 Σχήμα 7.5 Παρακολούθηση επιμορφωτικού σεμιναρίου 118 Σχήμα 7.6 Κατανομή των επιχειρηματιών με βάση την απασχόληση 119 Σχήμα 7.7 Κίνητρο για τη δημιουργία της επιχείρησης 122 Σχήμα 7.8 Τα κυριότερα προβλήματα της επιχείρηση 124 Σχήμα 7.9 Αντίληψη των επιχειρηματιών για την επιχείρησή τους 126 Σχήμα 7.10 Μελλοντικά σχέδια για την επιχείρηση 129 Σχήμα 7.11 Ανταπόκριση επιχείρησης στις αρχικές προσδοκίες 130 Σχήμα 7.12 Αντιλήψεις των επιχειρηματιών για τη συμβολή του αγροτικού 131 τουρισμού στην ανάπτυξη της περιοχής τους Σχήμα 7.13 Δημιουργία της επιχείρησης χωρίς το πρόγραμμα 132 χρηματοδότησης Σχήμα 7.14 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων με βάση, τόσο 145 την τεχνική αποτελεσματικότητα (υπόδειγμα VRS), όσο και την αποτελεσματικότητα κλίμακας Σχήμα 7.15 Είδος αποδόσεων κλίμακας των αγροτοτουριστικών 146 επιχειρήσεων Σχήμα 7.16 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων ανά κατηγορία 156 μεγέθους με βάση την τεχνική αποτελεσματικότητα (υπόδειγμα VRS) Σχήμα 7.17 Κατανομή των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων ανά κατηγορία 157 μεγέθους με βάση την αποτελεσματικότητα κλίμακας Σχήμα 7.18 Είδος αποδόσεων κλίμακας ανά κατηγορία μεγέθους 158 αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων Σχήμα 7.19 Αξιολόγηση αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων βάσει της 161 εντατικότητας και της τεχνικής αποτελεσματικότητας (υπόδειγμα VRS) Σχήμα 7.20 Αξιολόγηση διαφορετικού μεγέθους αγροτοτουριστικών 164 επιχειρήσεων βάσει της εντατικότητας και της τεχνικής αποτελεσματικότητας (υπόδειγμα VRS) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Πίνακας 1: Μόνιμος πληθυσμός της Κεντρικής Μακεδονίας κατά Νομό 1 Πίνακας 2: Τομεακή σύνθεση της απασχόλησης (1981-1991-2001) 1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Ερωτηματολόγιο έρευνας ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ v

Πίνακας 1: Νομός Πίνακας 2: Νομική Μορφή Πίνακας 3: Διαφορά έναρξης - ολοκλήρωσης κτίσματος Πίνακας 4: Ηλικία επιχείρησης Πίνακας 5: Προσφέρει η επιχείρηση υπηρεσίες εστιατορίου; Πίνακας 6: Προσφέρει η επιχείρηση υπηρεσίες cafe-bar; Πίνακας 7: Προσφέρει η επιχείρηση υπηρεσίες δεξιώσεων; Πίνακας 8: Προσφέρει η επιχείρηση υπηρεσίες συνεδρίων; Πίνακας 9: Προσφέρει η επιχείρηση υπηρεσίες αθλητικών δραστηριοτήτων; Πίνακας 10: Προσφέρει η επιχείρηση υπηρεσίες δραστηριότητας αναψυχής; Πίνακας 11:Προσφέρει η επιχείρηση υπηρεσίες πώλησης τοπικών προϊόντων; Πίνακας 12: Ποιος είναι ο αριθμός δωματίων; Πίνακας 13: Αν δεν υπήρχε η δυνατότητα ένταξης σε πρόγραμμα θα προχωρούσατε στη δημιουργία της επιχείρησης; Πίνακας 14: Φύλο Πίνακας 15: Οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 16: Πόσα παιδιά έχετε; Πίνακας 17: Επίπεδο εκπαίδευσης Πίνακας 18: Γνωρίζετε ξένες γλώσσες; Πίνακας 19: Γνωρίζετε χρήση υπολογιστή; Πίνακας 20: Διαθέτετε υπολογιστή στην επιχείρηση σας; Πίνακας 21: Η ενασχόληση σας με την επιχείρηση; Πίνακας 22: Τόπος καταγωγής σας Πίνακας 23: Τόπος μόνιμης κατοικίας σας Πίνακας 24: Τόπος διαμονής σας πριν την ίδρυση της επιχείρησης Πίνακας 25: Έχετε μείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα σε αστικό κέντρο; Πίνακας 26: Ο πατέρας σας τι επάγγελμα έκανε; Πίνακας 27:Είχατε προηγούμενη επαγγελματική εμπειρία συναφή με τη τωρινή απασχόλησής σας; Πίνακας 28: Είχατε επισκεφτεί άλλες αγροτοτουριστικές επιχειρήσεις πριν ξεκινήσετε τη δική σας; Πίνακας 29: Είχατε σχετική πληροφόρηση για τον κλάδο; Πίνακας 30: Είχατε παρακολουθήσει κάποιο επιμορφωτικό σεμινάριο σχετικό με το αντικείμενο της επιχείρησης σας πριν την έναρξη της; Πίνακας 31:Έχετε παρακολουθήσει κάποιο επιμορφωτικό σεμινάριο το τελευταίο χρονικό διάστημα Πίνακας 32: Θα ήσασταν διατεθειμένος να πληρώσετε για ένα τέτοιο σεμινάριο; Πίνακας 33: Ενημερώνεστε για τις εξελίξεις στο κλάδο από εκθέσεις; Πίνακας 34: Ενημερώνεστε για τις εξελίξεις στο κλάδο από μελέτες; Πίνακας 35:Ενημερώνεστε για τις εξελίξεις στο κλάδο από επιμελητήρια και άλλους φορείς; Πίνακας 36: Ενημερώνεστε για τις εξελίξεις στο κλάδο από έντυπα; Πίνακας 37: Ενημερώνεστε για τις εξελίξεις στο κλάδο από internet; Πίνακας 38: Ενημερώνεστε για τις εξελίξεις στο κλάδο από συνέδρια; Πίνακας 39: Λόγος δημιουργίας επιχείρησης: θεωρήθηκε ότι ήταν καλή επαγγελματική ευκαιρία Πίνακας 40: Λόγος δημιουργίας επιχείρησης: το πρόγραμμα επιδότησης για την δημιουργία της Πίνακας 41: Λόγος δημιουργίας επιχείρησης: ήταν προσωπικό μεράκι Πίνακας 42: Λόγος δημιουργίας επιχείρησης:δεν εύρισκε άλλη απασχόληση Πίνακας 43: Λόγος δημιουργίας επιχείρησης: η αξιοποίηση της επαγγελματικής τους εμπειρίας 1 1 1 1 2 2 2 2 2 3 3 3 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 8 8 8 8 8 8 9 9 9 9 9 vi

Πίνακας 44: Λόγος δημιουργίας επιχείρησης: διέθετε το κτίριο Πίνακας 45: Λόγος δημιουργίας επιχείρησης: για την επαγγελματική αποκατάσταση των παιδιών τους Πίνακας 46: Είναι η γραφειοκρατία ένα από τα κυριότερα προβλήματα κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος; Πίνακας 47: Είναι η εκταμίευση χρημάτων ένα από τα κυριότερα προβλήματα κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος; Πίνακας 48: Είναι η επικοινωνία με τους αρμόδιους φορείς ένα από τα κυριότερα προβλήματα κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος; Πίνακας 49: Είναι η αύξηση του πελατολογίου ένα από τα κυριότερα προβλήματα της επιχείρησης; Πίνακας 50: Είναι η ρευστότητα της επιχείρησης ένα από τα κυριότερα προβλήματά της; Πίνακας 51: Είναι η εύρεση του προσωπικού ένα από τα κυριότερα προβλήματα της επιχείρησης; Πίνακας 52: Είναι η εποχιακή λειτουργία της επιχείρησης ένα από τα κυριότερα προβλήματα της; Πίνακας 53: Είναι ο έντονος ανταγωνισμός ένα από τα κυριότερα προβλήματα της επιχείρησης; Πίνακας 54: Πόσο σημαντικές θα χαρακτηρίζατε αυτήν την περίοδο τις αλλαγές που προκαλούν στον κλάδο οι τιμές; Πίνακας 55: Πόσο σημαντικές θα χαρακτηρίζατε αυτήν την περίοδο τις αλλαγές που προκαλούν στον κλάδο η είσοδος νέων ανταγωνιστών; Πίνακας 56: Πόσο σημαντικές θα χαρακτηρίζατε αυτήν την περίοδο τις αλλαγές που προκαλούν στον κλάδο η εμφάνιση νέων υπηρεσιών από ανταγωνιστές; Πίνακας 57: Πόσο σημαντικές θα χαρακτηρίζατε αυτήν την περίοδο τις αλλαγές που προκαλούν στον κλάδο οι προτιμήσεις των πελατών; Πίνακας 58: Πόσο σημαντικές θα χαρακτηρίζατε αυτήν την περίοδο τις αλλαγές που προκαλούν στον κλάδο η οικονομική κατάσταση; Πίνακας 59: Πως θα χαρακτηρίζατε το περιβάλλον στο οποίο λειτουργεί η επιχείρηση σας; Πίνακας 60: Ανταποκρίθηκε η ενασχόληση σας με την επιχείρηση στις αρχικές σας προσδοκίες; Πίνακας 61: Σήμερα θα αποφασίζατε και πάλι τη δημιουργία της ίδιας επιχείρησης; Πίνακας 62: Αν δεν υπήρχαν οι συμβατικές υποχρεώσεις του προγράμματος τι θα κάνατε διαφορετικά; Πίνακας 63: Η συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς του προγράμματος υπήρξε; Πίνακας 64: Όταν προκύπτει ένα πρόβλημα στην επιχείρηση σας που απευθύνεστε για την επίλυση του; Πίνακας 65:Θεωρείτε ότι η επιχείρηση σας σε σχέση με άλλα καταλύματα ανταγωνιστική; Πίνακας 66: Θεωρείτε ότι η επιχείρηση σας είναι βιώσιμη; Πίνακας 67: Θεωρείτε ότι η επιχείρηση σας δημιουργεί κέρδη; Πίνακας 68: Είστε περήφανος για την επιχείρηση που δημιουργήσατε; Πίνακας 69: Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια για την επιχείρηση; Πίνακας 70:Θα θέλατε κάποιο από τα παιδιά σας να συνεχίσει την λειτουργία της επιχείρησης; Πίνακας 71: Όταν ξεκινήσατε την επιχείρηση σας ο στόχος σας ήταν; Πίνακας 72:Οι τιμές των παρεχόμενων υπηρεσιών της επιχείρησης σας ορίζονται με βάση; Πίνακας 73: Πως γίνεται η προώθηση της επιχείρησης; Πίνακας 74:Χρησιμοποιείτε το έντυπο υλικό ως μέσο προώθησης της 10 10 10 10 11 11 11 11 12 12 12 12 13 13 13 13 14 14 14 14 14 15 15 15 15 15 16 16 16 16 16 vii

επιχείρησης; Πίνακας 75:Χρησιμοποιούνται οι καταχωρήσεις στον τύπο ως μέσο προώθησης της επιχείρησης; Πίνακας 76:Χρησιμοποιούνται ραδιοφωνικά μηνύματα ως μέσο προώθησης της επιχείρησης; Πίνακας 77:Χρησιμοποιούνται τηλεοπτικά μηνύματα ως μέσο προώθησης της επιχείρησης; Πίνακας 78:Χρησιμοποιείτε ηλεκτρονική σελίδα ως μέσο προώθησης της επιχείρησης; Πίνακας 79:Χρησιμοποιείτε την έκθεση ως μέσο προώθησης της επιχείρησης; Πίνακας 80: Χρησιμοποιείτε τα ηλεκτρονικά μέσα ως μέσο προώθησης της επιχείρησης; Πίνακας 81: Η επιχείρηση συμμετέχει σε κλαδικές εκθέσεις; Πίνακας 82: Υπάρχουν καταχωρήσεις της επιχείρησης σε τουριστικούς καταλόγους; Πίνακας 83: Υπάρχουν καταχωρήσεις της επιχείρησης σε ειδικά site; Πίνακας 84: Ποιος είναι ο όγκος των πωλήσεων της επιχείρησής σας σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου; Πίνακας 85: Ποιο είναι το περιθώριο κέρδους της επιχείρησής σας σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου; Πίνακας 86: Ποια είναι τα καθαρά κέρδη της επιχείρησής σας σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου; Πίνακας 87: Ποιο είναι το μερίδιο της αγοράς της επιχείρησής σας σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου; Πίνακας 88:Ποια είναι η φήμη της επιχείρησής σας σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου; Πίνακας 89: Ποια είναι η ανάπτυξη νέων υπηρεσιών στην επιχείρησή σας σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου; Πίνακας 90: Ποια είναι η ικανοποίηση εργαζομένων της επιχείρησής σας σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου; Πίνακας 91: Ποια είναι η ποιότητα των υπηρεσιών της επιχείρησής σας σε σχέση με τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου; Πίνακας 92: Σύνολο μόνιμου προσωπικού Πίνακας 93: Μη αμειβόμενα άτομα στην επιχείρηση Πίνακας 94: Σύνολο εποχιακού προσωπικού Πίνακας 95: Συνεργάζεστε με τουριστικά γραφεία; Πίνακας96: Τι ποσοστό διανυκτερεύσεων προέρχεται από επιδοτούμενα προγράμματα; Πίνακας 97: Τι ποσοστό των πελατών σας έρχονται και επόμενη φορά; Πίνακας 98: Υπάρχει πρόγραμμα προνομιακής εξυπηρέτησης των τακτικών πελατών; Πίνακας 99: Τι ποσοστό των πελατών σας γνώριζαν για την επιχείρηση σας πριν διανυκτερεύσουν; Πίνακας 100:Υπάρχει επικοινωνία με τους πελάτες μετά την αποχώρηση τους; Πίνακας 101:Υπάρχει ηλεκτρονικό σύστημα διαχείρισης των κρατήσεων; Πίνακας 102: Πόσα δωμάτια μπορούν να εξυπηρετούν άτομα με ειδικές ανάγκες; Πίνακας 103:Έχει αποκτήσει η επιχείρηση πιστοποιητικό ποιότητας; 17 17 17 17 17 17 17 18 18 18 18 18 19 19 19 19 19 20 20 20 20 21 21 21 21 22 22 22 22 viii

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ B.CS. C.R.S. D.E.A. E.V.A. L.A.G. L.E.A.D.E.R. N.I.R.S. O.E.C.D. V.R.S. Α.Ε.Π. ΑΝ.Ε.Θ. ΑΝ.Ε.ΣΕΡ. ΑΝ.ΕΤ.ΧΑ. ΑΝ.ΗΜΑ. ΑΝ.ΚΙ. ΑΝ.ΠΕ Ε.Ε. Ε.Ο.Κ. ΕΛ.Ο.Τ. Ε.Π.Α.Α.-Α.Υ. Ε.Σ.Υ.Ε. Ι.Τ.Ε.Π Κ.Π.Σ. Κ.Υ.Α. ΜΜΕ Ο.Π.Α.Α.Χ π.γ.δ.μ. Π.Δ. Π.Ε.Π. Π.Κ.Μ. Τ.Α. Balanced Scorecard Constant Returns to Scale Data Envelopment Analysis Economical Value Added Local Action Groups Liaisons Entre Actions pour la Developpement des Economies Rurales Non-Increasing Returns to Scale Organization for Economic Co-operation and development Variable Returns to Scale Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν Αναπτυξιακή Εταιρία Θεσσαλονίκης Αναπτυξιακή Εταιρία Σερρών Αναπτυξιακή Εταιρία Χαλκιδικής Αναπτυξιακή Ημαθίας Αναπτυξιακή Κιλκίς Αναπτυξιακή Πέλλας Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "Αγροτική Ανάπτυξη-Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου" Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Κοινή Υπουργική Απόφαση ΜίκροΜεσαίες Επιχειρήσεις Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης του Αγροτικού Χώρου πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας Προεδρικό Διάταγμα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας Τεχνική Αποτελεσματικότητα ix

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Προβληματική της έρευνας Η σύγχρονη αντίληψη για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών, προβάλει την ανάγκη προώθησης της πολυτομεακής ανάπτυξης και ανταγωνιστικότητας της τοπικής οικονομίας, σε αντίθεση με τις προηγούμενες δεκαετίες που προωθούνταν κυρίως η εντατικοποιημένη χρήση των μέσων παραγωγής. Η ανάπτυξη αυτή συνοδεύεται από τη λήψη μέτρων ενίσχυσης νέων πρωτοβουλιών, που επιτυγχάνουν τη μέγιστη δυνατή προστιθέμενη αξία, όχι μόνο στα προϊόντα αλλά και στις υπηρεσίες και στην περιοχή συνολικά. Τα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης, όπως αυτά διατυπώνονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση στη διακήρυξη του Cork το 1996, στοχεύουν στο να ενδυναμώσουν την ανταγωνιστικότητα της γεωργίας, να προστατέψουν το περιβάλλον και να προωθήσουν την αειφόρο ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Στα πλαίσια των προγραμμάτων αυτών ενισχύθηκε η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού ως ένα μέτρο που θα βοηθούσε, μεταξύ άλλων, στη διατήρηση του πληθυσμού στην ύπαιθρο, την εξασφάλιση καλύτερου βιοτικού επιπέδου για τους κατοίκους της, την ισότητα στις ευκαιρίες και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας (Roberts et al., 2005). Ο τουρισμός σήμερα αποτελεί μια σημαντική οικονομική δραστηριότητα σε παγκόσμιο επίπεδο. Στην παγκόσµια τουριστική αγορά και ιδιαιτέρα στην ευρωπαϊκή, προωθούνται, τα τελευταία χρόνια, ήπιες και εναλλακτικές µορφές τουριστικής ανάπτυξης και κυρίως εκείνες που είναι συµβατές µε τις κατευθύνσεις προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, όπως ο αγροτικός τουρισμός. Η εξασφάλιση της βιωσιµότητας των φυσικών και ανθρωπογενών πόρων κερδίζει έδαφος, υπό το πρίσµα των θετικών αναπτυξιακών αποτελεσµάτων που συνεπάγεται. Εθνικές πολιτικές για την υποστήριξη και ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού εφαρμόστηκαν στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς θεωρήθηκε καταλύτης για την αειφόρο ανάπτυξη και αναγέννηση της υπαίθρου και αναγνωρίζεται ως μια από τις σημαντικότερες στρατηγικές ανάπτυξης των 1

ορεινών και μειονεκτικών περιοχών της Ευρώπης (Sharpley and Vassb, 2006; Briednhann and Wickens, 2004). Στην Ελλάδα, σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, παρατηρήθηκε σχετική καθυστέρηση στην ανάπτυξη αυτής της μορφής τουρισμού, η οποία βασίστηκε κυρίως στην ερμηνεία και αξιοποίηση κανονισμών και πρωτοβουλιών που αποβλέπουν στη χρηματοδότηση των επενδύσεων. Η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού για την Ελλάδα δεν αποτέλεσε μόνον ένα μέτρο για την ανάπτυξη και ενδυνάμωση των αγροτικών περιοχών, αλλά και εμπλουτισμού της προσφοράς του τουριστικού προϊόντος. Στις περισσότερες περιπτώσεις έγινε χωρίς ένα συνολικό σχεδιασμό και την καθιέρωση ενός θεσμικού πλαισίου, τα οποία θα όριζαν μεταξύ των άλλων, δείκτες, προδιαγραφές και προφίλ επιχειρήσεων βάσει των οποίων θα ήταν εφικτή η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού ως εναλλακτική μορφή τουρισμού, η οποία ανταποκρίνεται στις σύγχρονες τάσεις της τουριστικής ζήτησης, καθώς επίσης και η βιωσιμότητα των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων (Kizos and Iosifidis 2007;Ιακωβίδου, 2006α). Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα το μη σαφή προσανατολισμό των αγροτοτουριστικών επιχειρήσεων και το φαινόμενο κάθε επιχειρηματίας να ορίζει τα δικά του πρότυπα στην κατασκευή, τη λειτουργία και το management, με βάση τις γνώσεις του πάνω στο αντικείμενο, τις εμπειρίες του στο χώρο της οργάνωσης και διοίκησης των επιχειρήσεων, στον προσωπικό του χαρακτήρα και την οικονομική κατάσταση της επιχείρησης (Ιακωβίδου, 2006α). Σε πολλές περιπτώσεις η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού βασίστηκε στην εσφαλμένη πεποίθηση ότι είναι εύκολο να δημιουργήσεις αγορά, εισόδημα και απασχόληση χωρίς τη συμβολή ειδικών για την αντιμετώπιση επαγγελματικών προβλημάτων, με αποτέλεσμα αρνητικές επιδράσεις τόσο στον τόπο που αναπτύχθηκε ο αγροτικός τουρισμός, όσο και στην ευρύτερη περιοχή (Hall et al., 2005). Ο τουρισμός είναι από τη φύση του ένας κλάδος πολύπλοκος και εύθραυστος καθώς βασίζεται στην πώληση εμπειριών, στην υλική και άυλη ποιότητα των περιοχών και των επιχειρήσεων ταυτόχρονα και για το λόγο αυτό απαιτεί τους αντίστοιχους χειρισμούς και την αντίστοιχη διαχείριση. 2

Σήμερα, ο αγροτικός τουρισμός εισέρχεται σε μία νέα κρίσιμη φάση, κατά την οποία καταβάλλονται ιδιαίτερες προσπάθειες να δημιουργηθούν βιώσιμες και ανταγωνιστικές αγροτοτουριστικές επιχειρήσεις. Να οργανωθούν αγροτοτουριστικοί προορισμοί και να διαμορφωθεί το προφίλ τους, που θα τους κάνει διακριτούς από καθιερωμένους προορισμούς (Ιακωβίδου, 2006b). Η «δεύτερη» αυτή φάση ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού θα είναι περισσότερο πολύπλοκη εστιάζοντας στην εδραίωση, στην διαφοροποίηση, στην εξυγίανση και την κατανόηση. Σε αυτή τη φάση οι πιθανές εκδοχές για την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού περιλαμβάνουν: αυξημένο ανταγωνισμό, περισσότερες πολιτικές για τον αγροτικό τουρισμό, ανάπτυξη της αγοράς, πιο αποτελεσματική και εξελιγμένη προώθηση, ζητήματα που αφορούν στον τομέα των ακινήτων και περισσότερη πολιτική σχετικά με τον αειφόρο τουρισμό (Long and Lane, 2000). Παρά όμως τη μεγάλη ανάπτυξη του τουρισμού στις αγροτικές περιοχές γνωρίζουμε ελάχιστα για την πορεία των ίδιων των επιχειρήσεων. Έχουν γίνει πολλές έρευνες σχετικά με τις προτιμήσεις των τουριστών και τα πρότυπα που έχουν για τον αγροτικό τουρισμό (Partalidou and Iakovidou, 2008; Caballe, 1999; Ronningen, 1997; Τσάρτας, 1991), ενώ η μελέτη των επιχειρήσεων και των επιχειρηματιών αγροτικού τουρισμού δεν είναι τόσο ευρεία. Παρατηρείται ότι όροι όπως ανταγωνιστικότητα έχουν διερευνηθεί περισσότερο σε σχέση με μια περιοχή (Buhalis, 2000; Clarke,1999; Hall, 1997) παρά με τις ίδιες τις επιχειρήσεις. Σε μια περίοδο που το εξωτερικό περιβάλλον των επιχειρήσεων μεταβάλλεται με ταχείς ρυθμούς, τότε αυτό που διαμορφώνει την απόδοση μιας επιχείρησης είναι το εσωτερικό της περιβάλλον, όπου μεταξύ άλλων είναι οι πόροι και οι ικανότητες, τα ιδιαίτερα δηλαδή χαρακτηριστικά κάθε επιχείρησης. Η αξιοποίηση των πόρων της επιχείρησης και ο προσανατολισμός της στην επίτευξη ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, μπορούν να επιτευχθούν μέσα από την αξιολόγηση και τον επαναπροσδιορισμό των στοιχείων που συνθέτουν το εσωτερικό της περιβάλλον. 1.2 Στόχοι και υποθέσεις της έρευνας Βασικός στόχος της παρούσας έρευνας είναι να μελετηθεί το κατά πόσο οι επιχειρήσεις αγροτικού τουρισμού που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα είναι 3