Συνέδριο CONSERVATION OF CULTURAL HERITAGE challenges and reviews ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ MINISTRY OF CULTURE, EDUCATION AND RELIGIOUS AFFAIRS Γ.Γ. Πολιτισµού - Γενική ιεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονοµιάς ιεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνηµείων General Secretariat of Culture - General Directorate of Antiquities and Cultural Heritage Directorate of Conservation of Ancient and Modern Monuments Χορηγοί: ΤΕΙ Αθήνας Τµήµα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης Technological Educational Institute of Athens Department of Conservation of Antiquities and Works of Art 25-29 Αθήνα Μαΐου May Athens 2015 Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων, Μουσείο Ακρόπολης Technopolis City of Athens, Acropolis Museum ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΩΝ
ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ Γ.Γ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ-ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ORGANISED BY: HELLENIC MINISTRY OF CULTURE, EDUCATION AND RELIGIOUS AFFAIRS GENERAL SECRETARIAT OF CULTURE GENERAL DIRECTORATE OF ANTIQUITIES AND CULTURAL HERITAGE DIRECTORATE OF CONSERVATION OF ANCIENT AND MODERN MONUMENTS TECHNOLOGICAL EDUCATIONAL INSTITUTE DEPARTMENT OF CONSERVATION OF ANTIQUITIES AND WORKS OF ART Τα κείμενα του τεύχους περιλήψεων παρατίθενται όπως παραλήφθηκαν από τους συγγραφείς, χωρίς γλωσσική επιμέλεια. Abstracts appear as sent by the authors, without editing. 4
Οργανωτική Επιτροπή: Ζωίτσα ΓΚΙΝΝΗ Κατερίνα ΕΥΘΥΜΙΟΥ Τατιάνα ΚΟΥΣΟΥΛΟΥ Μαρία ΚΡΙΝΗ Σταμάτης ΜΠΟΓΙΑΤΖΗΣ Μαρία ΠΑΠΑ ΗΜΗΤΡΙΟΥ Αλέξης ΣΤΕΦΑΝΗΣ Γιώργος ΦΑΚΟΡΕΛΛΗΣ Στεφανία ΧΛΟΥΒΕΡΑΚΗ Κωνσταντίνος ΧΟΥΛΗΣ Organizing Committee: Stamatis BOYATZIS Stefania CHLOUVERAKI Konstantinos CHOULIS Katerina EFTHIMIOU Yorgos FAKORELLIS Zoitsa GKINNI Tatiana KOUSOULOU Maria KRINI Maria PAPADIMITRIOU Alexis STEFANIS Τιμητική Επιτροπή: Νίκος ΖΙΑΣ Ελένη ΙΩΑΚΕΙΜΟΓΛΟΥ Νίκος ΜΙΝΩΣ Σταύρος ΜΠΑΛΤΟΓΙΑΝΝΗΣ Κυριάκος ΡΟΚΟΣ Αλίκη ΣΤΑΡΑ-ΓΑΛΕΡΙ ΟΥ ημήτρης ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Honorary Committee: DImitris CHARALAMBOUS Eleni IOAKEIMOGLOU Nikos MINOS Stavros BALTOYANNIS Kyriakos ROKOS Aliki STARA-GALERIDOU Nikos ZIAS Επιστημονική Επιτροπή: Θράσος ΑΒΑΡΙΤΣΙΩΤΗΣ Αθηνά ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ Ελισάβετ ΑΝΑΜΑΤΕΡΟΥ Βασιλική ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Κωνσταντίνος ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΗΣ Αθανάσιος ΒΕΛΙΟΣ Σταυρούλα ΓΚΟΛΦΟΜΗΤΣΟΥ Μιχαήλ ΟΥΛΓΕΡΙ ΗΣ Σπύρος ΖΕΡΒΟΣ Χάρης ΘΕΟ ΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Παναγιώτης ΘΕΟΥΛΑΚΗΣ Λεωνίδας ΚΑΡΑΜΠΙΝΗΣ Άννα ΚΑΡΑΤΖΑΝΗ Θωμάς ΚΑΤΣΑΡΟΣ Αναστάσιος ΚΟΥΤΣΟΥΡΗΣ Βασίλειος ΚΥΛΙΚΟΓΛΟΥ Βασίλειος ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ Πολυτίμη ΛΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ Αικατερίνη ΜΑΛΕΑ Χριστίνα ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ Γεώργιος ΜΠΟΥ ΑΛΗΣ Χαρίκλεια ΜΠΡΕΚΟΥΛΑΚΗ Γεωργιάννα ΜΩΡΑΪΤΟΥ Γεώργιος ΠΑΝΑΓΙΑΡΗΣ Όλγα ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ Αναστασία ΠΟΥΡΝΟΥ Πέτρος ΠΡΟΚΟΣ Σταύρος ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ Χριστίνα ΣΠΕΡΑΝΤΖΑ Ευγενία ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΥ Μελίνα ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Βασιλική ΧΑΤΖΗΓΕΩΡΓΙΟΥ Μαρία ΧΑΤΖΗ ΑΚΗ Βασιλική ΧΡΥΣΟΒΙΤΣΑΝΟΥ Σχεδιασμός σήματος συνεδρίου: Θράσος Αβαριτσιώτης Design of the conference sign: Thrassos Avaritsiotis Scientific Committee: Athina ALEXOPOULOU Elisavet ANAMATEROU Vasiliki ARGYROPOULOS Thrassos AVARITSIOTIS Georgios ΒOUDALIS Charikleia BREKOULAKI Maria CHATZIDAKI Vasiliki CHATZIGEORGIOU Vasiliki CHRYSOVITSANOU Michail DOULGERIDIS Melina FOTOPOULOU Stavroula GOLFOMITSOU Leonidas KARABINIS Thomas KATSAROS Anna KARATZANI Vasileios KILIKOGLOU Anastasios KOUTSOURIS Vasileios LAMPROPOULOS Polytimi LOUKOPOULOU Ekaterini MALEA Christina MARGARITI Geogianna MORAITOU Georgios PANAGIARIS Olga POLYCHRONOPOULOU Anastasia POURNOU Petros PROKOS Stavros PROTOPAPPAS Christina SPERANTZA Evgenia STAMATOPOULOU Charis THEODORAKOPOUULOS Panagiotis THEOULAKIS Konstantinos VASILEIADIS Athanasios VELIOS Spyros ZERVOS Σχεδιασμός και διαχείριση ιστοσελίδας συνεδρίου: Χρήστος Βασιλείου Design and support of the conference webpage: Christos Vasileiou 5
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ CONFERENCE PROGRAMME
Δευτέρα, 25 Μαΐου 2015 Τεχνόπολη, Αμφιθέατρο «Αθήνα 9,84» Monday, 25th May 2015 Technopolis, Amphitheatre Athina 9,84 8.00-9.00 ΕΓΓΡΑΦΕΣ (Τεχνόπολη «εξαμενές Καθαρισμού») REGISTRATION (Technopolis Purifier Hall ) 9.00-10.30 ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΕΚ ΗΛΩΣΗ Υποδοχή συνέδρων Χαιρετισμοί OPENING CEREMONY Welcoming remarks Opening speeches 10.30-11.10 ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΣ.. ΟΜΙΛΗΤΗΣ ΣΥΝΕ ΡΙΟΥ Gael de Guichen Σύμβουλος του Γενικού ιευθυντή του ICCROM Συντήρηση πολιτιστικής κληρονομιάς: σύγχρονες προκλήσεις INVITED.. SPEAKER on the CONFERENCE THEME Gael de Guichen Advisor to the Director-General of ICCROM Conservation of cultural heritage: Some present challenges 11.10-11.30 ιάλειμμα Coffee break 1η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Ιστορία Θεωρία εοντολογία 1st SESSION: History Theory Ethics ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: E. Pye, Ν. Μίνως CHAIR: E. Pye, N. Minos ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΙ ΟΜΙΛΗΤΕΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ INVITED SPEAKERS on the THEMATIC AREA 11.30-12.00 Νικόλαος Μίνως Επίτιμος Προϊστάμενος της ιεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων Nikolaos Minos Emeritus Director of the Directorate of Conservation of Ancient and Modern Monuments 12.00-12.30 Elizabeth Pye Επίτιμη Καθηγήτρια της Συντήρησης Αρχαιολογικού και Μουσειακού υλικού, Ινστιτούτο Αρχαιολογίας, UCL London Elizabeth Pye Emeritus Professor of Archaeological and Museum Conservation, Institute of Archaeology, UCL London 12.30-12.45 Γ. Μωραΐτου Η εξέλιξη της συντήρησης στην Ελλάδα και η καθιέρωση του επαγγέλματος του συντηρητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης: μια διαδρομή εκατόν πενήντα χρόνων G. Moraitou The evolution of conservation in Greece and the establishment of the conservator of antiquities and works of art as a profession: a course of a hundred and fifty years 12.45-13.00 Β. Χρυσοβιτσάνου Η συμβολή της επιστήμης της συντήρησης στη διατήρηση του μηνύματος των έργων τέχνης V. Chrysovitsanou The contribution of restoration in the preservation of the message of works of art 13.00-13.15 Μ. Σωφρονίδου Η πρόσληψη της έννοιας της συντήρησης από το ευρύ κοινό κατά τον 19ο αιώνα, μέσω του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου της εποχής M. Sofronidou The reception of the concept of conservation by the broader public during the 19th century, through the daily and periodical press of that period 13.15-13.30 Συζήτηση Discussion 13.30-14.30 ιάλειμμα Lunch break 2η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Ιστορία Θεωρία εοντολογία 2nd SESSION: History Theory Ethics ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: Α. Στάρα-Γαλερίδου, Μ. Λυκιαρδοπούλου-Πέτρου CHAIR: A. Stara-Galeridou, M. Lykiardopoulou-Petrou
14.30-14.45 M. ελή H συντήρηση στην Κρήτη και οι Κρήτες συντηρητές. Ταξίδι στο χρόνο από τα τέλη του 19ου αιώνα, με τα μνημεία και τα χέρια που τα έφεραν έως τον 21ο αιώνα M. Deli Conservation in Crete and the Cretan conservators. A travel through time from the end of the 19th century, with the monuments and the hands that carried them through the 21st century 14.45-15.00 Γ.Π. Μαστροθεόδωρος, Κ.Γ. Μπέλτσιος «Προληπτική συντήρηση» και «πρακτική συντήρηση» σε ερμηνείες της ζωγραφικής τέχνης G.P. Mastrotheodoros, K.G. Beltsios Preventive conservation and practical conservation in painting manuals 15.00-15.15. Χατζηγιάννης Ο βανδαλισμός της πολιτιστικής κληρονομιάς: σκέψεις πριν από τη συντήρηση D. Chatzigiannis Vandalism of cultural heritage: thoughts prior to conservation 15.15-15.30 Ευ. Σταματοπούλου Σύγχρονη τέχνη: ένα νέο πεδίο εξειδίκευσης σε θέματα τεκμηρίωσης και διατήρησης των έργων σύγχρονης εικαστικής δημιουργίας για τον μελλοντικό συντηρητή Eu. Stamatopoulou Contemporary art: a new field of expertise on documentation and conservation of contemporary works of art for the future conservator 15.30-15.45 Συζήτηση Discussion 15.45-16.00 ιάλειμμα Coffee break 3η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Εκπαίδευση 3rd SESSION: Education ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: W. Baatz, Γ. Παναγιάρης CHAIR: W. Baatz, G. Panagiaris ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΙ ΟΜΙΛΗΤΕΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ INVITED SPEAKERS on the THEMATIC AREA 16.00-16.30 Wolfgang Baatz Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού ικτύου για την Εκπαίδευση στη Συντήρηση (ENCoRE) Wolfgang Baatz Chair of European Network for Conservation-Restoration Education (ENCoRE) 16.30-17.00 Γεώργιος Παναγιάρης Καθηγητής, Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, ΤΕΙ Αθήνας George Panagiaris Professor, Department of Conservation of Antiquities and Works of Art, TEI of Athens 17.00-17.15 Γ. Παναγιάρης, Σ. Χλουβεράκη Η εκπαίδευση των φοιτητών Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, μέσω της συμμετοχής τους σε διεθνή ερευνητικά και αναπτυξιακά προγράμματα G. Panagiaris, S. Chlouveraki Educating conservation students through their participation in international research and development projects 17.15-17.30 Θ. Παπαθανασίου, Ευ. Νταλούκα Τεχνίτης συντηρητής έργων τέχνης αποκατάστασης: εκπαίδευση και κατάρτιση Th. Papathanasiou, E. Ntalouka Conservation technician: vocational education and training 17.30-17.45 Α. Στεφανής, Π. Θεουλάκης Το αίτημα της σύνδεσης της έρευνας με την εφαρμογή πεδίου και την πανεπιστημιακή εκπαίδευση στο πεδίο διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς A. Stefanis, P. Theoulakis The demand of the connection between research, field applications and university education in the field of cultural heritage preservation 17.45-18.00 Z. Γκιννή Η σημασία της κατάρτισης των εργαζομένων στη διατήρηση των συλλογών των βιβλιοθηκών και των αρχείων: προκλήσεις και επαναπροσδιορισμοί
Z. Gkinni The importance of training employees on the preservation of library and archival collections: challenges and redefinitions 18.00-18.15 Ν. Σαρρής Η εκπαίδευση και η εξέλιξη των ρόλων του συντηρητή βιβλίων: αναδρομή και προβληματισμοί N. Sarris Education and evolution of the roles of the book conservator: reflections and considerations 18.15-18.30 Μ. Στεφανίδου Εφαρμογή της έρευνας στην πράξη στο πεδίο της συντήρησης M. Stefanidou Applying research into practice in the conservation field 18.30-18.45 Π. Χριστοδούλου,. Καρολίδης, Ν. Κατσικώστα, Μ. Κλιάφα, Ε. Κουλουμπή, Χ. Μαργαρίτη, Γ. Μπουδαλής, Μ. Ντουκάκης, Π. Πρόκος Ο θεσμικός ρόλος της ΠΕΣΑ στην ανάπτυξη του επιστημονικού διαλόγου των Συντηρητών Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης: συμπεράσματα και προβληματισμοί P. Christodoulou, D. Karolidis, N. Katsikosta, M. Kliafa, E. Kouloumpi, Ch. Margariti, G. Boudalis, M. Ntoukakis, P. Prokos The institutional role of PESA in the development of scientific dialogue of Conservators of Antiquities and Works of Art: conclusions and concerns 18.45-19.00 Συζήτηση Discussion Τρίτη, 26 Μαΐου 2015 Τεχνόπολη, Αμφιθέατρο «Αθήνα 9,84» Tuesday, 26th May 2015 Technopolis, Amphitheatre Athina 9,84 4η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Έρευνα 4th SESSION: Research ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: P. Baglioni, Β. Αργυροπούλου CHAIR: P. Baglioni, V. Argyropoulos ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΙ ΟΜΙΛΗΤΕΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ INVITED SPEAKERS on the THEMATIC AREA 9.00-9:30 Piero Baglioni Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Φλωρεντίας Piero Baglioni Professor, University of Florence 9.30-10.00 Βασιλική Αργυροπούλου Καθηγήτρια, Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, ΤΕΙ Αθήνας Vasiliki Argyropoulos Professor, Department of Conservation of Antiquities and Works of Art, TEI of Athens 10.00-10.15 Α. Αλεξοπούλου, Α. Καμινάρη, Α. Μουτσάτσου Μη καταστρεπτικός έλεγχος των έργων τέχνης: εξέλιξη και προοπτικές Α. Alexopoulou, Α. Kaminari, Α. Moutsatsou Non-destructive testing of works of art: development and prospects 10.15-10.30 Β. Κυλίκογλου, Ι. Καρατάσιος Εμπειρία και προοπτικές συνεργασίας μεταξύ των ερευνητικών, εκπαιδευτικών και διαχειριστικών φορέων στον τομέα της συντήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς V. Kilikoglou, I. Karatasios Experiences and perspectives for better collaboration among research, education and management, in the field of conservation of cultural heritage 10.30-10.45 Αι. Μαλέα, Ε. Παπαγεωργίου, Αι. Σπυροπούλου, Γ. Παναγιάρης Η σημασία του «πειραματικού σχεδιασμού» στη διερεύνηση της επίδρασης του μουσειακού περιβάλλοντος στα οργανικά υλικά: ανασκόπηση πρόσφατων ερευνητικών δεδομένων E. Malea, E. Papageorgiou, Ai. Spyropoulou, G. Panagiaris The importance of the experimental design for the investigation of the museum environment effects on the organic material: review of recent research data
10.45-11.00 Π. Λουκοπούλου, Α. Μοροπούλου Βυζαντινές γυάλινες ψηφίδες με μεταλλικό φύλλο: μια πρώτη απόπειρα περιγραφής των τεχνολογικών χαρακτηριστικών και της φθοράς P. Loukopoulou, A. Moropoulou Byzantine metal-leaf glass tesserae: a first attempt to describe technological features and decay 11.00-11.30 ιάλειμμα Coffee break 5η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Έρευνα 5th SESSION: Research ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: Ε. Ιωακείμογλου, Τ. Χατζηνικολάου CHAIR: E. Ioakeimoglou, T. Chatzinikolaou 11.30-11.45 Ευ. Καραντώνη, Σ.O. Παπαϊωάννου, Αι. Μαλέα, Λ.Καραμπίνης, Ζ. Τσούρτη, Θ. Αβαριτσιώτης, Γ. Παναγιάρης Σχεδιασμός έρευνας πεδίου για την αναζήτηση ενός δεοντολογικού πλαισίου διαχείρισης έργων βιοτέχνης E. Karantoni, S.O. Papaioannou, E. Malea, L. Karampinis, Z. Tsourti, Th. Avaritsiotis, G. Panagiaris Field research design for the deontological framework of bioart management 11.45-12.00 Ε. Αγγελακοπούλου Σχεδιασμός και αποτίμηση κονιαμάτων αποκατάστασης για τα μνημεία της Ακρόπολης E. Aggelakopoulou Design and evaluation of restoration mortars for the Acropolis monuments 12.00-12.15. Κοτζαμάνη, A. Φωκά, Γ. Καρύδη, Μ. Ζαχαρία, Σ. Μπογιατζής, Ι. Καρατάσιος, Β. Περδικάτσης Ανοίγοντας μία δίοδο επικοινωνίας με το παρελθόν: χαρακτηρισμός της φθοράς και γήρανσης κραμάτων χαλκού ύστερης αρχαιότητας από τη βυζαντινή συλλογή του Μουσείου Μπενάκη D. Kotzamani, A. Phoca, G. Karydi, M. Zacharia, S. Boyatzis, I. Karatasios, V. Perdikatsis Communicating with the past: characterization of wear and deterioration of late antiquity copper alloys from the Benaki Museum byzantine collection 12.15-12.30 Θ. Κατσαρός Αναζητώντας με raman μιαν «άγνωστη» επέμβαση συντήρησης του 19ου αιώνα στα πώρινα της Ακρόπολης της Αθήνας Th. Katsaros Investigating an unknown conservation treatment of 19th century on the archaic statues of Acropolis of Athens using raman spectroscopy 12.30-13.00 Συζήτηση Discussion 13.00-14.00 ιάλειμμα Lunch break 6η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Έρευνα 6th SESSION: Research ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: Κ. Ασημενός, Κ. Παπασταματίου CHAIR: K. Asimenos, K. Papastamatiou 14.00-14.15 Ι. Γραμματικάκης, Κ. ημάδης, Κ. Μελεσσανάκη, Π. Πουλή Αφαίρεση τσιμεντοκονίας από επιφάνειες αρχιτεκτονικών μελών από ορυκτή γύψο (σεληνίτη) από τα περιφερειακά μνημεία της Κνωσού, μέσω εφαρμογής ακτινοβολίας Laser G. Grammatikakis, K. Demadis, K. Melessanaki, P. Pouli Laser assisted removal of dark cement crusts from the mineral gypsum (selenite) architectural elements from the peripheral monuments of the archaeological site of Knossos 14.15-14.30 Σ. Ράπτη, Α. Φιλιππόπουλος, Α. Πούρνου Αφαίρεση οξειδίων σιδήρου από σύνθετα λαογραφικά αντικείμενα S. Rapti, A. Philipopoulos, A. Pournou The removal of iron corrosion products from composite ethnographic materials 14.30-14.45 Π. Γαλάτης, Σ. Μπογιατζής, Χ. Θεοδωρακόπουλος Επιλεκτική αφαίρεση σωματιδιακών ρύπων από ρητινούχα επιστρώματα μαστίχας, γομμαλάκας και Laropal K80 με υδρογέλες P. Galatis, S.Boyatzis, Ch.Theodorakopoulos Removal of a synthetic soiling mixture from mastic, shellac and Laropal K80 coatings using two hydrogels
14.45-15.00 E.E. Τουμπακάρη, Σ. Χλουβεράκη Σχεδιασμός και εφαρμογή σταθεροποιημένων κονιαμάτων από εδαφικό υλικό για τη στερέωση και συντήρηση προϊστορικών αρχαιολογικών χώρων E. E. Toumbakari, S. Chlouveraki Design and application of stabilized earth-based mortars for the consolidation and conservation of prehistoric archaeological sites 15.00-15.15 Μ. Λαζαρίδης, Ε. Κατσίβελα, Η. Κοπανάκης, Λ. Ραΐση, Αι. Μαλέα, Σ. Ράπτη, Ευ. Καραντώνη, Ζ. Σακκή, Γ. Παναγιάρης ιερεύνηση περιβάλλοντος μουσείων: πρώτα αποτελέσματα Μ. Lazaridis, Ε. Katsivela, I. Kopanakis, L. Raisi, E. Malea, S. Rapti, E. Karantoni, Ζ. Sakki, G. Panagiaris Investigation of museum environments: first results 15.15-15.30 Συζήτηση Discussion 15.30-16.00 ιάλειμμα Coffee break 7η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Συντήρηση 7th SESSION: Conservation Projects ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: Μ. Γεωργαντοπούλου, Β. Πετρόπουλος CHAIR: M. Georgantopoulou, V. Petropoulos 16.00-16.15 Β. Λαμπρόπουλος, Α. Στεφανής Η αναγκαιότητα της συντήρησης και αποκατάστασης των μνημείων και των έργων τέχνης V. Lampropoulos, A. Stefanis The necessity of conservation and restoration of monuments and works of art 16.15-16.30 Ν. ασακλή, Τ. Μαρκέτου Επείγουσες εργασίες συντήρησης σε σωστικές ανασκαφές: H περίπτωση ευρημάτων της Μέσης Εποχής του Χαλκού στην Ιαλυσό N. Dasakli, T. Marketou Urgent restoration work in rescue excavations: the case of Middle Bronze period finds at Ialysos, Rhodes 16.30-16.45 Ι.Π. Σταϊκόπουλος Η συντήρηση αρχαιοτήτων από τις Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές στις Κυκλάδες και τη Σάμο. Η εμπειρία από επεμβάσεις συντήρησης της Γαλλικής Σχολής στη ήλο, της Βρετανικής Σχολής στη Μήλο, του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στη Σάμο και του Αυστραλιανού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Άνδρο. Συμπεράσματα και προκλήσεις I. P. Staikopoulos The conservation of ancient monuments from the Foreign Archaeological Schools at the Cyclades and the island of Samos. The experience gained from the interventions of the French School at Delos, the British School at Melos, the German Institute at Samos and the Australian Institute at Andros. Conclusions and Challenges 16.45-17.00. Μακροπούλου, Γ. Γούσιας, Η. Καραγιαννίδου, Ευ. Μίμης, Ευ. Κονταλέκα, Χ. Μιχάλαρος Παναγία Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης: Στοιχεία που προέκυψαν κατά τις εργασίες συντήρησης των Παλαιοχριστιανικών εντοίχιων ψηφιδωτών,των τμημάτων ψηφιδωτών και μαρμαροθετημένων δαπέδων των πλάγιων κλιτών D. Makropoulou, G. Gousias, E. Karagiannidou, Eu. Mimis, E. Kontaleka, Ch. Michalaros Panagia Acheiropoietos in Thessaloniki: Knowledge that occurred during the conservation of the early Christian wall mosaics, the parts of the floor mosaics and opus sectile of the side aisles 17.00-17.15 Συζήτηση Discussion 17.15-17.45 ιάλειμμα Coffee break 8η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Συντήρηση 8th SESSION: Conservation Projects ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: Π. Ταβλαρίδου-Μαυρουδή, Α. Νακάσης CHAIR: P. Tavlaridou-Mavroudi, A. Nakasis 17.45-18.00 Μ. Λυκιαρδοπούλου-Πέτρου Συντηρημένα αντικείμενα στο πέρασμα του χρόνου
M. Lykiardopoulou-Petrou The behaviour of treated objects in the course of time 18.00-18.15 Ι. Ματαράγκας Οπτικοποίηση μετρήσεων υγρασίας και θερμοκρασίας σε μνημεία I. Mataragkas Visualization of humidity and temperature measurements in monuments. 18.15-18.30 Σ. Πατατούκος Πού καταλήγουν τα χημικά απόβλητα των εργαστηρίων συντήρησης; S. Patatoukos Where do chemical wastes from conservation laboratories end up? 18.30-18.45 Θ. Κοντογεώργη Εθνογραφικοί θησαυροί στη νεοελληνική λογοτεχνία. Συμβολή στη διάσωση, διατήρηση και προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς και της πολιτισμικής συνέχειας Th. Kontogeorgi Ethnographic thesaurus in new Greek literature. Contribution to the preservation, conservation and promotion of cultural inheritance and continuity 18.45-19.00 Συζήτηση Discussion 19.00-20.00 ΣΥΝΕ ΡΙΑ ΑΝΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΩΝ POSTER SESSION Τετάρτη, 27 Μαΐου 2015 Τεχνόπολη, Αμφιθέατρο «Αθήνα 9,84» Wednesday, 27th May 2015 Technopolis, Amphitheatre Athina 9,84 9η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Συντήρηση 9th SESSION: Conservation Projects ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: V. Fassina, Μ. Μερτζάνη CHAIR: V. Fassina, M. Mertzani ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΙ ΟΜΙΛΗΤΕΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ INVITED SPEAKERS on the THEMATIC AREA 9.00-9.30 Vasco Fassina Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Τεχνικής Επιτροπής για την τυποποίηση στον τομέα της συντήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς Vasco Fassina Chairman of the European Technical Committee for the standardisation in the field of conservation of cultural heritage 9.30-10.00 Μαρία Μερτζάνη Προϊσταμένη της ιεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων Maria Mertzani Head of the Directorate of Conservation of Ancient and Modern Monuments 10.00-10.15 Ν. Μίνως, Ι. Ματαράγκας, Γ. Σωτηροπούλου, Μ. Φωτοπούλου Εργασίες συντήρησης στον Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Κάιρο N. Minos, I. Mataragas, G. Sotiropoulou, M. Fotopoulou Conservation works at St. George s church in Old Cairo 10.15-10.30 Γ. Φραντζή, Α. Μαριδάκη, Ευ. Παπακωνσταντίνου Η συντήρηση της φατνωματικής οροφής της Πρόστασης των Κορών στο Ερέχθειο G. Frantzi, A. Maridaki, E. Papakonstantinou The conservation of the coffered ceiling of the Maidens porch in the Erechtheion 10.30-10.45 Μ. Φωτοπούλου, Ν. Μίνως Οι επιδράσεις των συνθηκών περιβάλλοντος στις επεμβάσεις συντήρησης των τοιχογραφιών των Μακεδονικών τάφων M. Fotopoulou, N. Minos The environmental condition effects on conservation treatments of Macedonian tombs wall paintings 10.45-11.00 Συζήτηση Discussion 11.00-11.30 ιάλειμμα Coffee break
10η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Συντήρηση 10th SESSION: Conservation Projects ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: Χ. Λιωνής, Η. Νομπιλάκης CHAIR: Ch. Lionis, E. Nobilakis 11.30-11.45 Γ. Παυλόπουλος, Μ. Χατζηνικολάου Συντήρηση επτά θρησκευτικών έργων σε μουσαμά του Κωνσταντίνου Παρθένη G. Pavlopoulos, M. Chatzinikolaou Restoration of seven religious oil paintings by Constantinos Parthenis 11.45-12.00 Ι. Βίτσου, Γ. Σωτηροπούλου Ειδικά προβλήματα σε θέματα συντήρησης κεραμοπλαστικού διακόσμου, ένθετων κεραμικών, διακοσμητικών πλακιδίων κ.ά. σε βυζαντινά, μεταβυζαντινά και νεότερα μνημεία Ι. Vitsou, G. Sotiropoulou Special issues on the conservation of decorative brickwork, ceramics, tiles etc. of Βyzantine, post-βyzantine monuments and historic buildings 12.00-12.15 Α. Τζαμαλής, Ι.Π. Σταϊκόπουλος Μεθοδολογία προσέγγισης εργασιών συντήρησης και ανάταξης της μαρμάρινης λότζια στο νέο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ερμούπολης Σύρου A. Tzamalis, I.P. Staikopoulos Methodology of approach for conservation and restoration works of the marble loggia on the new Historical and Folklore Museum in Ermoupoli, Syros 12.15-12.30 Eυ. Φράγκου, Π. Τζανουλίνος, Μ. Ρογκενμπούκε «Φιλοστοργία» του Γιαννούλη Χαλεπά: διλήμματα και επεμβάσεις συντήρησης E. Fragou, P. Tzanoulinos, M. Roggenbucke Affection by Yannoulis Halepas: dilemmas and conservation treatment 12.30-12.45 Γ. Κορκόβελος, Μ. Χατζηδάκη Νέα υποστηρίγματα αποσπασμένων τοιχογραφιών με τη χρήση σύνθετων υλικών με τρισδιάστατα υαλοϋφάσματα G. Korkovelos, M. Chatzidakis New support systems for detached wallpaintings using 3D fibre reinforced polymer composites 12.45-13.00 Χ. Καραδήμα, Μ.Γ. Τρομπέτα, Μ. ουλγερίδης Ο ρόλος του συντηρητή στη διαχείριση του εκθεσιακού υλικού: η περίπτωση της έκθεσης «Στα άδυτα της Εθνικής Πινακοθήκης» Ch. Karadima, M.G. Trompeta, M. Doulgeridis The role of the conservator in the management of exhibition material: the exhibition Unknown Treasures from the National Gallery collections 13.00-13.15 Συζήτηση Discussion 13.15-14.30 ιάλειμμα Lunch break 11η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: Συντήρηση 11th SESSION: Conservation Projects ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: Ι. Γκερέκος, Μ. Σκουλούδη CHAIR: I. Gkerekos, M. Skouloudi 14.30-14.45 Χ. Μαργαρίτη, Αι. Ευθυμίου, Π. Κωσταλούπης Συντήρηση, αναλύσεις και επανέκθεση των έργων του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ από το Μουσείο Θεόφιλου στη Βαρειά Λέσβου Ch. Margariti, E. Efthymiou and P. Kostaloupis Conservation, analysis and display of paintings by Theofilos Chatzimichail from the Theofilos Museum in Varia, Lesvos 14.45-15.00 Τ. Κουσουλού Η συντήρηση των σημαιών: προκλήσεις, προβληματισμοί και εφαρμογές T. Kousoulou The conservation of flags: challenges, considerations and applications 15.00-15.15 Κ. Λέντζη, Γ. Φακορέλλης Μέθοδοι συντήρησης ενός χάρτινου ιαπωνικού ενδύματος «Shifu» K. Lentzi, Y. Facorellis Conservation methods of a Shifu japanese paper garment
15.15-15.30 Μ. Γιαννίκου, Ου. Κανακάρη Τα ιστορικά τεχνικά σχέδια και οι αναπαραγωγές τους: η τεκμηρίωση και διατήρηση μιας σχετικά άγνωστης κατηγορίας αρχειακού υλικού M. Giannikou, Ou. Kanakari Historical technical drawings and reproductions: documentation and preservation issues of an almost unknown category of archival material 15.30-15.45 Π. Κωσταλούπης, Μ. Φωτοπούλου, Ρ. Καίσαρ Η συντήρηση της ζωγραφισμένης αυλαίας του ημοτικού Θεάτρου Πειραιά P. Kostaloupis, M. Fotopoulou, R. Kaisar The restoration of painted curtain of Municipal Theater of Piraeus 15.45-16.00 Συζήτηση Discussion Πέμπτη, 28 Μαΐου 2015 Μουσείο Ακρόπολης, αμφιθέατρο Thursday, 28th May 2015 Acropolis Museum, auditorium 12η ΣΥΝΕ ΡΙΑ: H συντήρηση και το ευρύ κοινό 12th SESSION: Conservation and the public ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: R. Nardi, Π. Θέμελης CHAIR: R. Nardi, P. Themelis ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΙ ΟΜΙΛΗΤΕΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ INVITED SPEAKERS on the THEMATIC AREA 9.00-9.30 Roberto Nardi Πρόεδρος της ιεθνούς Επιτροπής για τη Συντήρηση των Ψηφιδωτών (ICCM) Roberto Nardi President of the International Committee for the Conservation of Mosaics (ICCM) 9.30-10.00 Πέτρος Θέμελης Ομότιμος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης Petros Themelis Emeritus Professor of Classical Archeology, University of Crete 10.00-10.15 Μ. Χατζηδάκη Street art conservators. Η γνώση και η εξοικείωση ως μέσο πρόληψης και προστασίας της τέχνης του δρόμου M. Chatzidakis Street art conservators. Understanding and familiarization as a tool for the protection of street art 10.15-10.30 Λ.Μ. Ταπίνη, L. Gόmez-Robles Τοπική κοινωνία και συντήρηση: μια συνεχώς αναπτυσσόμενη και πολλά υποσχόμενη σχέση. Το παράδειγμα του Martos project L.Μ. Tapini, L. Gόmez-Robles Local communities and conservation: a growing promising relationship. The example of Martos project 10.30-10.45 Φ. Τσίτου, Ε. Κίττα Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για το χειρισμό των μουσειακών αντικειμένων: «Άψυχα αντικείμενα, έχετε λοιπόν ψυχή;» F. Tsitou, E. Kitta Learning programme on handling museum objects: Inanimate objects, have you then a soul? 10.45-11.00 Α. Φατούρος Η ένταξη και η προβολή της συντήρησης στη μουσειακή πληροφορία μέσω των νέων τεχνολογιών A. Fatouros The inclusion and promotion of the conservation of museum information through new technologies 11.00-11.15 Α. Στασινού, Π. Μπάνου Η αποκατάσταση του όρου συντήρηση μέσα από δραστηριότητες των Γενικών Αρχείων του Κράτους A. Stassinou, P. Banou The retrieval of the term conservation through activities in the General State Archives of Greece
11.15-11.30 Συζήτηση Discussion 11.30-12.00 ιάλειμμα Coffee break ΣΥΝΕ ΡΙΑ ΠΑΡΑΛΛΗΛΗΣ ΡΑΣΗΣ SESSION ON THE ACROPOLIS WORKSHOP ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΙ ΟΜΙΛΗΤΕΣ για την παράλληλη δράση στο Μουσείο Ακρόπολης INVITED SPEAKERS on the workshop at the Acropolis Museum 12.00-12.15 Παρασκευή Πουλή Αφαίρεση περιβαλλοντικών ρύπων από τα μνημεία και γλυπτά της Ακρόπολης των Αθηνών με την τεχνολογία λέιζερ: αρχή λειτουργίας και ανάπτυξη μεθοδολογίας Laser cleaning pollution crusts from the Athens Acropolis sculptures and monuments; principles of operation and development of methodology 12.15-12.30 Κωνσταντίνος Βασιλειάδης Καινοτόμες εφαρμογές μεθοδολογίας συντήρησης στο Μουσείο της Ακρόπολης: αρθρωτά στηρίγματα έκθεσης των γλυπτών και καθαρισμός με λέιζερ Constantinos Vasiliadis Innovative (state-of-the-art) approaches and methodologies for the conservation and presentation of the Acropolis Museum exhibits: constructions-supports for the exhibition of sculptures and laser cleaning 1η ΣΥΝΕ ΡΙΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ 1st STUDENT SESSION ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ: Κ. Ρόκος, Κ. Καβάσιλα CHAIR: K. Rokos, K. Kavasila 12.30-12.45. Μητσός Μελέτη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών διάβρωσης δομικών υλικών με αργιλικές προσμίξεις και μέτρηση της ικανότητας ιοντοανταλλαγής τους D. Mitsos A study on the corrosion factors of clay mineral building materials and their cation exchange capacity 12.45-13.00 Ευ. αρβίρη, M. Camaiti, Ι. Καρατάσιος, Β. Κυλίκογλου Η επίδραση της τιτανίας στο μηχανισμό ενυδάτωσης υδραυλικών ασβεστοκονιαμάτων E. Darviri, M. Camaiti, I. Karatasios, V. Kilikoglou The effect of TiO 2 in the hydration mechanism of hydraulic lime mortars 13.00-13.15 Ν. I. εδούση, Γ. Φακορέλλης, Σ. Μπογιατζής, Α. Στεφανής, Τ. Μαρκέτου Μελέτη τεχνολογίας κατασκευής έγχρωμων κονιαμάτων εποχής χαλκού από την Ιαλυσό της Ρόδου N. I. Dedoussi, Y. Facorellis, S. Boyatzis, A. Stefanis, T. Marketou Study of manufacturing technology of Bronze age painted mortar floors from Ialyssos, Rhodes 13.15-13.30 Α. Μιχαλοπούλου, A. Bonazza, Β. Κυλίκογλου, Ι. Καρατάσιος Αποτίμηση της στερεωτικής δράσης υλικών νανο-τεχνολογίας σε φυσικούς λίθους A. Michalopoulou, A. Bonazza, V. Kilikoglou, I. Karatasios Evaluation of the consolidation effect of different nano-composite materials on natural stones 13.30-13.45 I. Τούλη, Α. Στεφανής Έρευνα για την αξιολόγηση εμπορικών υλικών προστασίας anti-graffiti στις επιφάνειες γλυπτών και αρχιτεκτονικών μνημείων I. Touli, A. Stefanis Study of the evaluation of commercial anti-graffiti protection materials for sculpted surfaces and architectural monuments 13.45-14.45 ιάλειμμα Lunch break 13.45-14.45 ΣΥΝΕ ΡΙΑ ΑΝΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ STUDENT POSTER SESSION 2η ΣΥΝΕ ΡΙΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ 2nd STUDENT SESSION ΠΡΟΕ ΡΕΙΟ:. Χρυσόπουλος, Α. Αϊβάζογλου CHAIR: D. Chrysopoulos, A. Aivazoglou 14.45-15.00 Μ. Γιαννακέρη Προκαταρκτική μελέτη επίδρασης αυτοκόλλητων επανατοποθετούμενων χαρτιών σημειώσεων τύπου post-it TM στο προσωπικό αρχείο του λαογράφου Κίτσου Α. Μακρή
M. Giannakeri Preliminary examination of the effect of self-adhesive repositionable paper notes such us post-it TM notes on the personal archive of the folk art historian Kitsos A. Makris 15.00-15.15 Ευ. Κισκήρα Προγραμματισμός ενεργειών για τη μετακίνηση της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, από το κτίριο της οδού Πανεπιστημίου στο Φάληρο E. Kiskira Action planning for moving the National Library of Greece from the centre of Athens to its new location at Faliro 15.15-15.30 Α. Παλιομπέη Φυσικοχημικές αναλύσεις ζωγραφικών έργων τέχνης στο παράδειγμα ενός πίνακα του Georg Philipp Rugendas του Πρεσβύτερου A. Paliompei Scientific investigation of paintings: examination of a painting by Georg Philipp Rugendas d. A. with various scientific techniques 15.30-15.45 Π. Ξηραδάκη Επιφανειακή προστασία για σύγχρονες δημόσιες τοιχογραφίες P. Xiradakis Protective coatings for outdoor public murals 15.45-16.00 Κ. Κουπάδη, Σ. Μπογιατζής,. Κοτζαμάνη, Μ. Ρούμπου, Ν. Καλογερόπουλος Μελέτη οργανικών υπολειμμάτων σε αρχαιολογικής προέλευσης σκεύη με φυσικοχημικές αναλυτικές τεχνικές K. Koupadi, S. Boyatzis, D. Kotzamani, M. Roumpou, N. Kalogeropoulos Study of organic residues in archaeological origin vessels with physicochemical analytical techniques 16.00-16.15 Λ. Μπελέρη, Β. Ντατσιούδης, Α. Παρτσινέβελου «Άθικτη Τέχνη»: όταν η καταστροφή δεν είναι εξαφάνιση L. Beleri, V. Ntatsioudis, A. Partsinevelou Untouched art: where disaster or destruction is not disappearance 16.15-16.30 Κ. Καρπαθιωτάκη,. Κοτζαμάνη, Σ. Μπογιατζής, Α. Καραμπότσος ιερεύνηση των εμπορικών προϊόντων καθαρισμού του αργύρου και εφαρμογή τους σε αντικείμενα της Νεοελληνικής Συλλογής του Μουσείου Μπενάκη K. Karpathiotaki, D. Kotzamani, S. Boyatzis, A. Karampotsos Investigation of commercial silver cleaning products and their application on objects of the Benaki Museum Neohellenic Collection 16.30-16.45 Συζήτηση Discussion 16.45-17.00 Λήξη συνεδρίου - Συμπεράσματα Closing remarks ιάλειμμα Coffee break 17.15-19.00 Συζήτηση στρογγυλής τραπέζης Round table Παρασκευή, 29 Μαΐου 2015 Friday, 29th May 2015 ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΡΑΣΕΙΣ WORKSHOPS, TOURS AND VISITS
ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑ - ΘΕΩΡΙΑ- ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ THEMATIC AREA HISTORY - THEORY - ETHICS
Γ. Μωραΐτου G. Moraitou Η εξέλιξη της συντήρησης στην Ελλάδα και η καθιέρωση του επαγγέλματος του συντηρητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης: μια διαδρομή εκατόν πενήντα χρόνων Η συντήρηση των αρχαιοτήτων ως κρατική μέριμνα, όπως και η ελληνική αρχαιολογία, γεννιέται ταυτόχρονα με το νέο ελληνικό κράτος το δεύτερο τέταρτο του 19ου αιώνα. Η γνώση που διαθέτουμε για τη συντήρηση στα Οθωνικά χρόνια είναι ακόμα περιορισμένη, παρόλα αυτά η συμβολή της χημείας, της τέχνης και της τεχνικής είναι πιστοποιημένες. Αντίθετα, από το 1888 και μετά τα στοιχεία είναι πολλά και μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την εξέλιξη της συντήρησης και την αργή διαμόρφωση του συντηρητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης ως επάγγελμα από την τετράκις υπόστατη προέλευση του γνωστικού του αντικειμένου: τη χημεία, την καλλιτεχνία, την τεχνική και την αρχαιολογία. Επιπρόσθετα, γίνεται σαφές ότι η εξέλιξη της συντήρησης στην Ελλάδα ακολουθεί λίγο πολύ την ίδια διαδρομή που ακολούθησε διεθνώς. Στην παρούσα εργασία γίνεται αναφορά σε γνωστούς και άγνωστους φορείς, δομές και ανθρώπους που συνέβαλλαν στη διαμόρφωση του σύγχρονου προφίλ του συντηρητή. The evolution of conservation in Greece and the establishment of the conservator of antiquities and works of art as a profession: a course of a hundred and fifty years Conservation of antiquities as a state concern, just like Greek archaeology, is simultaneously born with the Greek state in the second quarter of the 19th century. Our knowledge on the conservation in the Othonian period is still limited, nevertheless the contribution of chemistry, art and technique are attested. On the contrary since 1888 there has been abundant evidence and one can follow the evolution of conservation and the slow emanation of the conservator of antiquities and works of art as a profession from the fourfold origin of his discipline: chemistry, art, technique and archaeology. In addition, it is clarified that the evolution of conservation in Greece complies more or less with the international course. In the present paper references are made to known and unknown institutions, structures and people who contributed to the formation of the modern profile of the conservator. 20
Β. Χρυσοβιτσάνου V. Chrysovitsanou ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑ - ΘΕΩΡΙΑ- ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ THEMATIC AREA HISTORY - THEORY - ETHICS Η συμβολή της επιστήμης της συντήρησης στην διατήρηση του μηνύματος των έργων τέχνης Η επιστήμη της συντήρησης επιδιώκει να διατηρήσει στον χρόνο αντικείμενα και έργα τέχνης του μακρινού ή και του κοντινού παρελθόντος, όπως αυτά δημιουργήθηκαν κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Ο συντηρητής καλείται να «διαβάσει» το έργο, ανακαλύπτοντας τα στρώματα σημασίας πίσω από αυτό που βλέπει το μάτι, να ανακαλύψει δηλαδή το μήνυμα του έργου, τον εσωτερικό του παλμό, το περιεχόμενό του. Αυτό συμβαίνει γιατί χωρίς το περιεχόμενο, το ίδιο το έργο δεν υφίσταται. Η γνώση της εικονογραφίας και της εικονολογίας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ορθή προσέγγιση του έργου, ώστε να περιορισθούν πιθανές αυθαιρεσίες και λάθη κατά τη διάρκεια της συντήρησής του. Άλλωστε, η μορφή αποτελεί απλώς ένα προ-εικονογραφικό στάδιο επάνω στο οποίο οικοδομούνται η εικονογραφική και η εικονολογική σημασία, καθώς η μορφή γεννιέται από την ιδέα. Ο στόχος είναι λοιπόν να διατηρηθεί η ιδέα, το μήνυμα του έργου. Αυτό επιτυγχάνεται μόνον όταν ο συντηρητής είναι σε θέση να διακρίνει το ατομικό στιλ που πηγάζει από την προσωπικότητα και το ταλέντο του καλλιτέχνη, καθώς και το στιλ της εποχής, του τόπου και ενδεχομένως της σχολής στην οποία ανήκει. Η συντήρηση απαιτεί λοιπόν τη γνώση των κανόνων που διέπουν την κατασκευή ενός έργου με συγκεκριμένη λειτουργία. Η κατανόησή του προϋποθέτει την παρατήρηση (οπτική εμπειρία), την περιγραφή (αναγνώριση) και την ανάγνωση. Όταν επαναπαυόμαστε στην απαίδευτη, «αθώα» οπτική επαφή, χωρίς να αποκωδικοποιούμε το έργο, ο κίνδυνος που ελλοχεύει είναι η παραποίησή του. Συνεπώς η μεθοδολογία της συντήρησης υπαγορεύεται από τη γνώση του προς συντήρηση έργου. Ουδείς δικαιούται να παρέμβει εάν δεν γνωρίζει. Όπως σημειώνει ο Brandi: «Η συντήρηση αποτελεί τη μεθοδολογική στιγμή της αναγνώρισης του έργου τέχνης στη φυσική του σύσταση και στη διπλή πολικότητά του, αισθητική και ιστορική, ενόψει της μεταβίβασής του στο μέλλον». The contribution of restoration in the preservation of the message of works of art The science of restoration aims to preserve through time objects and works of art as they have been produced under determined circumstances. The restorer has to read the work, discovering the layers of meaning behind what the eye can see, that is, discover the message of the work, its internal beat, its contents. This happens because no work can be separated from its contents. Knowledge of iconography and iconology is essential for a correct examination of the work of art in order to avoid mistakes and eventual wrong initiatives during its restoration. On the other hand, the image is simply a pre-iconographic stage on which the iconographic and iconologic meanings are constructed, since the idea gives birth to the image. Thus, the idea, the message of the work must be preserved. This can happen only when the restorer is able to conceive and distinguish the individual style which comes out of the artist s personality and talent, as well as the style of the time, the place and eventually the school to which it belongs. Thus, restoration demands the knowledge of the rules which follow the making of a work with a determined functioning. The real understanding of a work of art requires observation (optical experience), description (recognition) and reading. If we examine a work only under a superficial, optical view, then there is the risk of misunderstanding it. That is why, restoration methodology really needs and asks for a profound knowledge of the work which has to be restored. Nobody can restore anything if he doesn t know it. As Cesare Brandi remarks: Restoration is the methodological moment of the recognition of the work of art in its physical consistency and in its double polarity, aesthetic and historic, in view of its transmission to the future. 21
M. Σωφρονίδου M. Sofronidou Η πρόσληψη της έννοιας της συντήρησης από το ευρύ κοινό κατά τον 19ο αιώνα, μέσω του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου της εποχής Με αφορμή το εύρημα των Αντικυθήρων (1900-1901) και την «αγωνιώδη» προσπάθεια, εκ μέρους της πολιτείας, για την ανεύρεση του ειδικού που θα αναλάμβανε τη συντήρηση των χάλκινων ευρημάτων του ναυαγίου και ιδιαίτερα του Εφήβου, θα επιχειρηθεί η αναζήτηση, μέσω των δημοσιευμάτων (ειδήσεων, άρθρων, αναφορών ή σχολίων) του περιοδικού και ημερήσιου αθηναϊκού Τύπου, της πρόσληψης της έννοιας της συντήρησης από το αναγνωστικό κοινό κατά το 19ο αιώνα. Σε αυτήν, έως τη δεκαετία του 1870, καθοριστικό ρόλο είχαν καθηγητές του πανεπιστημίου, όπως ο Ξ. Λάνδερερ ή ο Κ. Μητσόπουλος. Στα τέλη της ίδιας δεκαετίας η ανασκαφική έρευνα του Ε. Σλήμαν στις Μυκήνες και η «φροντίδα» που έδειξε ο ανασκαφέας για τη συντήρηση των οργανικών καταλοίπων (σκελετικά λείψανα) από τους τάφους καταγράφεται στις στήλες των εφημερίδων της εποχής, οι οποίες αργότερα με αφορμή ένα παρόμοιο εύρημα από την ανασκαφή του Λέοντα της Χαιρώνειας θα σχολιάσουν αρνητικά τις παραπάνω ενέργειες. Η κατακόρυφη, στη συνέχεια, αύξηση των ανασκαφικών δραστηριοτήτων στον ελλαδικό χώρο και η «αξιοποίηση» των μνημείων για την προσέλκυση ξένων κυρίως περιηγητών ανέδειξαν σε μείζον θέμα για την ελληνική πολιτεία το πεδίο της συντήρησης-αποκατάστασης των μνημείων. Άλλωστε την ίδια περίπου περίοδο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο διατυπώθηκαν οι πρώτες θεωρητικές θέσεις για αυτά τα θέματα από τους Giovanni Secco Suardo (1798-1873), Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc (1814-1879) και John Ruskin (1819-1900). The reception of the concept of conservation by the broader public during the 19thcentury, through the daily and periodical press of that period Occasioned by the finding of Antikythera (1900-1901) and the anguished effort on behalf of the state to find the expert who would undertake the conservation of the bronze findings of the wreck, and especially of the Ephebe, we will try to find out through publications (news, articles, reports or comments) of the periodical and daily Athenian press how the reading public of the 19th century received the concept of conservation. Determining role in this perception until the 1870 s played university professors, such as X. Landerer or K. Mitsopoulos. At the end of this same decade newspaper columns of that period record the excavation research of H. Schliemann at Mycenae and the care the excavator showed for the conservation of organic remains (skeletal residues) coming from tombs. These columns will later comment negatively the abovementioned actions, based on a similar finding in the excavation of the Lion of Chaeronea. Later on, the abrupt increase of excavation activities in the Hellenic area and the utilization of monuments for attracting tourists of mostly foreign origin brought out to the Greek state the importance of the field of monuments conservation-restoration. Besides, Giovanni Secco Suardo (1798-1873), Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc (1814-1879) and John Ruskin (1819-1900) formulated at the same time the first theoretical views on these subjects at a European level. 22
Μ. Δελή M. Deli ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑ - ΘΕΩΡΙΑ- ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ THEMATIC AREA HISTORY - THEORY - ETHICS Η συντήρηση στην Κρήτη και οι Κρήτες συντηρητές. Ταξίδι στο χρόνο από τα τέλη του 19ου αιώνα, με τα μνημεία και τα χέρια που τα έφεραν έως τον 21ο αιώνα Η συντήρηση αρχαιοτήτων στην Ελλάδα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εξέλιξη της αρχαιολογικής έρευνας έχοντας ως ένα βαθμό, καθορίσει τη σημερινή εικόνα και κατάσταση διατήρησης των μνημείων. Ειδικότερα στην Κρήτη, υπάρχει το αμφιλεγόμενο παράδειγμα της Κνωσού και μάλιστα, σε αντιπαράθεση με εκείνο της Φαιστού, που σε απόσταση αναπνοής, μοιάζουν να μην έχουν πολλά κοινά στοιχεία με την πρώτη ματιά. Η αρχαιολογική δραστηριότητα στην Κρήτη ξεκινά δειλά, με την ανασκαφή στην Κνωσό από τον Μίνωα Καλοκαιρινό (1879), συνεχίζεται με τον Arthur Evans στο ίδιο μέρος, και δεν σταματά ποτέ μέχρι και σήμερα. Η αρχαιολογική έρευνα απογειώνεται και ο τεράστιος όγκος του υλικού που έρχεται στο φως, δημιουργεί την ανάγκη ανθρώπων που θα βοηθήσουν στην αποκάλυψή του και θα το καταστήσουν κατάλληλο για περεταίρω μελέτη. Από τις ανασκαφές του Arthur Evans και της Ιταλικής Αρχαιολογικής Αποστολής, μέχρι το πρώτο μικρό μουσείο της Κρητικής Πολιτείας, από την παρουσία τους σε κάθε αρχαιολογικό χώρο και μουσείο, μέχρι την οργάνωση ενός σύγχρονου εργαστηρίου συντήρησης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, οι άνθρωποι ήταν πάντα εκεί και έγραφαν την ιστορία της συντήρησης στην Κρήτη, αλλά και στην Ελλάδα. Τα μνημεία κουβαλούν πληροφορίες τεχνογνωσίας, πολιτικών και κοινωνικών τάσεων, ακόμα και προσωπικών οραμάτων των ανθρώπων που τα διαχειρίστηκαν. Όμως, πρέπει κανείς να ψάξει πέρα από τα μνημεία για να απαντήσει ένα καίριο ιστορικό ερώτημα: ποιοι άνθρωποι, ποια χέρια, τα «μετέφεραν» ως εδώ; Τα ονόματά τους δε μνημονεύονται στις δημοσιεύσεις της εποχής, η τεχνογνωσία τους δεν καταγράφεται και οι πηγές των γνώσεών τους παραμένουν άγνωστες. Μελετώντας τα μνημεία και τα ιστορικά αρχεία, αλλά κυρίως συνομιλώντας με ανθρώπους που έζησαν και δούλεψαν στο μεταίχμιο μιας ιστορικής για τα μνημεία εποχής, μοιάζει να ακολουθεί κανείς τα χνάρια των ανθρώπων που έζησαν δίπλα στα μνημεία σα σκιές. Conservation in Crete and the Cretan conservators. A travel through time from the end of the 19th Century, with the monuments and the hands that carried them through the 21st Century Conservation in Greece is inextricably connected with the development of archaeological research, having, up to a point, defined today s image and conservation status of the country s monuments. More specifically in Crete, there is the controversial example of the monument of Knossos, versus that of Phaistos, which even though they are located a stone s throw from each other, seem not to have a lot in common at first sight. Archaeological activity in Crete begins with the excavation of Knossos by Minos Kalokairinos (1870), continues with Arthur Evans excavating at the same sight and never seizes. Archaeological research takes off and the enormous volume of archaeological material that comes to light creates the need for people that will help for it to be revealed and will render it suitable for further study. From the excavations of Arthur Evans and those of the Italian Archaeological Mission, to the first small museum of the Cretan State, from their presence to every archaeological sight and museum, to the organization of a modern conservation lab at the Archaeological Museum of Heraklion, the people were always there, writing the history of conservation in Crete and in Greece. Monuments carry information on expertise, on political and social trends, even on the personal visions of the people who managed them. However, one must look beyond the monuments in order to answer a critical historic question: who were the people, which hands carried the monuments to our day? Their names are not memorized in the current publications, their expertise is not recorded and the source of their knowledge remains unknown. By conducting research on monuments and historical records, but mainly, by talking to the people who lived and worked on the verge of a historic era for these monuments, it feels like one is following the footsteps of those who lived by the monuments like shadows. 23