3 ΣE ΛAOI KAI ΘPHΣKEYMATA ENA ΠΛOYPAΛIΣTIKO KOΣMO (B ) Σκοπ ς αυτής της διδακτικής εν τητας είναι: ñ Να κάνετε µια ουσιαστική γνωριµία µε τα δυο µεγάλα θρησκε - µατα της Ασίας, τον Ινδουϊσµ και το Βουδισµ. Αφο, ω Βασιλιά, έτσι µίλησεν ο Χάρι, ο ιδάσκαλ ς του µεγά λου γι γκα έδειξε στον Πάρθα την υπέρτατη µορφή του. Είναι η µορφή της απείρου θε τητος που οι ψεις της ρίσκονται παντο και που µέσα της υ πάρχουν λα τα θαυµάσια της υπάρξεως, που ατελείωτα πολλαπλασιάζει λες τις πολυάριθ- µες και θαυµαστές αποκαλ ψεις του είναι Της, µια θε της, πλ ατιά σαν τον κ σµο, που λέπει µε µάτια αναρίθµητα, µιλά µε αναρίθµητα σ τ µατα, οπλισµένη για τη µάχη µε άρµατα θεϊκά, απειράριθµα και στηµένη, δοξασµένη µέσα στα δικά της θεία στολίδια οµορφιάς, ντυµένη µε µιαν ο υράνια αχτίδα θε τητος, αγαπητή µε τις γιρλάντες Της απ θεϊκά λουλο δι α, µυρωµένα µε θείες ευωδίες Ολ κληρος ο κ σµος, διηρηµένος, σε µυριάδε ς και µως ενοποιηµένος, είναι ορατ ς µέσα στο σώµα του θεο των Θεών Μπαγκα άτ Γκιτά ΧΙ,9-14, εκδ. ωδώνη, Αθήνα 1966, σ. 167. Ο κ σµος είναι γεµάτος οδ νη. Η γέννηση είναι π νος. Τα γερ ατειά είναι π νος, η αρρώστια κι ο θάνατος είναι π νος. Ο άνθρωπος του µ ίσους πονάει, ο χωρισµ ς απ τους αγαπηµένους είναι π νος, το να πασχίζε ι κανείς µάταια να ικανοποιήσει τις ανάγκες του είναι π νος. Πραγµατικά η ζωή που δεν εί-
O ΣYΓXPONOΣ ANΘPΩΠOΣ KAI H ΘPHΣKEIA 25 ναι ελευθερωµένη απ την επιθυµία και το πάθος, έχει σαν συ νέπεια τον π νο. Το το αντιπροσωπε ει την αλήθεια της Οδ νης σοι κατ ανοο ν την Τετραπλή Ευγενή Αλήθεια ονοµάζονται Οι άνθρωποι που απ χτησαν τα µάταια της Φώτισης. Η διδασκαλία του Βο δα απ το ι λίο Βουδιστικά Κείµενα, ε κδ. Imago, Αθήνα 1984, σ.75-76 A. TA ΘPHΣKEYMATA THΣ AΣIAΣ ΛEΞEIΣ KΛEI IA Aπρ σωπος νους, Mπάχµαν, Nτάρµα, Bάρνα, Kυκλική Iστορία, Bέδες, Bο δας, Eυγενικές Aλήθειες, Xιναγυάνα, Mαχαγυάνα Ο κ σµος της Ασίας µάς φαίνεται, ταν ακο µε ή δια άζουµε γι αυτ ν, εξωτικ ς κι απ µακρος. Ίσως θεωρο - µε τριτοκοσµική την πολιτιστική του υποδοµή. Αυτ είναι λάθος. Η Ασία είναι ένας χώρος µέσα απ τον οποίο ξεπήδησαν πολιτισµοί που µέχρι σήµερα τους θαυµάζουµε και µας επηρεάζουν. Η θρησκεία έπαιξε ένα σηµαντικ ρ λο στη διαµ ρφωση του τρ που σκέψης και του τρ που ζω ής των Aσιατών. Μέσα απ αυτή την αχανή ήπειρο εµφανίστηκαν κα ι διαµορφώθηκαν θρησκευτικά µεγέθη πανάρχαια µε µεγάλη αν τοχή και πνευµατικ τητα αξιοσηµείωτη. Στη διαµ ρφωση των θρησκευτικών ιδεών των Aσιατών συνέ αλ ε ιδιαίτερα η φ ση, ο χαρακτήρας των κοινωνιών τους και η φιλοσοφία τους για τη ζωή. Η ζωή του ανθρώπου για τον Aσιάτη είναι ένα µέρος απ τη ζωή του σ µπαντος, µέσα στο οποίο κινο νται τα πάντα. Ψυχή αυτο του σ µπαντος είναι ένας νους, µια δ ναµη απρ σωπη, που λειτου ργεί ως κινητήρια δ ναµη των πάντων. Η ζωή µου, σκέφτεται ο Aσιάτ ης, είναι ένα µικρ τµήµα, σχεδ ν ασήµαντο, εν ς συν λου. Οφείλ ω λοιπ ν να ζήσω εδώ στη γη για ένα διάστηµα και να ακολουθήσω το ν - µο του σ µπαντος, που θέλει να πεθαίνω και να ξαναγυρίζω µέ σα σ αυτ µε µια άλλη ίσως µορφή. Τίποτα λοιπ ν κατ ουσίαν δεν α λλάζει και δεν εξελίσσεται, έτσι πως το σκέφτεται ένας δυτικ ς, α λλά κι αν εξελιχθεί αυτ είναι πολ σχετικ. Γ ρω απ αυτή την κεντρική ιδέα οι πολυπληθείς λαοί της Ασ ίας
26 BHMATA ΠIΣTHΣ KAI ZΩHΣ διαµ ρφωσαν τα θρησκευτικά τους συστήµατα, χωρίς να τα απολυτοποιο ν και χωρίς να έχουν πρ θεση να πολεµήσουν άλλα θρ ησκευτικά συστήµατα που υπάρχουν έξω απ το δικ τους περι άλλ ον. Είναι χαρακτηριστικ τι σε λα τα θρησκε µατα της Ασίας δηµιουργήθηκαν δ ο επίπεδα: ένα σ στηµα φιλοσοφικής επεξεργα σίας και πρακτικής της θρησκείας και ένα σ στηµα εκλαϊκευµένης θρησκευτικ τητας, το οποίο λειτουργεί ανάµεσα στο πλήθος των απλών ανθρώπων. Κυρι τερα θρησκε µατα που υπάρχουν µέχρι σήµερα είναι ο Ινδουϊσµ ς (Ινδία), ο Βουδισµ ς (σε λες τις χώρες της Ασίας ), ο Κοµφουκιανισµ ς (Κίνα), ο Ταοϊσµ ς (Κίνα) και ο Σιντοϊσµ ς (Ιαπωνία). B. H ΘPHΣKEIA THΣ ANOXHΣ: O IN OYΪΣMOΣ Ως «Ινδουϊσµ ς» χαρακτηρίστηκε το θρησκευτικ φαιν µεν ο που υπάρχει στην Ινδία απ αιώνες. Οι ίδιοι οι Ινδοί το ονοµάζο υν «arya Dharma» δηλ. «ευγενή τάξη» ή «sanatana Dharma» δηλ. αιώνια τάξη. εν πρ κειται για µια συγκεκριµένη θρησκεία αλλά για ένα σ νολο διδασκαλιών και θρησκευτικών παραδ σεων, οι οποίες συνυπάρχουν χωρίς να συγκρο ονται µεταξ τους. Βασικές διδασκαλί ες που είναι αποδεκτές απ λες τις θρησκευτικές παραδ σεις στη ν Ινδία είναι: ñ Το Ντάρµα, που είναι ο ν µος της παρξης, ο οποίος εισχωρεί σε λες τις πτυχές του κ σµου. Επι άλλει την κοσµική τάξη και κανονίζει την τάξη της κοινωνίας.,τι πρέπει ο Ινδ ς να πρά ττει ορίζεται απ τον ν µο του Ντάρµα. Έχει ηθική και θρησκευτι κή σηµασία. ñ Το Βάρνα, που είναι η διδασκαλία για την παρξη απ τον ν µο του Ντάρµα µιας συγκεκριµένης κοινωνικής διαστρωµάτωση ς που καθορίζει τέσσερις ασικές κοινωνικές τάξεις : των ραχµά νων (ιερέων), των αρχ ντων, των καλλιεργητών και των χειρωνακτ ών. Κανείς δεν µπορεί να αλλάξει κατά τη διάρκεια της ζωής του κοινωνική τάξη, παρά µ νο σε µια επ µενη ζωή. ñ Η διδασκαλία για τους τέσσερις σκοπο ς της ζωής προτρέπει τους πιστο ς να θέσουν στη ζωή τους ως στ χους: τη σωστή σεξουαλ ι- κ τητα (Kama), τη σωστή συµπεριφορά και την αποτελεσµατικ -
O ΣYΓXPONOΣ ANΘPΩΠOΣ KAI H ΘPHΣKEIA 27 τητα (Artha), τον λογικ τρ πο ζωής (Dharma) και τη λ τρωση ή απελευθέρωση απ τον ν µο των µετενσαρκώσεων (Moksa). ñ Η αντίληψη για το χρ νο που έχουν σοι πιστε ουν στον Ινδουϊσµ διαιρεί την αιωνι τητα θα λέγαµε σε επί µέρους µεγάλε ς χρονικές περι δους. Κάθε χρονική περίοδος διαρκεί ένα διάστη µα απ εκατοµµ ρια χρ νια. Μετά, ο κ σµος καταστρέφεται και ξαναδηµιουργείται. Έτσι, η αντίληψη για την ιστορία είναι κυκλική. ñ Στ χος ψιστος στη ζωή του Ινδουϊστή είναι να ξεφ γει απ τον αδυσώπητο ν µο του κάρµα, ο οποίος, ανάλογα µε τις πράξεις του, τον επαναφέρει µετά τον θάνατ του στη ζωή και να ενωθε ί µε Εκείνον τον απρ σωπο αλλά παντοδ ναµο ν µο της παγκ σµιας τάξης. Αυτή η ένωση µοιάζει µε την ένωση µιας σταγ να ς νερο µε τον ωκεαν. ñ Τρ ποι για να πετ χει το στ χο αυτ είναι τρεις : η οδ ς των έργων (karma marga), η οδ ς της γνώσης (jnana marga) και η οδ ς της αγάπης και αφοσίωσης σε µια θε τητα (bhakti marga). ñ λες οι διδασκαλίες του Ινδουϊσµο αναπτ σσονται στα ιερ ά ι λία τα οποία είναι: οι Βέδες, τα αρχαι τερα ιερά κείµενα του κ σµου, οι Ουπανισάδες και µια σειρά απ άλλα κείµενα. Ένα απ τα σηµαντικ τερα ιε ρά ι λία του Ινδουϊσµο είναι η Μπαγκα άτ Γκιτά, µέσα στην οποία αναπτ σσεται η διδασκαλία για τη γι γκα, ως τεχνική µέθοδο, για να ενωθεί ο άνθρωπος µε το Μπράχµαν, το οποίο είναι η θεία πραγµατικ τητα, το θεµέλιο του σ µπαντος. Γ. MIA «AΘEH ΘPHΣKEIA»: O BOY IΣMOΣ Ο Βουδισµ ς είναι η θρησκεία που ίδρυσε ο Σιντάρτα Γκαουτ άµα, ένα ιστορικ πρ σωπο που έζησε τον 6ο αιώνα π.χ. στη ρεια Ι νδία και ονοµάστηκε Βο δας που σηµαίνει «φωτισµένος». Καταγ ταν α- π τη δε τερη κάστα των αρχ ντων και εγκατέλειψε το παλάτ ι του πατέρα του που ήταν ηγεµ νας εν ς µικρο κρατιδίου και περιπλανήθηκε ως µοναχ ς και ερηµίτης στα δάση κοντά σε πολλο ς π νευµατικο ς δασκάλους. Αιτία για τη φυγή του αυτή στάθηκαν τέσσ ερα «θεάµατα», δηλ. περιστατικά που είδε, ταν κάποτε γήκε απ το πα-
28 BHMATA ΠIΣTHΣ KAI ZΩHΣ λάτι του πατέρα του που ήταν κλεισµένος. Τα τρία απ αυτά, δ ηλ. έ- νας άρρωστος, ένας γέρος και µια κηδεία τον προ ληµάτισαν ως προς το ζήτηµα του ανθρώπινου π νου, ενώ το τέταρτο, δηλ. η θ έα ε- ν ς ασκητή που φαιν ταν γαλήνιος και πέρα απ τον π νο, τον έκανε να αποφασίσει να αποκτήσει την εµπειρία του τελευταίου, ελπίζοντας τι θα ξεπερνο σε το πρ ληµα του π νου. Τελικά διαπίστωσε µέσα απ την άσκηση τι και αυτή δεν µπορο σε να λ σει το πρ ληµά του. Η λ ση, σ µφωνα µε τις πληρο φορίες των ιερών κειµένων του Βουδισµο προέκυψε, ταν µετά απ έ- ντονο διαλογισµ «φωτίστηκε», δηλ. µηδένισε την επιθυµία του και απέκτησε τη γνώση για τη λ τρωση. Αποφάσισε να κηρ ξει στο υς συνανθρώπους του την εµπειρία του και απέκτησε πολλο ς µα θητές. Η αρχική διδασκαλία του Βουδισµο ασίζεται στις λεγ µενες «τέσσερις ευγενικές αλήθειες»: 1. Τα πάντα είναι π νος. 2. Αιτία του π νου είναι η επιθυµία. 3. Για να πάψει ο π νος πρέπει να µην υπάρχει επιθυµία. 4. Το µονοπάτι που οδηγεί στην κατάπαυση του π νου είναι η ο- κταπλή οδ ς, η οποία περιλαµ άνει οκτώ στάδια για να φθάσε ι κανείς µέσω του διαλογισµο στη Νιρ άνα που είναι η ίωση του απ λυτου κενο. Ο Βουδισµ ς έχει τρεις κλάδους που διαφέρουν µεταξ τους. Ο αρχικ ς Βουδισµ ς διδάσκεται περισσ τερο απ το λεγ µεν ο Χιναγυάνα (µικρ χηµα) Βουδισµ, ο µεταγενέστερος διδάσκεται απ τον Μαχαγυάνα (µεγάλο χηµα), ενώ στο Θι έτ υπάρχει ο Θι ετιαν ς Βουδισµ ς που είναι ένα κράµα του Βουδισµο και των παλαιών θρησκευτικών δοξασιών που υπήρχαν στην περιοχή αυτή. Βασικ ς στ χος εν ς ουδιστή δεν είναι η επικοινωνία µε κ άποιο Θε. Ο Θε ς δεν τον ενδιαφέρει, αλλά στοχε ει κυρίως να απελ ευθερωθεί απ τον π νο και την οδ νη της παρξης. Γενικά πρέπει να υπογραµµιστεί τι ο Βουδισµ ς δεν αποτελ εί µια συγκεκριµένη διδασκαλία, αλλά ένα πλήθος παραδ σεων που δια- µορφώθηκαν µέσα στο πέρασµα του χρ νου, έτσι ώστε να παρου σιάζεται σήµερα µια πολυµορφία ως προς τους στ χους, τις κατευθ νσεις και τον τρ πο µε τον οποίο προσπαθο ν οι οπαδοί του να πετ χουν τη λ τρωση. Άλλοτε εµφανίζεται ως φιλοσοφικ σ στηµα, άλ-
O ΣYΓXPONOΣ ANΘPΩΠOΣ KAI H ΘPHΣKEIA 29 λοτε ως σ στηµα ψυχολογίας του ανθρώπου και άλλοτε ως µια θρησκεία: µε σ µ ολα, λατρεία και αντικείµενο λατρείας, πως π.χ. ο Βο δας. ΤΙ ΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΧΑΣΩ ñ Ο άνθρωπος σ µφωνα µε τα ασιατικά θρησκε µατα είναι ένα τµήµα του σ µπαντος, το οποίο διέπει ένας συµπαντικ ς ν µ ος, ένας απρ σωπος νους. ñ Η ανθρώπινη ψυχή «φιλοξενείται» µέσα στο σώµα, και ταν αυτ πάψει να υπάρχει µετακινείται σε άλλα σώµατα. ñ Ο Ινδουϊσµ ς είναι σ στηµα πολλών θρησκευτικών διδασκαλιών µε µεταφυσικ περιεχ µενο. ñ Ο Βουδισµ ς είναι σ στηµα διδασκαλιών που υπ σχονται ένα είδος λ τρωσης µε λιγ τερο θρησκευτικ χαρακτήρα. Η λ τρω - ση είναι περισσ τερο αποτέλεσµα ψυχολογικών διεργασιών και ατοµικο διαλογισµο µε εγκ σµιο χαρακτήρα. EXOYN ΣHMAΣIA AYTA ΓIA TH ZΩH MOY; 1. Ο τρ πος που σκέφτεται ένας Aσιάτης ως προς τη θρησκευτική πίστη ρίσκεις τι θα ήταν τρ πος, µε τον οποίο θα µπορο σε ς κι εσ να σκέφτεσαι; 2. Ποια απ τις διδασκαλίες του Ινδουϊσµο θα µπορο σες να σχολιάσεις και να κρίνεις; 3. Ένα σ στηµα ψυχολογίας, πως είναι µια πλευρά του Βουδισµο, πιστε εις τι θα είχε κάποιο ν ηµα στην προσωπική σο υ ζωή; Αιτιολ γησε την απάντησή σου.