Η «νοσηλεία» των τραυματιών στην ομηρική εποχή

ιεπιστηµονική Φροντίδα Υγείας (2011) Τόµος 3, Τεύχος 4, 127-132 Η «νοσηλεία» των τραυματιών στην ομηρική εποχή Γκουγκουλής Ι.¹, Σένκα Ε.², Ζαλούµη Π. 2 ¹ΤΕ Νοσηλευτής Α.Τ.Ε.Ι., Θεσσαλονίκης ²ΤΕ Νοσηλεύτρια Α.Τ.Ε.Ι., Θεσσαλονίκης ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Από τη µελέτη των Οµηρικών επών φαίνεται ότι στην Αρχαία Ελλάδα είχε αναπτυχθεί, σε µεγάλο βαθµό, αξιόλογη εµπειρική ιατρική και θεραπευτική µέθοδος. Σκοπός: Στην παρούσα µελέτη παρουσιάζονται πτυχές της θεραπευτικής φροντίδας των τραυµατιών στα Οµηρικά έπη. Υλικό και Μέθοδος: Πραγµατοποιήθηκε βιβλιογραφική αναζήτηση σχετική µε το θέµα, µε λέξεις ευρετηρίου που σχετίζονται µε τη θεραπευτική στα Οµηρικά έπη. Αποτελέσµατα: Στα έπη του Οµήρου αναφέρονται 150 περίπου ανατοµικοί όροι, γίνεται αναφορά επιδηµιών, νοσηµάτων, λοιµών, µελαγχολίας, µανίας, δηγµάτων φιδιών, λιποθυµίας και µέθης. Από πλευράς φαρµάκων αναφέρεται ο µανδραγόρας, το όπιο, δηλητήρια βελών, διάφορες πικρές ρίζες και αιµοστατικά. Γνωστή επίσης ήταν η χρήση φορείων για τη µεταφορά τραυµατιών, τα επονοµαζόµενα και ως «φοράδα». Οι γιατροί των Οµηρικών χρόνων (Μαχάων, Ποδαλείριος) γνώριζαν επίσης τρόπους για την επίσχεση αιµορραγιών, τη διενέργεια χειρουργικών επεµβάσεων, την αφαίρεση ξένων σωµάτων, την επίδεση διαφόρων επιθεµάτων, και µάλιστα αναλγητικών, και την εφαρµογή πλήθους επιδέσµων, τους οποίους χρησιµοποιούσαν σε µεγάλη έκταση. Συµπεράσµατα: Από τα προαναφερθέντα συνάγεται ότι η ιατρική, όπως αποτυπώνεται στα χρόνια του Οµήρου βοήθησε µεγάλους πολεµιστές στα πεδία των µαχών, ανακουφίζοντας και θεραπεύοντάς τους. Λέξεις-Κλειδιά: Όµηρος, νοσηλεία, τραυµατίας, φροντίδα, θεραπεία, Οµηρικά έπη. Υπεύθ. Αλ/φίας: Γκουγκουλής Ι. Χαρ. Τρικούπη 28, Αµπελώνας 40400 Λάρισα Τηλ. 6947-550947 email: ioan.goug@yahoo.gr 127

Interscientific Health Care (2011) Vol 3, Issue 4, 127-132 The treatment of wounded in the homeric times Gougoulis I.¹, Senka E.², Zaloumi P.² ¹Male Nurse A.T.E.I. of Thessaloniki ²Nurse A.T.E.I. of Thessaloniki ABSTRACT Introduction: From the study of the Homeric poems, it seems that in Ancient Greece remarkable empirical medicine and therapeutics have been developed to a great extent. Scope: In the present study the folds of the therapeutics care of the wounded in the Homeric poems are presented. Material and Method: By bibliography research was effectuated according to the theme, with directory words relating to the therapeutics in the Homeric poems. Results: Around 150 anatomical terms are mentioned in the Homeric poems, there is a reference in epidemics, diseases, pestilence, melancholy, mania, snake bites, unconsciousness and drunkenness. From the medicines point of view, mandrake, opium, arrow poisons, various bitter roots and haemostatics are mentioned. The use of stretches is also know for the transportation of the wounded, called forada. The physicians of the Homeric times (Machaon, Podalirius) knew ways for the retention of the haemorrhages, as well, the execution of surgical operations, the removal of foreign matter, the bandaging of various compresses and also of analgesics, and he application of various bandages, which they used to a great extent. Conclusions: From the above mentioned, it results that the medicine, as it is depicted in the centuries of Homer, helped the great warriors in the field of battle, relieving and treating them. Keywords: Homer, treatment, wounded, care, therapy, Homeric poems. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα έπη του Οµήρου ως γνωστόν αποτελούν ακόµη και σήµερα ανεξάντλητη πηγή µελέτης και σχολιασµού (Πορφυριάδου, 2008). Εκτός από την µοναδική λογοτεχνική αξία που έχουν, παρουσιάζουν συγχρόνως, πλήθος πολιτισµικών στοιχείων τα οποία µας επιτρέπουν να ανασυνθέσουµε την εποχή που περιγράφει ο ποιητής (Μητρόπουλου, 1962). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα αξιολογηθούν και οι αναφορές του Οµήρου σε ιατρικά θέµατα καθώς και σε θέµατα φροντίδας τραυµατιών πολέµου (Κουρκούτα, 2010). Σκοπός λοιπόν της εργασίας αυτής, είναι η παρουσίαση των κυριότερων µεθόδων αντιµετώπισης και φροντίδας των τραυµατιών και των τραυµάτων στην Οµηρική εποχή. Για τη διεξαγωγή της παρούσας εργασίας, χρησιµοποιήθηκε η µεθοδολογία της ιστορικής έρευνας. Πηγή των στοιχείων αποτέλεσαν τα Οµηρικά έπη, καθώς και δηµοσιεύµατα από άρθρα, µελέτες και κείµενα σχετικά µε το θέµα αυτό. Για την αρχειοθέτηση του υλικού χρησιµοποιήθηκε ένα σύστηµα ταξινόµησης των στοιχείων κατά πηγή προέλευσης, αλφαβητική και χρονολογική σειρά. Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ Υπάρχει ένα σύνολο αντιλήψεων, γνώσεων και τεχνικών, που αφορούν τη θεραπεία, η οποία αποτελεί και τη βάση της ελληνικής ιατρικής (Οµπέση, 2005). Οι περιγραφές εξάλλου είναι τόσο τέλειες και 128 Cor. Author: Gougoulis Ι. Char Trikoupi 28, Abelonas 40400 Larisa Tel. 6947-550947 email: ioan.goug@yahoo.gr

παραστατικές, ώστε να ισχυρίζονται µερικοί ότι η ιστορία της ελληνικής ιατρικής αρχίζει µε τα έπη του Οµήρου, τα παλαιότερα µνηµεία γραπτού ελληνικού λόγου (Κουρκούτα, 1993). Πολλοί ιστορικοί πάλι, πιστεύουν ότι ο Όµηρος ήταν γιατρός ή διδάχτηκε την ιατρική τέχνη από κάποιους έµπειρους -πιθανόν συγγενείς του ιατρούς- δηλαδή καταγόταν από το γένος ή τη συντεχνία των Ασκληπιάδων ή ότι είχε διατελέσει στρατιωτικός ιατρός (Γκουγκουλής, 2010). εν εξηγούνται αλλιώς οι τόσο καλές γνώσεις του, σχετικά µε την ανατοµία (Ackerknecht, 1998). Βέβαια υπάρχουν και οι υποστηρικτές ότι ήταν µόνο ποιητής. Έτσι λοιπόν, κάθε φορά που ο µεγάλος αυτός ποιητής αναφέρεται σε θέµατα ιατρικά, η ευκαιρία είναι έξοχη για να φανεί πιο πολύ η ποιητική δεξιότητα παρά η ιατρική του κατάρτιση (Χριστοφορίδου, 1974). Ένα ενδεικτικό χωρίο είναι και το εξής (Ιλ. Υ 478-483): ευκαλίωνα δ' ἔπειθ', ἵνα τε ξυνέχουσι τένοντες ἀγκῶνος, τῇ τόν γε φίλης διὰ χειρὸς ἔπειρεν αἰχµῇ χαλκείῃ ὁ δὲ µιν µένε χεῖρα βαρυνθείς, πρόσθ' ὁρόων θάνατον ὁ δέ φασγάνῳ αὐχένα θείνας τῆλ' αὐτῇ πήληκι κάρη βάλε µυελός αὖτε σφονδυλίων ἔκπαλθ', ὁ δ' ἐπί χθονί κεῖτο τανυσθείς. [Έπειτα τον ευκαλίωνα, εκεί που σµίγουν οι τένοντες του αγκώνα, εκεί του πέρασε πέρα πέρα το χέρι µε τη χάλκινη µύτη. Κι αυτός, καθώς του βάραινε το χέρι, απόµεινε βλέποντας µπροστά του το θάνατο κι ο Αχιλλέας, χτυπώντας µε το σπαθί το σβέρκο του, πέταξε µακριά το κεφάλι µε την περικεφαλαία. Τα µυαλά του τινάχτηκαν έξω από τους σπονδύλους, κι εκείνος ξαπλώθηκε και κείτονταν πάνω στη γη.] Στα Οµηρικά έπη εξάλλου, η ιατρική παρέχεται χωρίς µυθικά ή θεουργικά στοιχεία, αλλά καθαρά εµπειρικά και σαν τέχνη. Μια τέχνη που ασκείται από επιδέξιους εµπειροτέχνες, οι οποίοι αµείβονταν για την εργασία αυτή (Edelstein, 1987). Γιατί σύµφωνα µε τον Όµηρο (Ιλ. Λ 514-515): ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων ἰούς τ' ἐκτάµνειν ἐπί τ' ἤπια φάρµακα πάσσειν. [γιατί ένας γιατρός αξίζει όσο πολλοί άλλοι, και για να βγάζει τις σαΐτες και για να πασπαλίζει µαλαχτικά βοτάνια.] Οι γιατροί των Οµηρικών χρόνων συναντώνται επίσης µε τον όρο «ιητήρες», δηλαδή θεραπευτές, και έχαιραν µεγάλης εκτιµήσεως, κατέχοντες εξέχουσα κοινωνική θέση (Κουρκούτα, 2010). Οι κυριότεροι από τους γιατρούς της Οµηρικής εποχής ήταν οι γιοί του Ασκληπιού, Μαχάων και Ποδαλείριος, οι οποίοι είχαν σηµαντικές γνώσεις σχετικά µε τα παυσίπονα, τα απολυµαντικά και τα αντισηπτικά µέσα (Krug, 1997). Τα δυο αδέρφια είναι για τον Όµηρο πρωτίστως «αγαθοί ιητήρες» που έµαθαν την πολύτιµη τέχνη από τον πατέρα τους. Οι υπηρεσίες πράγµατι που προσφέρει στους συµπολεµιστές του ο Μαχάων, είναι πολύτιµες. Γνώριζε να τραβήξει από το σώµα τους το βέλος και να γιατρέψει ύστερα την πληγή µε βότανα (Majno, 1975). Γνώριζαν δε µεθόδους και τρόπους για την επίσχεση αιµορραγιών, τη διενέργεια χειρουργικών επεµβάσεων, την αφαίρεση ξένων σωµάτων, την επίθεση διαφόρων επιθεµάτων αλλά και την εφαρµογή πλήθους επιδέσµων, τους οποίους χρησιµοποιούσαν σε µεγάλη έκταση, την εποχή εκείνη (Γεωργίου, 1972). Οι γιατροί δεν έπαιρναν µέρος στις µάχες, αλλά δρούσαν στο στρατόπεδο, όπου σύντροφοι και ανώνυµοι πολεµιστές παραδίδονταν στις φροντίδες τους (Bettmann, 1972). Έτσι λοιπόν, όταν τραυµατίστηκε ο Μενέλαος, ο Μαχάων αφού τράβηξε το βέλος από την πληγή του, τη ρούφηξε καλά καλά, και έβαλε πάνω ένα γιατρικό(δηλ. φάρµακο) που το είχε δώσει ο Χείρων Κένταυρος στον πατέρα του Ασκληπιό (Lyons & Petrucelli, 1987). Συγκεκριµένα (Ιλ. 210-219): ἀλλ' ὅτε δή ῥ' ἵκανον ὅθι ξανθός Μενέλαος βλήµενος ἦν, περί δ' αὐτὸν ἀγηγέραθ' ὅσσοι ἄριστοι κυκλόσ', ὁ δ' ἐν µέσσοισι παρίστατο ἰσόθεος φώς, αὐτίκα δ' ἐκ ζωστῆρος ἀρηρότος ἕλκεν ὀϊστόν τοῦ δ' ἐξελκοµένοιο πάλιν ἄγεν ὀξέες ὄγκοι. λῦσε δέ οἱ ζωστῆρα παναίολον ἠδ' ὑπένερθε ζῶµά τε καὶ µίτρην, τὴν χαλκῆες κάµον ἄνδρες. αὐτὰρ ἐπεὶ ἴδεν ἕλκος, ὅθ' ἔµπεσε πικρὸς ὀϊστός, ἇιµ' ἐκµυζήσας ἐπ' ἄρ' ἤπια φάρµακα εἰδὼς πάσσε, τά οἵ ποτε πατρὶ φίλα φρονέων πόρε Χείρων. [κι όταν έφτασαν εκεί που βρισκόταν ο ξανθός Μενέλαος χτυπηµένος και δίπλα του ήταν µαζεµένοι ένα γύρο οι πιο αντρειωµένοι, εκείνος, ο ισόθεος άντρας, στάθηκε ανάµεσά τους κοντά και αµέσως τράβηξε τη σαΐτα από το σφιχτό ζωστήρα. Καθώς την τραβούσε πίσω, τα µυτερά αγκίστρια την έσπασαν. Του έλυσε τότε το ζωστήρα τον πολυπλούµιστο και από κάτω το ζωνάρι και τη ζώνη, που την είχαν κάµει δουλεύοντας οι χαλκιάδες. Όταν είδε την πληγή, εκεί που είχε χωθεί η πικρή σαΐτα, βύζαξε πρώτα το αίµα και ύστερα πασπάλισε βότανα µαλαχτικά που ήξερε και που κάποτε τα είχε δώσει ο Χείρωνας στον πατέρα του, που τον αγαπούσε.] Αλλά και ο Μαχάων, όταν ήρθε στο στρατόπεδο πληγωµένος ο ίδιος, τον υποδέχτηκε και τον φρόντισε ο γηραιός Νέστωρ µε περισσή φροντίδα (Margotta, 1968). Η ΝΟΣΗΛΕΙΑ ΚΑΙ Η ΦΡΟΝΤΙ Α ΤΩΝ ΤΡΑΥΜΑΤΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΡΑΥΜΑΤΩΝ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ Οι ιατρικές πληροφορίες από τα Οµηρικά έπη αφορούν κυρίως τη χειρουργική και τη φαρµακολογία, δηλαδή τις εµπειρικές ιατρικές τέχνες par excellence (Πουρναρόπουλου, 1952). Περιγράφονται σχεδόν όλα τα είδη των τραυµάτων(140 συνολικά) που οφείλονται στα όπλα της εποχής. Τραύµατα της κεφαλής, του τραχήλου, των άκρων, του θώρακα, των εσωτερικών οργάνων -που µάλιστα χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα επικίνδυνα- κατάγµατα του µηριαίου, της κνήµης, των οστών της κεφαλής (Castiglioni, 1961). Σηµειωτέον, ότι το µεγαλύτερο µέρος αυτών των ιατρικών τεχνών διατηρήθηκε και στον Ιπποκράτη αλλά και µετέπειτα (Μυρωνίδου, 1996). Πολλοί δε από τους ανατοµικούς όρους εξακολουθούν να χρησιµοποιούνται και σήµερα όπως, µέτωπο, κρόταφος, ώµος, ισχίο, µηρός, κνήµη, κλείδωση, νεύρα (Smith, 1890 & Μητρόπουλου, 1962). Επιπροσθέτως, αυτό το βλέπουµε και στους ακόλουθους Οµηρικούς στίχους (Ιλ. Π 345-350): Ἰδοµενεὺς δ' Ἐρύµαντα κατά στόµα νηλέϊ χαλκῷ νύξε τὸ δ' ἀντικρὺ δόρυ χάλκεον ἐξεπέρησε νέρθεν ὑπ' ἐγκεφάλοιο, κέασσε δ' ἄρ' ὀστέα λευκά ἐκ δὲ τίναχθεν ὀδόντες, ἐνέπλησθεν δέ οἱ ἄµφω αἵµατος ὀφθαλµοί τὸ δ' ἀνὰ στόµα καὶ κατὰ ῥῖνας πρῆσε χανών θανάτου δὲ µέλαν νέφος ἀµφεκάλυψεν. [Ο Ιδοµενέας τρύπησε τον Ερύµαντα πάνω στο στόµα µε τον ανήλεο χαλκό του το χάλκινο 129

δόρυ πέρασε από την άλλη χαµηλά, κάτω από τον εγκέφαλο, και του έσπασε τα άσπρα κόκαλα τα δόντια του τινάχτηκαν έξω και τα δυο του µάτια γέµισαν αίµα αυτό ανάβλυζε από το ανοιχτό του στόµα και τα ρουθούνια, και έτσι τον σκέπασε το µαύρο σύννεφο του θανάτου.] Στα Οµηρικά έπη περιγράφεται συγκεκριµένος τρόπος αντιµετώπισης των τραυµάτων που προκαλούνταν κατά τη διάρκεια µιας µάχης (Κούζη, 1929). Τα τραύµατα διακρίνονταν σε επιπόλαια ή βαθιά και σε επικίνδυνα ή µη(όπως π.χ. των άκρων). Ακολουθούσαν συγκεκριµένη διαδικασία για την περιποίηση και τη φροντίδα ενός τραύµατος (Majno, 1975). Αποµάκρυναν πρώτα την αιχµή του δόρατος ή του βέλους, και στη συνέχεια καθάριζαν τη πληγή είτε ρουφώντας το µολυσµένο αίµα είτε πλένοντάς τη, µε άφθονο χλιαρό νερό (Γερουλάνος, 2006). Αναφέρεται επίσης, η απολύµανση τραυµάτων µε κρασί, ξύδι, θαλάσσιο νερό, θερµό λάδι (Ανδρεά, 1984). Αµέσως µετά, φρόντιζαν να σταµατήσουν την αιµορραγία (Λασκαράτος, 2004). Χρησιµοποιούσαν δε φύλλα δένδρων, σκόνες ή άλλα σκευάσµατα µε στυπτικές ιδιότητες. Τέλος, ακολουθούσε η επίδεση του τραύµατος (Ρούσσου, 2003). Τα προαναφερθέντα περιγράφονται στους ακόλουθους στίχους (Ιλ. Λ 828-832): ἀλλ' ἐµὲ µὲν σὺ σάωσον ἄγων ἐπί νῆα µέλαιναν, µηροῦ δ' ἔκταµ' ὀϊστόν, ἀπ' αὐτοῦ δ' αἶµα κελαινὸν. νίζ' ὓδατι λιαρῷ, ἐπὶ δ' ἤπια φάρµακα πάσσεν, ἐσθλά, τά σε προτί φασιν ' Αχιλλῆος δεδιδάχθαι, ὃν Χείρων ἐδίδαξε, δικαιότατος Κενταύρων. [Εµένα όµως πήγαινέ µε στο µαύρο µου καράβι και γλύτωσέ µε και τράβηξε τη σαΐτα από το µερί µου και πλύνε µε χλιαρό νερό το µαύρο αίµα από πάνω του, και πασπάλισε µαλαχτικά βοτάνια, ωφέλιµα, που λένε πως τα έχεις µάθει από τον Αχιλλέα, που του τα έµαθε ο Χείρωνας, ο πιο δίκαιος από τους Κενταύρους.] Σε πολλές περιπτώσεις συναντούµε ένα σύντροφο ή συµπολεµιστή στο πεδίο της µάχης, να επιµελείται τη φροντίδα των τραυµάτων (Ρηγάτος,2006). Εξάλλου αυτό το βλέπουµε στην Ιλιάδα, όταν ο ψυχωµένος Αγήνορας τραβά το κοντάρι από το χέρι του Έλενου, και στη συνέχεια το δένει σφιχτά, µε µάλλινη καλόστριφτη λουρίδα. Ενώ ακόµη, στον ακόλουθο στίχο περιγράφεται, πώς ο Πάτροκλος έβγαλε το ακόντιο από το πόδι του Ευρύπυλου (Ιλ. Λ 842-848): Ἦ, καὶ ὑπὸ στέρνοιο λαβὼν ἄγε ποιµένα λαῶν ἐς κλισίην θεράπων δὲ ἰδὼν ὑπέχευε βοείας. ἔνθα µιν ἐκτανύσας ἐκ µηροῦ τάµνε µαχαίρῃ ὀξὺ βέλος περιπευκές, ἀπ' αὐτοῦ δ' αἷµα κελαινόν νίζ' ὕδατι λιαρῷ, ἐπὶ δὲ ῥίζαν βάλε πικρὴν χερσὶ διατρίψας, ὀδυνήφατον, ἥ οἱ ἁπάσας ἔσχ' ὀδύνας τὸ µὲν ἕλκος ἐτέρσετο, παύσατο δ' αἷµα. [Είπε και αγκαλιάζοντας κάτω από το στήθος τον αρχηγό του στρατού τον πήγε στη σκηνή του. Όταν τους είδε ο βοηθός του Ευρύπυλου, έστρωσε δέρµατα βοδιών κάτω. Εκεί τον ξάπλωσε και µε το µαχαίρι του έβγαλε από το µερί το µυτερό βέλος, το κοφτερό. Ύστερα έπλυνε µε χλιαρό νερό το µαύρο αίµα από πάνω του, έτριψε έπειτα µέσα στα χέρια του µια ρίζα πικρή που σταµατούσε τους πόνους και την έβαλε πάνω στη πληγή αυτή του σταµάτησε όλους τους πόνους η πληγή στέγνωσε και το αίµα έπαψε να τρέχει.] Η χρήση φορείων επίσης, ήταν γνωστή στον Όµηρο. Μάλιστα, χρησιµοποιείται η λέξη «φοράδα» 130 για να δηλώσει τη µεταφορά τραυµατία µε φορείο (Smith, 1890). Άλλοι τρόποι µεταφοράς τραυµατιών, ήταν η µεταφορά από ειδικό τραυµατιοφορέα ή από κάποιο συµπολεµιστή, µε το άρµα του ίδιου του τραυµατισµένου ή το άρµα κάποιου άλλου (Κούζη, 1929). Επίσης, η µεταφορά τραυµατία γινόταν µε τη χρήση δύο ή τριών ασπίδων, οι οποίες έχοντας συναρµοστεί κατάλληλα, σχηµάτιζαν φορείο (Πουρναρόπουλου, 1952). Αναφέρεται ακόµη, για πρώτη ίσως φορά στην ιστορία της θεραπευτικής, πως ο τραυµατίας µεταφερόταν από το πεδίο της µάχης σε σκηνές ή ξύλινα παραπήγµατα που ονοµάζονταν «κλισίες». Ο όρος «κλισίη» προέρχεται από την λέξη κλίνη, που σηµαίνει σκηνή ή καλύβι από ξύλινους πασσάλους, σαν σπίτι διασκευασµένη (Πανταζίδης, 1900). Από την όλη περιγραφή επρόκειτο για ένα είδος σταθµού πρώτων βοηθειών (Κουρκούτα & Λανάρα, 1994). Στις περιγραφές του Οµήρου συναντώνται επιπλέον 150 περίπου ανατοµικοί όροι, γίνεται αναφορά σε επιδηµικά νοσήµατα, λοιµούς, δαγκώµατα φιδιών, λιποθυµιών, µέθης, ψυχοπαθιών(όπως µανία ή µελαγχολία) και δαιµονικών επιδράσεων (Μαρκέτος, 1996). Αναφέρονται ακόµη, 147 είδη τραυµάτων, από τα οποία 31 είναι τραύµατα κεφαλής, 16 λαιµού και τραχήλου, 79 κορµού, 10 άνω άκρων και 11 κάτω άκρων (Λασκαράτος, 2004). Η χρήση βοτάνων επίσης, µε φαρµακευτικές ιδιότητες ήταν ήδη γνωστή στους Οµηρικούς χρόνους (Λανάρα, 1978). Όπως αναφέρθηκε, χρησιµοποιούνταν τα βότανα στα τραύµατα για να απαλύνουν τους πόνους του σώµατος, ίσως και της ψυχής (Λυπουρλής, 2008). Ως αναισθητικά χρησιµοποιούσαν κρασί, όπιο και µανδραγόρα (Ρούσσου, 2003). Στα Οµηρικά έπη αναφέρονται πολλά φάρµακα, όπως «πικρά» (στυπτικά), «οδυνήφατα» (παυσίπονα), «ήπια» (αντιφλογιστικά), «εσθλά» (ανακουφιστικά), «µητιόεντα» (πολύχρηστα), «λυγρά» (ανακουφιστικά), «θυµοφθόρα» (θανατηφόρα), «άχολα» (κατά της λύπης) και χαροποιά, όπως το περίφηµο «νηπενθές», που υποδηλώνει ναρκωτική ουσία και συγκεκριµένα το όπιο (Μυρωνίδου, 1996). Εκτός από το «νηπενθές» (που καταπραΰνει τη λύπη), άλλη παυσίπονη ουσία που χρησιµοποιούσαν µε ναρκωτικές ιδιότητες ήταν και το «άχολον» (επίσης καταπραϋντικό) για την ανακούφιση από τους πόνους της ψυχής (Μητρόπουλος, 1948). Πρόκειται για ένα µείγµα οίνου και βοτάνου, που η ωραία Ελένη έδωσε στον Τηλέµαχο και τους συντρόφους του, για να απαλύνουν την οδύνη τους, από την ανάµνηση του Οδυσσέα «κάποιο βοτάνι επήρε (η Ελένη) κι έριξε µες το κρασί που έπιναν, ξαρρωστικό του πόνου, ανέχολο, λησµονικό της πίκρας» (Μυρωνίδου & Τζουβελέκη, 2009). Πάντως, το πλήθος των επιθέτων που χρησιµοποιεί ο Όµηρος για την περιγραφή των βοτάνων, µας οδηγεί στο συµπέρασµα, ότι υπήρχε και η γνώση της επικινδυνότητάς τους (Πάβεϋ, 1960). Έτσι µπορούµε να κατηγοριοποιήσουµε αυτές τις ουσίες, στα βότανα που επιφέρουν την ίαση και προσφέρουν ανακούφιση, και σε αυτά που είναι δηλητήρια (Λυπουρλής, 2008). Στα Οµηρικά έπη αναφέρονται ακόµη και στοιχεία προληπτικής ιατρικής, όπως η διατήρηση του νεκρού σώµατος και η καύση των νεκρών για αποφυγή

µολύνσεων (Λανάρα, 1977). Η επάλειψη λόγου χάρη του νεκρού σώµατος του Πατρόκλου µε ειδικό µύρο, γίνεται µε θεϊκή παρέµβαση της Θέτιδας, για την πρόληψη της σήψης αυτού. Σύµφωνα µε τον Όµηρο (Ιλ. Τ 37-39): Ὣς ἄρα φωνήσασα µένος πολυθαρσές ἐνῆκε, Πατρόκλῳ δ' αὖτ' ἀµβροσίην καί νέκταρ ἐρυθρόν στάξε κατά ῥινῶν, ἳνα οἱ χρὼς ἔµπεδος εἴη. [Αυτά είπε, και µέσα του φύσησε ορµή γεµάτη θάρρος στου Πάτροκλου πάλι τα ρουθούνια έσταξε αµβροσία και κόκκινο νέκταρ, για να του µείνει το κορµί απείραχτο.] Η έγκαιρη καύση των πτωµάτων επίσης, εξασφάλιζε τη στοιχειώδη άµυνα κατά της επέκτασης ενός λοιµού ή µιας επιδηµίας (Majno, 1975 & Γαρδίκας, 1992). Γι αυτό (Ιλ. Α 52): αἰεὶ δὲ πυραὶ νεκύων καίοντο θαµειαί. [και όλο ανάβανε πυκνές οι νεκρικές πυρές.] Αναφέρεται επίσης η απολύµανση των κατοικιών, των χώρων ή και του περιβάλλοντος µε διάφορα µέσα, όπως οι µεγάλες φωτιές και το θειάφι (Λασκαράτος, 2004 & Κουρκούτα, 2004). Στους ήρωες του Οµήρου, τίποτε δεν ήταν τόσο αγαπητό, όσο η ζωή και η υγεία. Γι αυτό η αρρώστια θεωρούνταν µεγάλη συµφορά (Κουρκούτα, 1994). Για να την προλάβουν, φρόντιζαν να διατηρούν γερό το σώµα τους. Η λιτή δίαιτα και οι σωµατικές ασκήσεις τους βοηθούσαν πολύ σε αυτό, µαζί και η καθαριότητα (Ρούσσου, 1991). Ο Οµηρικός άνθρωπος λοιπόν, για να επιβιώσει στις συχνές µάχες που έδινε, είχε κατακτήσει βασικές γνώσεις αντιµετώπισης του τραύµατος, και ήταν ο ίδιος, φορέας όλων των προαναφερθέντων ιατρικών γνώσεων (Χριστοφίδου, 1974). Οι εµπειρίες από τις συνεχείς µάχες βέβαια, του έδιναν πολλές ευκαιρίες για να αποκτηθούν τέτοιου είδους γνώσεις (Πορφυριάδου, 2008). Ωστόσο, υπήρχαν και τα ειδικευµένα άτοµα για τη θεραπεία, οι γιατροί όπως ήδη ειπώθηκε (Ρηγάτος, 2006). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τη µελέτη λοιπόν των Οµηρικών επών, φαίνεται ότι στην Αρχαία Ελλάδα είχε αναπτυχθεί σε µεγάλο βαθµό, αξιόλογη εµπειρική θεραπευτική, η οποία βασιζόταν κυρίως σε δύο στοιχεία το ανθρώπινο και το θεϊκό (Edelstein, 1987). Στην Οµηρική εποχή λοιπόν, η ασθένεια αντιµετωπίζονταν συνήθως ως τιµωρία, σταλµένη από τους θεούς. Για το λόγο αυτό, και η θεραπεία ή η ανακούφιση των ασθενών από τον πόνο γίνεται, είτε µε άµεση θεϊκή παρέµβαση είτε µε τη χρήση γνώσεων (Κουρκούτα, 1993). Η εµπειρική δε γνώση έδωσε µια σειρά φυτικών κυρίως ουσιών, που ορισµένες φορές, συνδυάζονταν για να προκαλέσουν αναλγησία ή αναισθησία, για να ανακουφίσουν από τους πόνους και να θεραπεύσουν τις πληγές και τα τραύµατα (Μυρωνίδου-Τζουβελέκη, 2009 & Ackerknecht, 1998). Ωστόσο, δεν µπορούµε να παραβλέψουµε το γεγονός ότι ο Όµηρος περιγράφοντας την προσπάθεια του ανθρώπου να αντιµετωπίσει µε τις δυνάµεις του τη φύση, φανερώνει µια ελάχιστη συστηµατοποίηση εµπειριών, γνώσεων και τεχνικών, που αξιοποιούνται στην καθηµερινή πρακτική (Majno, 1975). Το σύνολο αυτών των γνώσεων -ανεξάρτητα από το εάν προέρχονται από τους θεούς ή είναι αποτέλεσµα παρατήρησης- αποτελούν ήδη κτήµα του Οµηρικού ανθρώπου. Γι αυτό και οι γνώσεις αυτές, αποτέλεσαν το θεµέλιο, στο οποίο οικοδοµήθηκε αργότερα και η επιστήµη της θεραπείας των νόσων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αckerknecht EA. Ιστορία της Ιατρικής. Μαραθιά. Αθήνα, 1998. 2. Ανδρεά Σ. Ιστορία Νοσηλευτικής. Θερ. «Ευαγγελισµός». Αθήνα, 1984. 3. Bettmann O. L. A Pictorial History of Medicine. Springfield, Illinois, USA, 1972. 4. Castiglioni A. Ιστορία της Ιατρικής. Μετάφραση Παπασπύρου, Ν. Σ., Τόµος Ι, Αθήναι, 1961. 5. Γαρδίκας Κ.. Λόγοι και Λόγια. Παρισιάνος, Αθήναι, 1992. 6. Γερουλάνος Στ. ''Χειρουργικά εργαλεία στην αρχαιότητα, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, 2ο ιεθνές Συνέδριο, Πρακτικά, Αθήνα 2006. 7. Γεωργίου Ι. Μαγεία-Ιατρική. Παρισιάνος, Αθήναι, 1972. 8. Γκουγκουλής Ι. Η θεραπευτική στα Οµηρικά Έπη. 37 Πανελλήνιο Νοσηλευτικό Συνέδριο Χαλκιδικής, 2010. 9. Edelstein L. Ancient Medicine. The Johns Hopkins University Press, St. Baltimore, 1987. 10. Κούζη Α. Π. Ιστορία της Ιατρικής. Πυρσός, Αθήνα, 1929. 11. Κουρκούτα Λ. Η Νοσηλευτική στο Βυζάντιο. ιδακτορική ιατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών. Τµήµα Νοσηλευτικής. Αθήνα, 1993. 12. Κουρκούτα Λ. και Λανάρα Β. Νοσοκοµεία - Νοσηλευτική (Μερικά σχόλια για τους όρους). Νοσηλευτική, 1994, 3:132-136. 13. Κουρκούτα Λ. Φιλοσοφική Θεώρηση των νοσηµάτων στην Αρχαία Ελλάδα και η αντιµετώπιση τους. 31 Πανελλήνιο Νοσηλευτικό Συνέδριο, Αθήνα, 2004. 14. Κουρκούτα Λ. Ιστορία της Νοσηλευτικής. Π. Χ. Πασχαλίδης, Αθήνα, 2010. 15. Krug A. Αρχαία Ιατρική. Μετάφραση Παπαδήµα, Αθήνα, 1997. 16. Λανάρα Β. Ηρωισµός και Νοσηλευτική. ιατριβή επί ιδακτορία. Αθήναι,1977. 17. Λανάρα Β. Τα Εκατό Χρόνια της Σχολής Αδελφών Νοσοκόµων του Ευαγγελισµού 1875-1975. Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου. Αθήναι, 1978. 18. Λασκαράτος Ι.Γ. Ιστορία της Ιατρικής. Τόµος 1 ος. Π. Χ. Πασχαλίδης, Αθήνα, 2004. 19. Lyons A. S. Petrucelli R. J. II. Medicine. Abradale Press. New York, 1987. 20. Λυπουρλής. Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα. Από τον Όµηρο στον Ιπποκράτη. Επίκεντρο. Αθήνα, 2008. 21. Majno G. The Healing Hand. Man and wound in the ancient world. Harvard University Press., Cambridge (Mass), 1975. 22. Margotta R. An Illustrated History of Medicine. Hamlyn, London, 1968. 23. Μαρκέτος Σ. Ιστορία της Ιατρικής. Ζήτα, Αθήνα, 1996. 24. Μητρόπουλος Κ. Η νάρκωσις παρά αρχαίοις. Ελληνική Ιατρική 1948, 17:385 390. 25. Μητρόπουλου Κ. Η ιατρική ορολογία στον Όµηρο. Πλάτων, 1962, 27,28. 26. Μυρωνίδου Μ. Η χρήση των οπιοειδών αναλγητικών στη µαιευτική περιοχική αναισθησία.μ, Μαυρουδής Α. (Συντ.). Πρακτικά 2ου Πανελληνίου Συνεδρίου Μελέτης Τοξικοµανιογόνων Ουσιών. University Studio Press., Θεσσαλονίκη, 1996, 224 238. 27. Μυρωνίδου-Τζουβελέκη Μ. Κ. Καλούσης,Ε. Χριστοπούλου-Αλετρά. Η αναλγητική αγωγή από την Οµηρική στην Ιπποκρατική Ιατρική. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 2009, 26(1):124 129. 131

28. Οµήρου Ιλιάς. Μετάφραση Ο. Κοµνηνού Ι. Κακριδή. Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1954. 29. Οµπέση Φ. ίκαιο Νοσηλευτικής Ευθύνης. Β. Αθήνα, 2005. 30. Πάβεϋ Α. Το ιστορικόν της εξελίξεως της Νοσηλευτικής από αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι του 1937. Μετάφραση Μ. Νεγρεπόντη. Α.. Ιωάννου, Αθήναι, 1960. 31. Πανταζίδης Ι. Οµηρικόν Λεξικόν. Κωνσταντινίδης, Αθήναι, 1900. 32. Πορφυριάδου Α. Εισαγωγή και εξέλιξη των φυσικών µέσων αποκατάστασης ασθενών στην Αρχαία Ελλάδα. ιδακτορική ιατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. Ιατρική Σχολή. Θεσσαλονίκη, 2008. 33. Πουρναρόπουλου Γ. Κ. Ιστορία της Ιατρικής (δια µέσου των αιώνων ). Εκδόσεις Βήτα, Αθήναι, 1952. 34. Ρηγάτος Γ. Α. Ιστορία της Νοσηλευτικής. Εκδόσεις Βήτα, Αθήνα, 2006. 35. Ρούσσου Χ.Ν. Ιστορία Νοσηλευτικού Επαγγέλµατος. Αθήνα, 1991. 36. Ρούσσου Χ.Ν. Νοσηλευτική Ιστορική Αναδροµή. Έκδοση 2 η. Αθήνα, 2003. 37. Smith W. Λεξικόν Ελληνικών και Ρωµαϊκών Αρχαιοτήτων. Μετάφραση Τζιβανόπουλος, Αθήνα, 1890. 38. Χριστοφίδου Φ. Σηµειώσεις Ιστορίας Νοσηλευτικής. Θερ. «Ευαγγελισµός». Αθήνα,1974. 132