ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΑΥΛΕΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΟΥ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΠΤΟΛΕΜΑΙΔΑΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΑΥΛΕΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΟΥ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΠΤΟΛΕΜΑΙΔΑΣ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΚΟΥΚΑΚΗ ΑΡΕΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ: ΠΟΛΥΖΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ, ΣΕΧΙΔΗΣ ΛΑΖΑΡΟΣ ΠΟΛΗ:ΔΡΑΜΑ 2014

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα εργασία αποτελεί την Πτυχιακή Εργασία στα πλαίσια των σπουδών μου στο τμήμα Αρχιτεκτονικής Τοπίου, της Σχολής Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου. Οφείλω θερμές ευχαριστίες στους καθηγητές μου Πολύζου Ευαγγελία και Σεχίδη Λάζαρο, για την καθοδήγηση και την υποστήριξη τους καθ όλη την διάρκεια εκπόνησης της εργασίας αυτής. Επίσης θέλω να ευχαριστήσω θερμά την οικογένεια μου για την ηθική και οικονομική της συμπαράσταση. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος πινάκων...5 Κατάλογος εικόνων....5 Κατάλογος γραφημάτων...6 Συντομογραφίες και συμβολισμοί 7 Δομή Πτυχιακής Εργασίας... 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 1.1 Το σχολείο Δημόσιο κτίριο..10 1.2 Βιωσιμότητα και αειφορία.. 10 1.3 Εξέλιξη μοντέλων που αναπτύχθηκαν διαχρονικά..12 1.4 Σχεδιασμός πρασίνου..14 1.5 Παρεμβάσεις μαθητών στη διαμόρφωση της σχολικής αυλής 15 1.6 Πόσο πράσινο και που;......16 1.7 Αύλειοι χώροι αγωγής. 17 1.7.1 Παιδαγωγική ποιότητα αύλειου χώρου και διαμόρφωση ερεθισμάτων...17 1.7.2 Κηπουρικές εργασίες...18 1.8 Ελληνικά δεδομένα.. 19 1.8.1 Ενεργειακός σχεδιασμός σχολικών κτιρίων.....20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΦΥΤΕΥΣΗ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΠΡΟΑΥΛΙΩΝ ΧΩΡΩΝ 2.1 Ο ρόλος της φύτευσης στους προαύλιους χώρους...23 2.1.1 Άλλοι τρόποι βελτίωσης μικροκλίματος..25 2.2 Κατάλληλος χώρος φύτευσης..27 2.3 Χλωροτάπητας...29 2.4 Φυτεμένο δώμα...30 2.5 Ανάπτυξη φυτών στις όψεις των κτιρίων....33 2.5.1 Φυτά κάθετων φυτεύσεων....37 2.6 Ηχοπροστατευτική επίδραση της βλάστησης..38 2.7 Κατάλληλα φυτά για σχολικές αυλές..39 2.8 Παράδειγμα αναμόρφωσης χώρων πρασίνου σχολικών συγκροτημάτων..41 2.9 Νομοθετικό πλαίσιο Αναπτυξιακά προγράμματα 44 ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ - ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΑΥΛΕΙΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑΣ 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΥΛΕΙΟΥ ΧΩΡΟΥ 3.1 Περιγραφή ευρύτερης περιοχής..........46 3.2 Γενική περιγραφή σχολείου..... 47 3.2.1 Υφιστάμενη φύτευση αύλειου χώρου...51 3.2.2 Κυκλοφοριακά θέματα θόρυβος 51 3.3 Κύρια προβλήματα περιβάλλοντος χώρου σχολείου......52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 4.1 Γενικά στοιχεία... 53 4.2 Θέματα έρευνας..53 4.3 Αποτελέσματα έρευνας..54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΥΛΕΙΟΥ ΧΩΡΟΥ 5.1 Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.... 59 5.2 Επιδιωκόμενοι στόχοι......59 5.3 Παιδικό παιχνίδι αύλειος χώρος...60 5.4 Ανάλυση προτάσεων...61 5.4.1 Επιλογή φυτικού υλικού...64 5.4.2 Φυτικές αισθητικές παρεμβάσεις. 71 5.4.3 Δημιουργίες μαθητών από ανακυκλωμένα υλικά....73 5.4.4 Χώρος ελεύθερης δημιουργίας..... 74 5.5 Οργάνωση Προτεινόμενων Εργασιών...75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 6.1 Συμπεράσματα.....77 ΠΕΡΙΛΗΨΗ..78 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..79 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ...82 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΧΕΔΙΩΝ...86 4

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1.1 Στρατηγικές σχεδιασμού αιθουσών διδασκαλίας..20 Πίνακας 1.2 Προδιαγραφές φυσικού φωτισμού αιθουσών διδασκαλίας..21 Πίνακας 1.3 Κατευθυντήριες οδηγίες σχεδιασμού φυσικού φωτισμού...21 Πίνακας 1.4 Προδιαγραφές φυσικού αερισμού αιθουσών διδασκαλίας...22 Πίνακας 3.1 Μόνιμος πληθυσμός Δήμων Π.Ε. Κοζάνης και πυκνότητα ανά km 2...47 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1.1 Σχολική κηπουρική. 19 Εικόνα 2.1 Σκίαση με δένδρα...23 Εικόνα 2.2 Ο ρόλος της βλάστησης στην κίνηση του αέρα μέσα στο κτίριο...24 Εικόνα 2.3 Επιφανειακές θερμοκρασίες σε φυτεμένη επιφάνεια με γρασίδι και σε άσφαλτο κατά τη διάρκεια της ημέρας το καλοκαίρι, στο κέντρο της Αθήνας...24 Εικόνα 2.4 Παροχή φυσικού φωτός σε χώρο αιθρίου.....26 Εικόνα 2.5 Οριζόντιο σκίαστρο σε συνδυασμό με πέργκολα με φυτά.....26 Εικόνα 2.6 Κατασκευή παρτεριών....28 Εικόνα 2.7 Αυτοσχέδιοι κάδοι ως παρτέρια.. 28 Εικόνα 2.8 Διαμόρφωση φύτευσης σε περιβάλλοντα χώρο σχολείου..29 Εικόνα 2.9 Στρώσεις υλικών φύτευσης.30 Εικόνες 2.10 Φυτεμένα δώματα....31 Εικόνα 2.11 Φυτεμένο δώμα σε ελληνική σχολική μονάδα... 32 Εικόνα 2.12 Ανάπτυξη κατακόρυφου κήπου.33 Εικόνα 2.13 «Ζωντανός τοίχος με ενότητες». 35 Εικόνα 2.14 Κάθετοι κήποι σχολικών κτιρίων.. 35 Εικόνα 2.15 Λειτουργία φυτικού τοίχους «Βιοφίλτρο»....36 Εικόνα 2.16 Κάθετος κήπος με αξιοποίηση όμβριων υδάτων.. 37 Εικόνα 2.17 1 ο Δημοτικό Ν. Ψυχικού Δ. Φιλοθέης Ψυχικού...42 Εικόνα 2.18 Δημοτικό Σχολείο στο Ντεπό...43 Εικόνα 2.19 Γυμνάσιο Λύκειο Τούμπας....44 Εικόνα 3.1 Δήμοι Π.Ε. Κοζάνης μετά τον Καλλικράτη.....46 Εικόνα 3.2 Θέση Μουσικού Σχολείου Πτολεμαΐδας... 48 5

Εικόνα 3.3 Πρόσοψη σχολικού κτιρίου....49 Εικόνα 3.4 Νότιο-ανατολική όψη Μουσικού Σχολείου.... 50 Εικόνα 3.5 Νοτιοδυτική όψη Μουσικού Σχολείου...50 Εικόνα 5.1 Παιχνίδι εδάφους με δημιουργία λέξεων....60 Εικόνα 5.2 Το σκάκι επί εδάφους......61 Εικόνα 5.3 Λιγούστρο ξενικό (Ligustrum japonicum)..66 Εικόνα 5.4 Αγγελική (Pittosporum tobira)....67 Εικόνα 5.5 Λυγαριά (Vitex agnuscastus)..68 Εικόνα 5.6 Σφενδάμι (Acer rubrum) 69 Εικόνα 5.7 Λεύκα (Populus sp.)... 70 Εικόνα 5.8 Τύπος διαμόρφωσης αιθρίου...71 Εικόνα 5.9 Αναρτώμενη ξύλινη γλάστρα......71 Εικόνα 5.10 Φυτά αναπτυσσόμενα σε λάστιχα. 72 Εικόνα 5.11 Μοντέρνα κατασκευή πρόταση φύτευσης.....72 Εικόνες 5.12 Χρήση πλαστικών μπουκαλιών... 73 Εικόνα 5.13 Χρήση οικοδομικών υλικών για φύτευση. 74 Εικόνα 5.14 Εναλλακτικός τρόπος ποτίσματος 74 Εικόνα 5.15 Τοίχος ζωγραφικής (ελεύθερης δημιουργίας).. 75 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1.1 Βιώσιμη ανάπτυξη (Στόχος της Οδηγίας 2001/42/ΕΚ)...11 Γράφημα 4.1 Προτάσεις αλλαγών στον προαύλιο (απόψεις καθηγητών) 54 Γράφημα 4.2 Χώροι με θετικές επιδράσεις στην ψυχοσύνθεση των μαθητών...55 Γράφημα 4.3 Τάξη συμμετεχόντων μαθητών στην έρευνα.. 56 Γράφημα 4.4 Χώρος προτίμησης μαθητών κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων...56 Γράφημα 4.5 Προτάσεις μαθητών για το χώρο του αιθρίου.57 Γράφημα 4.6 Τι λείπει από τον αύλειο χώρο του σχολείου (απόψεις μαθητών)..57 6

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΑΔ Ανατολικό-Δυτικό ΑΠΕ.Ανανεώσιμες Πηγές ενέργειας ΒΑ...Βορειοανατολικά Ε.Σ.Υ.Ε Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος ΗΠΑ Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ΚΑΠΕ..Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας Κ.Π.Σ...Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης ΚΥΑ Κοινή Υπουργική Απόφαση ΝΑ...Νότιο Ανατολικό ΝΔ Νότιο - Δυτικό OCAD.Ontario College of Art & Design Ο.Τ..Οικοδομικό Τετράγωνο Π.Ε...Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Π.Ε.Α...Πιστοποιητικό Ενεργειακής Απόδοσης Π.Χ...Προαύλιος Χώρος Τ.Ε.Ε Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας Τ.Ο...Τεχνική Οδηγία ΥΠΕΚΑ...Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής 7

Δομή Πτυχιακής Εργασίας Η παρούσα Πτυχιακή Εργασία αποτελείται συνολικά από έξι κεφάλαια, μέσα από τα οποία γίνεται εκτενής ανάλυση του θέματος που πραγματεύεται. Το πρώτο κεφάλαιο είναι εισαγωγικό και αναφέρεται στη σχολική αρχιτεκτονική. Εδώ αναλύονται η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και της διαμόρφωσης των σχολικών κτιρίων και των περιβαλλόντων χώρων τους διαχρονικά, επισημαίνονται οι αρχές της βιωσιμότητας και της αειφορίας στην προαναφερθείσα διαμόρφωση, καθώς και ο σημαντικός ρόλος των παρεμβάσεων των μαθητών. Παράλληλα, παραθέτονται στοιχεία που αποδεικνύουν τη σημαντικότητα του αύλειου χώρου ως χώρου αγωγής. Θέμα του δευτέρου κεφαλαίου είναι η φύτευση των σχολικών προαυλίων χώρων. Εδώ, αναλύεται ο ρόλος της φύτευσης, τα κατάλληλα είδη, η σύνδεση και συσχέτιση τους με το σχολικό κτίριο και οι συνολικές επιδράσεις τους στο χώρο. Επίσης αναφέρονται ορισμένα παραδείγματα σχολικών συγκροτημάτων, όπου πραγματοποίησαν εργασίες αναμόρφωσης των προαυλίων χώρων τους και φυσικά το γενικό νομοθετικό πλαίσιο που καλύπτει αυτές τις παρεμβάσεις. Στο τρίτο κεφάλαιο πραγματοποιείται μια μελέτη του αύλειου χώρου του Μουσικού σχολείου Πτολεμαίδας και περιγράφεται η υφιστάμενη κατάσταση του. Καταγράφονται τα προβληματικά σημεία του χώρου αυτού και αποτυπώνεται η υφιστάμενη φύτευση του και η λειτουργία της. Στο τέταρτο κεφάλαιο παραθέτονται όλα τα δεδομένα που αφορούν την έρευνα που πραγματοποιήθηκε προς αποτύπωση των απόψεων μαθητών και εκπαιδευτικών. Παρουσιάζεται ο τρόπος που έγινε η έρευνα, τα ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν και τα αποτελέσματα αυτής. Οι προτάσεις και λύσεις που δίνονται προς βελτίωση των καταγεγραμμένων προβληματικών σημείων βάσει των χαρακτηριστικών του οικοπέδου, του σχολικού κτιρίου και της περιοχής παραθέτονται στο πέμπτο κεφάλαιο. Στις προτάσεις αυτές καθορίζονται με ακρίβεια το είδος των φυτών, οι θέσεις τους και οι λόγοι επιλογής αυτών. Τα συνολικά συμπεράσματα που προκύπτουν από την παρούσα Πτυχιακή Εργασία παραθέτονται στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας. 8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θέμα της Πτυχιακής αυτής Εργασίας είναι η διαμόρφωση του αύλειου χώρου του Μουσικού Σχολείου Πτολεμαΐδας. Πρόκειται για ένα σχολικό κτίριο που καλύπτει σημαντικές εκπαιδευτικές ανάγκες της περιοχής και φιλοξενεί ένα επίσης σημαντικό αριθμό μαθητών της πόλης. Αναμφίβολα αποτελεί ένα κτίριο νέας σχετικά κατασκευής, με πολλά όμως προβλήματα στον περιβάλλοντα χώρο, τόσο ως προς τα είδη των φυτεύσεων και την υφιστάμενη κατάσταση τους, όσο και ως προς τη διαρρύθμιση του. Το εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου αλλά και οι μαθητές του, πιστεύουν πως είναι απαραίτητη μια αναδιάταξη και αναδιαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου, με επιτακτική ανάγκη την αλλαγή της φύτευσης. Τα προβλήματα που ανέφεραν εκπαιδευτικοί και μαθητές, εντοπίσθηκαν και επισημάνθηκαν και στο πλαίσιο της μελέτης που έγινε για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας. Κύριος σκοπός λοιπόν της εργασίας ήταν ο εντοπισμός των υφιστάμενων προβλημάτων και ακολούθως η διαμόρφωση συγκεκριμένων προτάσεων στο πλαίσιο βελτίωσης και αλλαγής του περιβάλλοντα χώρου και της ποιότητας του. Οι προτάσεις που παρουσιάστηκαν, στόχο είχαν το τελικό αποτέλεσμα να παρέχει ασφάλεια και προστασία (από ποικίλων ειδών παράγοντες) στο σχολικό κτίριο, αλλαγή της διάθεσης και ψυχολογίας μαθητών και εκπαιδευτικών για το χώρο, καθώς και δυνατότητα πραγματοποίησης -στον αύλειο χώρο- ποικίλων περιβαλλοντικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων από τους μαθητές. 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 1.1 Το σχολείο Δημόσιο κτίριο Ο τριτογενής τομέας περιλαμβάνει τις ακόλουθες κατηγορίες υπηρεσιών: Δημόσιες Υπηρεσίες Εκπαίδευση Εμπόριο Τουρισμό Πολιτιστική κίνηση Πρόκειται για έναν τομέα που χαρακτηρίζεται από την παροχή υπηρεσιών και περιλαμβάνει κτίρια γραφείων, εμπορικά κτίρια, εκπαιδευτικά κτίρια, νοσοκομεία και κέντρα υγείας, αθλητικά κέντρα, ειδικά κτίρια κ.α. Στην Ελλάδα η διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου αυτών των δημόσιων κτιρίων στην πλειοψηφία των περιπτώσεων περιελάμβανε (και σε ορισμένες περιπτώσεις εξακολουθεί να περιλαμβάνει) πλακοστρώσεις ή ασφαλτόστρωση και εξαιρετικά σπάνια φύτευση. 1.2 Βιωσιμότητα και αειφορία Η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί μια έννοια που χρησιμοποιείται και αναδεικνύεται ιδιαίτερα σήμερα και το σημαντικότερο είναι πως ήδη έχει εισχωρήσει και σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Η σημαντικότητα της έγκειται στη σύνδεση που πραγματοποιεί μεταξύ των φυσικών πόρων, των ανθρώπινων αναγκών και της οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης. Σύμφωνα με τον ορισμό της αειφόρου ανάπτυξης που δίνει ο Παναγιωτακόπουλος (2007): «Μια ανάπτυξη είναι αειφόρος όταν λαμβάνει υπόψη της: α) τους κοινωνικούς, οικολογικούς και οικονομικούς παράγοντες, β) τους έμβιους και άβιους πόρους και γ) τα μακροπρόθεσμα και βραχυπρόθεσμα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των εναλλακτικών δράσεων». Δηλαδή είναι σημαντικό η ανάπτυξη να ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενιάς, χωρίς όμως να διακινδυνεύει η δυνατότητα των μελλοντικών γενιών να 10

ικανοποιήσουν τις δικές τους. Βιώσιμη ανάπτυξη λοιπόν είναι η ανάπτυξη που επιζεί, ενώ αειφόρος αυτή που επιζεί καλά. (Παναγιωτακόπουλος, 2007) Συνεπώς, ο βαθμός συμβολής ενός κοινωνικά αποδεκτού έργου στην αειφορία (βαθμός αειφορικής επίδοσης), αυξάνει με την προσέγγιση των εξής θεμάτων (γράφημα 1.1): α) η κοινωνική αποδοχή αφορά στον πλήρη κύκλο ζωής του έργου, στις επιπτώσεις του και στα χρησιμοποιούμενα υλικά. β) δεν παραβιάζεται το κρίσιμο όριο κανενός είδους κεφαλαίου (φυσικού, ανθρώπινου, κοινωνικού, ανθρωπογενούς, χρηματικού, χρονικού). γ) δεν κινδυνεύουν οι ευκαιρίες των επόμενων γενιών δ) το συνολικό έργο προάγει το βαθμό αειφορίας του συστήματος στο οποίο ανήκει. (Παναγιωτακόπουλος, 2007) Στο πλαίσιο λοιπόν της αειφορίας και μελετώντας τα σχολικά κτίρια/ συγκροτήματα, η αρχιτέκτονας Herman Hertzberger ανέφερε το εξής: «Ένα αειφόρο σχολείο, εκτός από μηδενική ενέργεια, η οποία έχει να κάνει με καθαρά τεχνικά χαρακτηριστικά (δεν περιλαμβάνονται φυσικά τα πολλά ψεύτικα αλλά δημοφιλή «πράσινα» τεχνάσματα) έχει και άλλες προϋποθέσεις, όπως το να μην αναλώνουμε χώρο για πράγματα τα οποία μπορούν να καλυφθούν με άλλους τρόπους». Γράφημα 1.1 Βιώσιμη ανάπτυξη (Στόχος της Οδηγίας 2001/42/ΕΚ) (Πηγή: http://elladitsamas.blogspot.gr/) 11

1.3 Εξέλιξη μοντέλων που αναπτύχθηκαν διαχρονικά Το σχολικό κτίριο όπως και κάθε ανθρωπογενές περιβάλλον αντανακλά εκφάνσεις και στοιχεία των κοινωνικών επιστημών, των πολιτισμικών αξιών, καθώς και των μοντέλων συμπεριφοράς της κοινωνίας που το παράγει. Μελετώντας τη σχολική αρχιτεκτονική κυρίως από τον 19 ο αιώνα και μετά, προκύπτουν σημαντικά συμπεράσματα για τις επικρατούσες τάσεις κάθε εποχής και το σκεπτικό των αρχιτεκτόνων τους. Στην Ελλάδα αξίζει να σημειωθεί πως το 1887 η Επιθεώρηση «Παιδαγωγικόν Σχολείον» δημοσίευσε κείμενα που αφορούσαν συγκεκριμένα τη θέση του σχολείου, τους επιμέρους χώρους του, τη φύση και τα ειδικά χαρακτηριστικά των υλικών. Από την εποχή αυτή και σταδιακά τα επόμενα έτη αρχίζουν να γίνονται έρευνες σχετικά με τη θέση του σχολικού κτιρίου, τον προσανατολισμό του, το φωτισμό και τον αερισμό και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου. (Τσουκαλά, 2013) Χαρακτηριστικά, το 1894 το πρότυπο σχέδιο του Καλλία σχετικά με τον υπαίθριο σχολικό χώρο, διαμορφωνόταν από την κυρίως αυλή, έναν σκεπασμένο ημιυπαίθριο χώρο, ένα ανθοκήπιο και μια ζώνη βλάστησης περιμετρικά του κτιρίου. Καθένα εξ αυτών των τμημάτων είχε τη δική του λειτουργία. Η κυρίως αυλή προοριζόταν για τη γυμναστική, το παιχνίδι των παιδιών και γενικά τις σχολικές συγκεντρώσεις. Επ αυτής δεν οριζόταν συγκεκριμένη διαμόρφωση και εξοπλισμός, γεγονός που σημαίνει πως δε μελετήθηκε για ανάπτυξη εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Αντίστοιχα το υπόστεγο προοριζόταν κυρίως για τη γυμναστική και για συγκεντρώσεις υπό ημέρες που επικρατούσαν άσχημες καιρικές συνθήκες. Ο μικρός κήπος σχεδιάστηκε κυρίως για διδακτικούς σκοπούς και η περιμετρική ζώνη βλάστησης όριζε τον διαχωρισμό του σχολείου από τον έξω κόσμο. (Γερμανός, 2002) Το έτος 1914 αποτελεί έτος ορόσημο καθώς τότε διαπιστώνονται οι πρώτες διαφοροποιήσεις στη σχολική αρχιτεκτονική και το περιβάλλον μέσα στο οποίο εντάσσεται. Το 1930 στην Αγγλία και τις ΗΠΑ δίνεται έμφαση στην απαίτηση για μεγαλύτερους προαύλειους χώρους, με την ιδέα να λειτουργήσουν και ως χώροι αναψυχής για την κοινότητα. Κυριαρχεί ο αποκαλούμενος υπαιθριόφιλος τύπος και η μικρότερη κλίμακα κτιρίου. Τα σχολεία που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Richard Neutra στην Καλιόροια, έχουν τάξεις με νότιο προσανατολισμό, αμφίπλευρο φωτισμό, άμεση επαφή με τον άυλειο χώρο και σημαντική φύτευση. (Τσουκαλά, 2013) 12

Ακολούθως «το 1945 θεωρείται το τέλος της ιστορικής αυτής φάσης, λόγω του ότι μετά ακολουθεί η βιομηχανική κατασκευή του σχολικού κτιρίου, που αλλάζει τη λογική και το χαρακτήρα της παραγωγής του». (Τσουκαλά, 2013) Το δεύτερο ήμισυ του 19 ου αιώνα στη Γαλλία το σχολικό κτίριο καθίσταται σύμβολο εξουσίας. Χαρακτηριστικό είναι το (μοντέλο) σχολείο Jules Ferry που αντανακλά την εσωστρέφεια της σχολικής τάξης. Ο αύλειος χώρος του σχολείου παίζει καθοριστικό ρόλο στο σύνολο, καθώς εκεί είναι στραμμένες οι τάξεις που αναπτύσσονται κατά μήκος ενός διαδρόμου συνδετικού στοιχείου με τον εξωτερικό χώρο. (Τσουκαλά, 2013) Στη δεκαετία του 60 το σχολικό κτίριο προσεγγίζεται στο πλαίσιο ανάπτυξης μιας ποικιλίας χώρων και δραστηριοτήτων, με ισχυρές διασυνδέσεις εσωτερικού και εξωτερικού χώρου. Δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στους υπαίθριους χώρους των σχολικών συγκροτημάτων, έτσι ώστε να είναι κατάλληλα διαμορφωμένοι για την ορθή νοητική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Όπως χαρακτηριστικά υποστήριξε ο Φατούρος, η συνολική οργάνωση του σχολικού περιβάλλοντος συμβάλει καθοριστικά στην νοητική ανάπτυξη των παιδιών. Έρευνες που επίσης πραγματοποιήθηκαν τη δεκαετία αυτή, απέδειξαν πως το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εντάσσεται ένα σχολικό κτίριο επηρεάζει σημαντικά τη συμπεριφορά μαθητών και εκπαιδευτικών. (Τσουκαλά, 2013) Κατά τον αρχιτέκτονα Leon Krier (1978), «ένα μεγάλο σχολείο πρέπει να είναι όπως μια μικρή πόλη. Μια πόλη δεν είναι φτιαγμένη από διαδρόμους και δωμάτια. Μια πόλη έχει δρόμους και πλατείες, μνημεία και κτίρια». Τη δεκαετία του 80, ο εξοπλισμός και εφοδιασμός της σχολικής αυλής αποτέλεσε μείζον θέμα συζητήσεων. Σε αυτόν μπορούσαν πια να εγκατασταθούν διάφορα όργανα γυμναστικής, προς εξυπηρέτηση μόνον των αναγκών της φυσικής αγωγής. (Γερμανός, 2002) Τις τελευταίες δεκαετίες η διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου αστικών κτιρίων (δημόσιων ή ιδιωτικών) έχει αποτελέσει αντικείμενο ενός νέου κλάδου της επιστήμης. Στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής τοπίου μελετώνται πλέον εκτενώς τα στοιχεία του εξωτερικού περιβάλλοντος που επηρεάζουν τη λειτουργικότητα και την αισθητική των κτισμάτων. 13

1.4 Σχεδιασμός πρασίνου To γενικό κλίμα κάθε περιοχής, το έδαφος, η υπάρχουσα φυσική και τεχνητή χλωρίδα και πανίδα, καθώς και τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης δραστηριότητας καθορίζουν συνολικά το αστικό οικοσύστημα. (Χατζηφιλιππίδης, 1989) Τα σχολεία και γενικά τα διαφόρων ειδών ιδρύματα ανήκουν στην κατηγορία των έργων μικρής κλίμακας. Στο σχεδιασμό και τη δημιουργία πρασίνου σε ένα σχολικό περιβάλλον, σημαντικοί παράγοντες που λαμβάνονται υπόψη είναι (Αιδινίδης, 2006): 1) Χρήση γης: λαμβανομένου υπόψη πως σημαντικό χαρακτηριστικό των πόλεων είναι η πυκνή και εντατική χρήση γης 2) Διαθεσιμότητα του χώρου: βασικός παράγοντας στην τοποθέτηση των φυτών, καθώς συντελεί στην επαρκή ή ανεπαρκή ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των δένδρων. 3) Κλιματικές συνθήκες: το αστικό κλίμα επηρεάζεται από την πυκνότητα δόμησης, τη ρύπανση του αέρα και του εδάφους κ.α. Βάσει αυτών γίνεται η επιλογή των φυτών που θα φυτευτούν στον περιβάλλοντα χώρο των σχολείων. Κατά την εκλογή των ειδών που προορίζονται για φύτευση σε σχολικό χώρο πρέπει επίσης να εξετάζονται (Χατζηφιλιππίδης, 1989): 1) οι γενικές οικολογικές συνθήκες της περιοχής χωρίς την επίδραση της πόλης 2) οι ειδικές οικολογικές συνθήκες της περιοχής και της συγκεκριμένης μικροθέσης 3) οι απαιτούμενες αισθητικές και προστατευτικές ιδιότητες Στο πλαίσιο των αισθητικών κριτηρίων η εκλογή των δένδρων και λοιπών κατηγοριών των τοποθετούμενων φυτών επηρεάζεται από: α) το μέγεθος και την τεχνοτροπία του κτιρίου β) τη διαθέσιμη έκταση και το σχήμα της επιφάνειας γ) τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής Γενικά, η μέτρια κλίμακα δένδρων και θάμνων συνδέει αρμονικά τα ογκώδη κτίρια με τον άνθρωπο, καθώς τα κάνει να φαίνονται λιγότερο καταπιεστικά μέσα ή πίσω από τα φυλλώματα των δένδρων. Στη μελέτη του σχεδίου φύτευσης ενός σχολικού κτιρίου, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι τρεις κατηγορίες των μεγεθών: νεαρό στάδιο φυτωρίου, μέσο μέγεθος και μέγεθος πλήρους ωριμότητας. Το μέσο μέγεθος ανάπτυξης των φυτών καθορίζει τις αποστάσεις φύτευσης. (Αιδινίδης, 2006) 14

1.5 Παρεμβάσεις μαθητών στη διαμόρφωση της σχολικής αυλής Θεματικοί άξονες που σχετίζονται με την αισθητική και λειτουργική ανάπλαση της αυλής του σχολείου, προωθούνται ιδιαίτερα στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης των παιδιών και αποτελούν πλέον κύριο θέμα ημερίδων και συνεδρίων σχολικών προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Π.Ε.). Η διαμόρφωση και αξιοποίηση του αύλειου χώρου του σχολείου αποτελεί άμεση ανάγκη για κάθε σχολικό χώρο στη βάση μιας περιβαλλοντικής διεύρυνσης. Η συμμετοχή των παιδιών ή και η ανάδειξη προτάσεων τους είναι σημαντική, καθώς πρόκειται για άτομα που ζουν στους σχολικούς χώρους καθημερινά. (Στρίγκου, 2005) Μέσα από τη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου του σχολείου τα παιδιά (Αγγελίδης, 1997): συνειδητοποιούν την αλληλεξάρτηση ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος κατανοούν την αυλή ως ένα οικό-κοινωνικό σύστημα που απαιτεί κατάλληλη οργάνωση γνωρίζουν βασικές έννοιες και μηχανισμούς του περιβάλλοντος αναπτύσσουν αισθητικά κριτήρια αποκτούν αισθήματα ευθύνης ως προς την προστασία και διατήρηση ενός υγιεινού και όμορφου σχολικού περιβάλλοντος δραστηριοποιούνται και ευαισθητοποιούν και άλλα άτομα σε θέματα σχετικά με την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος Τα παιδιά στο πλαίσιο της καθημερινής τους διαβίωσης στο χώρο του σχολείου μπορούν να εντοπίσουν τις ανάγκες του αύλειου χώρου, να προτείνουν παρεμβάσεις, να καταγράψουν τα υπάρχοντα δένδρα και φυτά ή και να ζητήσουν τη βοήθεια κάποιου ειδικού για την κατάλληλη φύτευση του χώρου. Ακόμη και υπό την καθοδήγηση ειδικών τα παιδιά είναι δυνατό να συμμετέχουν σε παρεμβάσεις όπως: σκάψιμο, φύτεμα, πότισμα, κλάδεμα, κούρεμα, ράντισμα, εγκατάσταση αυτόματου ποτίσματος, καθημερινή περιποίηση και παρακολούθηση ανάπτυξης φυτών. Η αυλή αποτελεί πνεύμονα του σχολείου αλλά και ανάσα για το μαθητή. Το πρόγραμμα του WWF με τίτλο Πρασινίζοντας τις αυλές του σχολείου αποτελεί ένα πρόγραμμα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης με την ενεργό συμμετοχή των μαθητών. Στο πλαίσιο της διαμόρφωσης του περιβάλλοντα χώρου του σχολείου τα παιδιά υπολογίζουν (Ακύλας, Λιαράκου, 1999): 15

α) το μήκος και πλάτος της αυλής β) τα μήκη και πλάτη των υφιστάμενων παρτεριών (αν υπάρχουν) γ) το καλυπτόμενο ποσοστό της αυλής από πράσινο (αν υπάρχει) δ) το συνολικό εμβαδόν του κτιρίου του σχολείου επί του οικοπέδου ε) το ποσοστό του σχολικού χώρου που καλύπτεται από την αυλή ζ) την αντιστοιχία χώρου αυλής σε κάθε μαθητή του σχολείου με την υπόθεση του ισομοιράσματος σε όλους η) το ποσοστό του πρασίνου που αντιστοιχεί σε κάθε μαθητή με την υπόθεση του ισομοιράσματος σε όλους 1.6 Πόσο πράσινο και που; Ευρωπαϊκά δεδομένα από αντίστοιχες ευρωπαϊκές μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία χρόνια, κατέδειξαν πως οι μεσογειακές χώρες υστερούν σε πράσινες επιφάνειες συγκριτικά με τις αντίστοιχες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Βασικός δείκτης που ορίζει την ποιότητα ζωής και περιβάλλοντος στις σύγχρονες πόλεις, είναι η αναλογία χώρων πρασίνου ανά κάτοικο. Πράσινες αστικές επιφάνειες είναι οι κατοχυρωμένες και θεσμοθετημένες γι αυτή την χρήση επιφάνειες, που είναι λειτουργικές και έχουν στο μεγαλύτερο τμήμα των εκτάσεων τους συμπαγείς φυτεύσεις αλλά και φυσικό έδαφος. Η ποιότητα ζωής καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από την δυνατότητα πρόσβασης των ατόμων σε αυτούς τους χώρους. (WWF, 2009) Οι σχολικοί χώροι εντάσσονται σε αυτό το πλαίσιο της ελλιπούς φύτευσης και καθορίζουν αντίστοιχα την ποιότητα ζωής των μαθητών, καθώς τα παιδιά περνούν πολλές ώρες της ημέρας τους καθημερινά σε αυτούς στους χώρους. Για τον καθορισμό της ποσότητας και του είδους της απαιτούμενης φύτευσης είναι σημαντικό να πραγματοποιηθεί ειδική μελέτη. Καθοριστικό στοιχείο των ποιοτικών και ποσοτικών απαιτήσεων είναι οι τοπικοί παράγοντες. Το γενικό κλίμα της περιοχής, τα επιμέρους αστικά χαρακτηριστικά της, ο πληθυσμός της, οι υφιστάμενοι πόροι, τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία είναι ορισμένες μόνο παράμετροι που συνυπολογίζονται. (WWF, 2009) 16

1.7 Αύλειοι χώροι αγωγής Η διαμόρφωση της παιδικής αυλής έχει σημαντική παιδαγωγική σημασία. Ο αύλειος χώρος αποτελεί βασικό συμπλήρωμα ενός σχολικού κτιρίου, καθώς πρόκειται για έναν χώρο μέσα στον οποίο πραγματοποιούνται ποικίλες σχολικές και εκπαιδευτικές λειτουργίες, γι αυτό και είναι περιφραγμένος. Η περίφραξη αυτή αποτελεί μια οριοθέτηση τόσο για την ασφάλεια των μαθητών, όσο και συμβολικά για την παιδευτική διαδικασία και την αντιδιαστολή της με τον έξω χώρο. (Ματσαγγούρας, 1999) Για να καλύπτονται οι ποικίλες δραστηριότητες που αναπτύσσονται σε μια σχολική αυλή, είναι σημαντικό να υπάρχει η απαιτούμενη/ κατάλληλη έκταση (εμβαδόν). Συγκεκριμένα, ο Οδηγός Αλληλοδιδακτικής του Κοκκώνη αλλά και σχετικά κείμενα του Υπουργείου Παιδείας, ορίζουν το ελάχιστο όριο εμβαδού που αντιστοιχεί σε κάθε μαθητή να είναι 5τμ ακάλυπτου προαυλίου και 2τμ καλυμμένου. Για τις περιοχές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης η επιφάνεια αυτή διαμορφώνεται στα 3τμ. (Ματσαγγούρας, 1999) 1.7.1 Παιδαγωγική ποιότητα αύλειου χώρου και διαμόρφωση ερεθισμάτων Πέρα από τις δραστηριότητες και τα ποικίλα παιχνίδια με τα οποία ασχολούνται τα παιδιά στο χώρο της σχολικής αυλής, η παιδαγωγική ποιότητα όπως ήδη προαναφέρθηκε διαμορφώνει ένα βασικό συντελεστή. Η παιδαγωγική αυτή ποιότητα των αύλειων χώρων των σχολικών εγκαταστάσεων ορίζεται από τους ακόλουθους παράγοντες (Μπότσογλου, 2001): καταλληλότητα εγγύτητα δημιουργία προκλήσεων ανάπτυξη συνεργασία χρόνος Η σημαντικότητα του παιχνιδιού στη σχολική αυλή και ο ρόλος του στην ανάπτυξη του παιδιού αποδεικνύεται και από το ρόλο που αυτό διαδραματίζει στην έκφραση της συναισθηματικής ζωής και την εκτόνωση της ψυχικής έντασης. Οι αποκτημένες εμπειρίες του παιδιού από την επαφή του με το κοινωνικό του περιβάλλον, δεν το βοηθούν συχνά να εκφράσει άμεσα τα συναισθήματα και τους φόβους του. Το παιχνίδι δίνει τη δυνατότητα 17

στο παιδί να γνωρίσει τις αντιδράσεις των άλλων στις πράξεις και τα συναισθήματά του και παράλληλα να εκτονωθεί συναισθηματικά. Έτσι τελικά επέρχεται η συναισθηματική του κάθαρση που είναι απαραίτητη για την επίτευξη της συναισθηματικής του ισορροπίας. (Ματσαγγούρας, 1999) Με βάσει στοιχεία που προέκυψαν από έρευνα του Δ. Γερμανού (2004), η σχολική αυλή των ελληνικών σχολείων δεν προσεγγίζει σε μεγάλο βαθμό την έννοια της παιδαγωγικής ποιότητας, συμβάλλοντας εκτός από την σωματική και στην κοινωνική και πολιτισμική ανάπτυξη του παιδιού. Παράλληλα τα χρησιμοποιούμενα υλικά με τα οποία διαμορφώνονται και κατασκευάζονται οι αύλειοι χώροι είναι σκληρά και δύσκολα επιδέχονται μετατροπές ή αλλαγές. Το σημαντικότερο όμως είναι πως οι εν λόγω χώροι δεν έχουν μελετηθεί και σχεδιαστεί ως τόποι μάθησης και κατ επέκταση δεν προσφέρουν ερεθίσματα μάθησης. Σχεδιάστηκαν κυρίως προς υποστήριξη των κινητικών δραστηριοτήτων των μαθητών και εκτόνωση της έντασης τους από τα σχολικά μαθήματα (Γερμανός, 2004) 1.7.2 Κηπουρικές εργασίες Η κηπουρική αποτελεί έναν κλάδο ασχολίας όπου προσφέρει σε όσους ασχολούνται με αυτόν αυτοπειθαρχία, δράση, ομαδικότητα, κοινωνικότητα, επιμέλεια, ενώ παράλληλα ενθαρρύνει το άτομο να λάβει πρωτοβουλίες. Πέρα από την εκμάθηση διαδικασιών που σχετίζονται με την κηπουρική, στοχεύει στην περιβαλλοντική εκπαίδευση και γενικά την απόκτηση γνώσεων που σχετίζονται με την διαμόρφωση ενός καλύτερου περιβάλλοντος, που συμβάλει στην βελτίωση της ποιότητας ζωής. (Βαλλιανάτου, 2013) Ο αύλειος χώρος ενδείκνυται για πραγματοποίηση κηπουρικών εργασιών. Τα παιδιά μπορούν να ασχοληθούν ομαδικά με τις κηπουρικές εργασίες και να γνωρίσουν έτσι την φύση και τους τρόπους καλλιέργειας της. Σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο της σχολικής αυλής είναι δυνατό τα παιδιά κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους να συμμετέχουν σε εργασίες που σχετίζονται με τα φυτά (φύτευση, πότισμα, περιποίηση, αλλαγή φυτών κ.α.). Οι κηπουρικές εργασίες μπορούν να προσφέρουν στα παιδιά ένα σύνολο ενδιαφερουσών δραστηριοτήτων, στο πλαίσιο μιας δημιουργικής διεξόδου από ην πίεση του σχολείου. 18

Εικόνα 1.1 Σχολική κηπουρική (Πηγή: https://okipostisaeiforias.wordpress.com/page/3/) Στον διαμορφωμένο χώρο της σχολικής αυλής, τα παιδιά μπορούν να φυτέψουν σπόρους από λαχανικά ή όσπρια που αναπτύσσονται γρήγορα, παρακολουθώντας έτσι καθημερινά την ανάπτυξη τους. Είναι πολύ σημαντικό τα παιδιά να μπορούν να δοκιμάζουν τα λαχανικά, όσπρια ή και φρούτα που παράγουν ή έχουν συμβάλει με κάποιο τρόπο στην παραγωγή αυτών. Έτσι έρχονται σε άμεση επαφή με τη γη και νιώθουν τη χαρά και την ευχαρίστηση της δημιουργίας, καθώς έχουν βοηθήσει στη διαμόρφωση του δικού τους χώρου πρασίνου στο σχολείο. 1.8 Ελληνικά δεδομένα Στην Ελλάδα βάσει δημοσιευμένων στοιχείων του Υπουργείου Παιδείας υπάρχουν συνολικά 78.633 αίθουσες διδασκαλίας και αντίστοιχα ο μαθητικός πληθυσμός φτάνει τους 1.390.437 μαθητές. Η μέση ετήσια μείωση των μαθητών Γυμνασίου για το χρονικό διάστημα 1991-2002 είναι 2,1% και αντίστοιχα Λυκείου για το ίδιο διάστημα είναι περίπου 0,5%. Γενικά βάσει στατιστικών δεδομένων μείωση υπάρχει και στο μαθητικό πληθυσμό των δημοτικών. Το σύνολο των δημοτικών σχολείων και νηπιαγωγείων ανέρχεται αντίστοιχα σε 5.763 και 5.731. Η πλειοψηφία των σχολείων λειτουργεί σε πρωινή βάρδια. Στα μεγάλα αστικά κέντρα όμως όπου τα κτίρια δεν επαρκούν, η λειτουργία γίνεται σε δύο βάρδιες πρωί και απόγευμα. Η μεγάλη ανεπάρκεια στα αστικά κέντρα οφείλεται στο μεγάλο κύμα «μετανάστευσης» των μαθητών κατ αντιστοιχία με την μετανάστευση του ενεργού πληθυσμού. 19

Το πρόβλημα της σχολικής στέγης δεν σχετίζεται μόνο με τις αίθουσες αλλά και την ποιότητα των διδακτηρίων. Στην Ελλάδα το έτος 1995 συντάχθηκε μια τεχνική μελέτη περί της αποκατάστασης των σχολικών κτιρίων από το Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (Κ.Α.Π.Ε.) και βάσει αυτής της απογραφικής διαδικασίας προέκυψε πως περίπου 15.000 αίθουσες ήταν σε ενοικιαζόμενους χώρους, με την πλειοψηφία να είναι ακατάλληλοι για την εκπαιδευτική διαδικασία. (Κ.Α.Π.Ε., 1995) Ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά των ελληνικών σχολικών μονάδων είναι: παλαιότητα σχολικών κτιρίων κακή ποιότητα κατασκευής των νέων (κακοτεχνίες της κατασκευής κ.α.) προβληματικό θερμικό περιβάλλον ελλιπής και προβληματικός περιβάλλον χώρος λανθασμένος προσανατολισμός αιθουσών διδασκαλίας απουσία ηλιοπροστασίας έλλειψη φύτευσης στον περιβάλλοντα χώρο 1.8.1 Ενεργειακός σχεδιασμός σχολικών κτιρίων Στο πλαίσιο των ορθών στρατηγικών σχετικά με το σχεδιασμό των σχολικών κτιρίων ως προς την θερμική τους άνεση και τη θερμομόνωση τους, ορισμένα βασικά στοιχεία παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα 1.1. (Αξαρλή, 1995) Πίνακας 1.1 Στρατηγικές σχεδιασμού αιθουσών διδασκαλίας (Πηγή: Αξαρλή, 1995) Στρατηγικές σχεδιασμού Θερμοκρασία σχεδιασμού Θερμοκρασιακές απαιτήσεις Βέλτιστος Προσανατολισμός : Νότιος Θερμική μάζα Θερμομόνωση Μόνωση οροφής Νυκτερινός αερισμός Αίθουσα Διδασκαλίας 20 ο C Ομαδοποίηση χώρων ΝΔ, ΝΑ και ΑΔ Μέση ή μεγάλη θερμική μάζα Εξωτερική για λόγους προστασίας του κελύφους και καλύτερη θερμική άνεση Εξωτερική Απαιτείται για μείωση του ψυκτικού φορτίου 20

Ως προς τον φυσικό φωτισμό, βασικός στόχος αναδεικνύεται η παροχή ικανοποιητικής ποσότητας φωτισμού, η ελαχιστοποίηση πιθανών κινδύνων θάμβωσης και η αποφυγή δημιουργίας έντονων αντιθέσεων σχετικά με τη λαμπρότητα των αντικειμένων. Οι προδιαγραφές φυσικού φωτισμού των αιθουσών διδασκαλίας παραθέτονται στον πίνακα 1.2. (Κωσταρέλα, Δημούδη, 2004). Πίνακας 1.2 Προδιαγραφές φυσικού φωτισμού αιθουσών διδασκαλίας Αποδεκτό επίπεδο φωτισμού Ελάχιστη φωτιστική επιφάνεια Φωτισμός αιθουσών Μέγιστη απόσταση θρανίων από 300-325 Lux 20% επιφάνειας δαπέδου Να γίνεται από αριστερά 7.0 μέτρα φωτιστική πλευρά Μήκος αίθουσας Τοποθέτηση παραθύρων < 9.0 μέτρα Ψηλά Διαμπερής φωτισμός Ηλιοπροστασία Χρώμα επιφανειών Κινητή Ανοικτό για μέγιστη ανακλαστικότητα (Πηγή: Κωσταρέλα, Δημούδη, 2004) Με στόχο τον ορθό σχεδιασμό φυσικού φωτισμού, είναι απαραίτητο να ακολουθείται συγκεκριμένη πορεία προς αποφυγή προβλημάτων που είναι δυνατό να δημιουργηθούν κατά την εφαρμογή των αρχιτεκτονικών λύσεων: Στον πίνακα 1.3 ορίζονται αυτές οι κατευθυντήριες οδηγίες. (Κωσταρέλα, Δημούδη, 2004). Πίνακας 1.3 Κατευθυντήριες οδηγίες σχεδιασμού φυσικού φωτισμού Διαδικασία Σχεδιασμού Σωστή χωροθέτηση κτιρίου Οργάνωση εσωτερικού χώρου Κατευθυντήριες Οδηγίες Νότιος προσανατολισμός Ιεράρχηση χώρων ανάλογα με την απαίτηση φωτισμού 21

Διαστασιολόγηση ανοιγμάτων Σχεδιασμός ηλιοπροστασίας Έλεγχος απόδοσης σχεδιασμού Το άνοιγμα αποτελεί πηγή θερμότητας και στοιχείο θερμικών απωλειών. Προσφέρει ηλιακό κέρδος και προβλήματα θάμβωσης και υπερθέρμανσης Κινητή ηλιοπροστασία, γιατί βελτιώνει την ποιότητα και τη διανομή του φυσικού φωτός, ενώ παράλληλα διευκολύνει θέα και δεν εμποδίζει το φυσικό φωτισμό Συμβολή στην εξοικονόμηση ενέργειας (Πηγή: Κωσταρέλα, Δημούδη, 2004) Ο αερισμός σε ένα σχολικό κτίριο είναι επίσης ένα βασικός παράγοντας που απαιτεί ιδιαίτερη μελέτη, όχι μόνο για λόγους υγιεινής αλλά και για επίτευξη συνθηκών θερμικής άνεσης μέσα στη σχολική αίθουσα. Οι προδιαγραφές για το φυσικό αερισμό των αιθουσών διδασκαλίας παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα 1.4. (Κωσταρέλα, Δημούδη, 2004). Πίνακας 1.4 Προδιαγραφές φυσικού αερισμού αιθουσών διδασκαλίας Προδιαγραφές Εναλλαγές αέρα Πυκνότητα κατοίκησης Κίνηση αέρα Πρόσπτωση ανέμου Εμβαδόν ανοιγμάτων Ύψος ανοιγμάτων Ποιότητα ανοιγμάτων Σχεδιασμός ανοιγμάτων Χρήστες Αίθουσα διδασκαλίας 5 εναλλαγές/ ώρα 1,7 μ 2 /μαθητή & 4μ 3 /μαθητή Διαμπερής μεταξύ ίσων αντιδιαμετρικών ανοιγμάτων διαφορετικής στάθμης Υπό γωνία 45 ο στο κτίριο 5% του καθαρού εμβαδού του χώρου Ανώτατο σημείο > 1,75 μ. από το δάπεδο Ελάχιστος μόνιμος αερισμός Ικανοποιητική ποσότητα αέρα Ενεργειακή συμπεριφορά (Πηγή: Κωσταρέλα, Δημούδη, 2004) 22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΦΥΤΕΥΣΗ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΠΡΟΑΥΛΙΩΝ ΧΩΡΩΝ 2.1 Ο ρόλος της φύτευσης στους προαύλιους χώρους Στο πλαίσιο της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, η φύτευση αποτελεί βασικό παράγοντα καθώς επηρεάζει το μικροκλίμα του χώρου. Η βλάστηση χρησιμοποιείται για ηλιοπροστασία, σκιασμό και προστασία από τους ανέμους και θεωρείται βασική μεταβλητή της ηλιακής αρχιτεκτονικής. Ιδανική θεωρείται η φύτευση φυλλοβόλων δένδρων στις νότιες και δυτικές όψεις του κτιρίου και αντίστοιχα αειθαλών δένδρων στις βόρειες πλευρές προς ανάσχεση των ανέμων το χειμώνα και δροσισμό το καλοκαίρι. Τα αειθαλή δένδρα προτιμώνται όταν υπάρχουν απαιτήσεις για σκιά, προστασία από ανέμους όπου και λειτουργούν ως ανεμοφράκτες, ενώ δημιουργούν και φράγμα ήχου. Γενικά η χρήση βλάστησης με τα κατάλληλα δένδρα συμβάλει στον παθητικό δροσισμό. Η φύτευση με δένδρα, θάμνους κ.α., σε συνδυασμό με διαφόρων ειδών πετάσματα ή πέργκολες λειτουργεί ως σκίαση που επιτρέπει την ελεύθερη ροή του αέρα. Επίσης η φύτευση σε συνδυασμό με επιφάνειες τρεχούμενου νερού (ρυάκια, σιντριβάνια κ.α.), καθώς και με επιλογή ανοιχτών χρωμάτων στο κτίριο, συνεισφέρει στο δροσισμό, αποτρέπει τις ανακλάσεις και εμποδίζει την υπερθέρμανση των επιφανειών 1. Το ύψος των δέντρων και η ερριμένη σκιά τους (εικόνα 2.1) επηρεάζουν τη δημιουργούμενη σκίαση, σε συνδυασμό με τον προσανατολισμό της όψης 2. Εικόνα 2.1 Σκίαση με δένδρα 2. 1 http://www.osk.gr/index.php?page=396&showmore=1 2 https://sites.google.com/site/wildwaterwall/eliaka-spitia/3-pathetika-eliaka-systemata-thermanses 23

Όπως απεικονίζεται και παραστατικά στην ακόλουθη εικόνα 2.2, η βλάστηση διευκολύνει αξιόλογα τη διείσδυση ή εκτροπή του ανέμου από το κτήριο. Εικόνα 2.2 Ο ρόλος της βλάστησης στην κίνηση του αέρα μέσα στο κτίριο 3 Όσον αφορά τα υλικά επίστρωσης των επιφανειών του υπαίθριου χώρου επηρεάζουν επίσης το θερμικό και οπτικό περιβάλλον. Η βλάστηση παρεμποδίζει τις ανακλάσεις της ηλιακής ακτινοβολίας, ενώ ταυτόχρονα συνεισφέρει στο δροσισμό του αέρα μέσω της εξατμισοδιαπνοής του φυλλώματος, όπως φαίνεται και στην εικόνα 2.3. Επίσης αντί για επίστρωση με ενιαίες επιφάνειες, σωστότερο είναι να επιλέγονται πλάκες που επιτρέπουν τη διείσδυση του νερού και την ανάπτυξη βλάστησης στους αρμούς ή να χρησιμοποιείται υδατοπερατή στρώση αδρανών. (Βλαστός & Μπιρμπίλη, 2001) Εικόνα 2.3 Επιφανειακές θερμοκρασίες σε φυτεμένη επιφάνεια με γρασίδι και σε άσφαλτο κατά τη διάρκεια της ημέρας το καλοκαίρι, στο κέντρο της Αθήνας 4 3 https://sites.google.com/site/wildwaterwall/eliaka-spitia/3-pathetika-eliaka-systemata-thermanses 24

Αξίζει να επισημανθεί πως ένα δέντρο μεγάλου μεγέθους εξατμίζει περίπου 1460kg νερό κατά τη διάρκεια της μέρας και έτσι συμβάλει καθοριστικά στο γενικό δροσισμό (Κατσιμίγας, 2005). Ακόμη όμως και δέντρα χωρίς φύλλωμα εμποδίζουν κατά 40-80% τη διείσδυση της ηλιακής ακτινοβολίας. (Brown et al, 1995) Συμπερασματικά βάσει των προαναφερθέντων στην ενότητα αυτή, η φύτευση του Προαύλιου Σχολικού Χώρου έχει τα εξής πλεονεκτήματα: 1) παροχή σκιάς, μείωση της θερμοκρασίας, περιορισμός ανακλάσεων 2) παροχή περισσότερου οξυγόνου και απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα 3) ευκολότερη εισροή του νερού στο έδαφος 4) αντιανεμική προστασία 2.1.1 Άλλοι τρόποι βελτίωσης μικροκλίματος Στην έκθεση εισήγησης του Κατσιμίγα (2005) «Βασικές αρχές βιοκλιματικού σχεδιασμού του περιβάλλοντος κτιρίων, ιδιωτικού και δημόσιου χώρου», σε ημερίδα του ΤΕΕ Θράκης για το Βιοκλιματικό σχεδιασμό κτιρίων και περιβάλλοντα χώρου, ορίζονται τρόποι βελτίωσης του μικροκλίματος και εξοικονόμησης ενέργειας στο περιβάλλον μιας κατασκευής. Οι τρόποι αυτοί είναι οι ακόλουθοι: α) Δημιουργία ενδιάμεσων χώρων (ορθότερη αξιοποίηση των ακαλύπτων, δημιουργία αιθρίων, οπισθοχώρηση από την Ο.Γ.) Η ποσότητα του φυσικού φωτός, που φτάνει στους χώρους που αναπτύσσονται περιμετρικά του αιθρίου, εξαρτάται από τη γεωμετρία του αίθριου, τη διαπερατότητα στο φως της οροφής του αίθριου και την ανακλαστικότητα των πλευρικών τοίχων και του δαπέδου του αίθριου (εικόνα 2.4). 4 Τ.Ο.Τ.Ε.Ε., Περιβάλλων χώρος Μικροκλίμα https://sites.google.com/site/wildwaterwall/eliaka-spitia/4-periballon-choros-_-mikroklima-_- photismos-periballon-choros---mikroklima 25

Εικόνα 2.4 Παροχή φυσικού φωτός σε χώρο αιθρίου. (Πηγή: https://sites.google.com/site/wildwaterwall/eliaka-spitia/4-periballon-choros-_- mikroklima-_-photismos-periballon-choros---mikroklima) β) Δημιουργία συστημάτων ανάρτησης φυτών (π.χ. πέργκολες) και συστήματα νερού. Εικόνα 2.5 Οριζόντιο σκίαστρο σε συνδυασμό με πέργκολα με φυτά. (Πηγή: https://sites.google.com/site/wildwaterwall/eliaka-spitia/4-periballon-choros-_- mikroklima-_-photismos-periballon-choros---mikroklima) γ) Χρήση υλικών φιλικών προς το περιβάλλον. (Κατσιμίγας, 2005) Ορισμένα υλικά που οι ειδικοί (επιστήμονες, ερευνητές και μηχανικοί) θεωρούν σαν εγγυημένα "πράσινα" τα ακόλουθα: Ωστενιτικός χάλυβας Πρόκειται για δομικό χάλυβα που μπορεί να προκαλέσει μεταβολή του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου της γης. Χαρακτηρίζεται ως αμαγνητικός και ανοξείδωτος. 26

Εκτός από το υψηλό του κόστος, μπορεί να επιδράσει ακόμη και στον οργανισμό και τις λειτουργίες του ανθρώπου. Ωμή άργιλος Πρόκειται για ένα άριστο δομικό υλικό ως προς τη μηχανική του αντοχή και τη θερμική του μόνωση. Χρησιμοποιείται ευρέως στις χώρες της Μεσογείου και έχει χαμηλές περιβαλλοντικές επιδράσεις. Ασβέστης Αποτελεί άριστο υλικό κυρίως για επιφανειακές εργασίες σχετικά με τα τελειώματα των τοίχων. Έχει πολύ καλή αναπνοή δίνοντας τη δυνατότητα μιας ισορροπημένης ροής μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού αέρα. Πλεονέκτημα του είναι η εύκολη συντήρηση του. Κόλλα από καουτσούκ Πρόκειται για φυσικό προϊόν, μη ατοξικό, με υψηλές συγκολλητικές ιδιότητες. Κετσές από καρύδα Έχει αναδειχθεί στις μέρες μας ως ένα σύγχρονο "πράσινο" υλικό. Έχει πολύ καλές ηχομονωτικές ιδιότητες και ενδείκνυται για επενδύσεις οροφών. 2.2 Κατάλληλος χώρος φύτευσης Κατάλληλα σημεία προς εκμετάλλευση του περιβάλλοντα χώρου του σχολείου είναι καταρχήν οι υφιστάμενοι ελεύθεροι χώροι ή τα παρτέρια. Αυτό που απαιτείται βέβαια προηγουμένως είναι εξέταση της ποιότητας του εδάφους. Στην περίπτωση που υπάρχει ήδη αναπτυγμένη κάποια βλάστηση είναι σημαντικό να μελετηθεί και η διαχείριση της, προς ανάδειξη και εμπλουτισμό της, καθώς και βελτίωση του εδάφους, προς συμβολή της στην συνολική αισθητική αναβάθμιση. (Ακύλας, Λιαράκου, 1999) Στις περιπτώσεις των σχολείων που δεν υπάρχει ελεύθερος χώρος επί του οικοπέδου ή αυτός είναι εξαιρετικά μικρός, ιδανικές λύσεις θεωρούνται η κατασκευή παρτεριών και η τοποθέτηση μεγάλων κάδων - κοντέινερς. Η κατασκευή παρτεριών (εικόνα 2.6) επιτυγχάνεται με το απαραίτητο σπάσιμο αρχικά επίστρωσης από μπετόν, πλάκες ή άσφαλτο, υπερύψωση 20-30cm για γέμισμα με χώμα, χτίσιμο τοιχίου από μπετό, τούβλα, ξύλα ή πέτρες και ακολούθως φύτευση. Οι διαστάσεις των παρτεριών εξαρτώνται από τις δυνατότητες κάθε εξωτερικού χώρου. Οι ελάχιστες αυτών καθορίζονται πρακτικά ως 1,5m x 3m. (Ακύλας, Λιαράκου, 1999) 27

Εικόνα 2.6 Κατασκευή παρτεριών (Πηγή: Ακύλας, Λιαράκου, 1999) Όσον αφορά την τοποθέτηση μεγάλων κάδων ή των αποκαλούμενων κοντέινερς αυτά είναι συνήθως είτε παλιά βαρέλια (πλαστικά ή ανοξείδωτα μεταλλικά), είτε κάδοι (καινούργιοι ή ανακυκλωμένοι). Αρχικά θα πρέπει να εξετάζεται η επικινδυνότητα των υλικών αυτών (τοξικές ουσίες, βερνίκια, πετρελαιοειδή κ.α.) ώστε να μην είναι επικίνδυνα για την υγεία των μαθητών. Σημαντικό είναι οι κάδοι και τα κοντέινερς να έχουν οπές επικοινωνίας με το έδαφος για την ορθότερη ανάπτυξη του ριζικού συστήματος και την κατάλληλη προσέγγιση του υδροφόρου ορίζοντα. Αυτοσχέδιοι κάδοι (εικόνα 2.7) μπορούν να κατασκευαστούν από λάστιχα, πασσάλους και γενικά διαφόρων ειδών ξύλα. Για να αποκτήσει ο χώρος περισσότερη φυσικότητα ενδείκνυται η τοποθέτηση πετρών διαφόρων μεγεθών ώστε να διαμορφωθούν και καταφύγια εντόμων. (Ακύλας, Λιαράκου, 1999) Εικόνα 2.7 Αυτοσχέδιοι κάδοι ως παρτέρια (Πηγή: Ακύλας, Λιαράκου, 1999) 28

Για τη σωστή επιλογή του χώρου δημιουργίας των παρτεριών και των κάδων κοντέινερς, θα πρέπει να εντοπιστούν τα σημεία με τα μεγαλύτερα ποσοστά ηλιοφάνειας κατά τη διάρκεια της ημέρας και τα σημεία που είναι προστατευμένα από τον άνεμο. Επίσης σημαντικός παράγοντας είναι η ασφαλής και ανεμπόδιστη διέλευση των μαθητών στο χώρο. Μια ενδεικτική διαμόρφωση φύτευσης σε περιβάλλοντα χώρο σχολείου παρουσιάζεται στην εικόνα 2.8. Εικόνα 2.8 Διαμόρφωση φύτευσης σε περιβάλλοντα χώρο σχολείου (Πηγή: Ακύλας, Λιαράκου, 1999) 2.3 Χλωροτάπητας Ο χλωροτάπητας συμβάλει καθοριστικά στην λειτουργική και αισθητική αξία ενός χώρου. Δημιουργείται με βάση τα ποώδη φυτά της οικογένειας των αγροστωδών, ενώ χρησιμοποιούνται και άλλα είδη ψυχανθών. Θεωρείται κατάλληλος για αύλειο χώρο σχολείου καθώς έχει μεγάλη αντοχή στο πάτημα, αναβλαστάνει μετά το κούρεμα, προσαρμόζεται σε διάφορες κλιματικές συνθήκες και έχει εξαιρετικά καλή εξωτερική εμφάνιση. (Αιδινίδης, 2006) Βασικά αγροστώδη φυτά για τη δημιουργία χλωροτάπητα είναι: Agrostis alba, canina, tenuis Lolium perenne Festuca rubra, arundinacea, ovina Poa pratensis Cynosyrus cristatus 29

Phleum pretense Dechampsia flexuosa 2.4 Φυτεμένο δώμα Το φυτεμένο δώμα είναι ένας χώρος πρασίνου στην οροφή ενός κτιρίου που έχει και την ονομασία ταρατσόκηπος. Πρόκειται για ένα στρώμα βλάστησης που αναπτύσσεται σε ειδικά διαμορφωμένο τμήμα του δώματος των κτιρίων. Μειώνει σημαντικά το φορτίο θέρμανσης και ψύξης του κτιρίου, βελτιώνοντας παράλληλα τις συνθήκες θερμικής άνεσης στο εσωτερικό του. Οι φυτεμένες οροφές διαμορφώνονται από ένα στρώμα βλάστησης όπως παρουσιάζεται στην ακόλουθη εικόνα 2.9. Η χρήση της τεχνολογίας Φυτεμένων Δωμάτων (Green Roof Systems) παρουσιάζει πολλά πλεονεκτήματα, τα σημαντικότερα εκ των οποίων είναι (Κριμάτογλου, 2012): Μείωση κόστους θέρμανσης και ψύξης του κτιρίου Μείωση ηχορύπανσης Προστασία στεγανοποίησης Αναβάθμιση της αξίας του κτιρίου Βελτίωση του οικιστικού μικροκλίματος Βελτίωση ποιότητας αέρα Δημιουργία φυσικού περιβάλλοντος για φυτά και ζώα Μείωση ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας Εικόνα 2.9 Στρώσεις υλικών φύτευσης 5 5 https://sites.google.com/site/wildwaterwall/eliaka-spitia/3-pathetika-eliaka-systemata-thermanses 30

Οι κήποι στα δώματα των κτιρίων (εικόνες 2.10) στηρίζουν τη βελτίωση του περιβάλλοντος στις αστικές περιοχές. Θεωρείται ότι «υποκαθιστούν» το φυσικό έδαφος εφόσον καταλαμβάνουν μέρος αυτών στις κατασκευές. Γενικότερα στο αστικό περιβάλλον πρόκειται για ένα μέτρο που μπορεί να έχει ευρεία εφαρμογή, καθώς η πλειοψηφία των οικοδομικών έργων διαθέτει δώματα. (ΤΕΕ, 2009) Σε κτίρια που διαθέτουν πράσινο ή καλύπτονται από δώματα με κήπους, η θερμοκρασία στη φυτεμένη επιφάνεια είναι χαμηλότερη αυτής του αέρα και έτσι η ανοδική κίνηση θερμού αέρα είναι πολύ μικρή. Τα φυτά ουσιαστικά βοηθούν στη διήθηση του αέρα και συγκρατούν έτσι την σκόνη, εμπλουτίζοντας παράλληλα και τον αέρα με οξυγόνο. Ένα δώμα φυτεμένο για παράδειγμα με γρασίδι δεσμεύει 200gr / τμ σκόνης και ρύπων ετησίως, ενώ τα 6 10 τμ οδηγούν σε παραγωγή οξυγόνου που χρειάζεται ένας άνθρωπος σε ένα έτος. Η ποιότητα του αέρα βελτιώνεται αξιόλογα κατά το συνδυασμό κήπων σε δώματα με φυτά στις όψεις των κτιρίων, καθώς και στους περιβάλλοντες χώρους των οικοπέδων τους. (ΤΕΕ, 2009) Πολύ σημαντικό στοιχείο επίσης είναι πως τα φυτά κατακρατούν υψηλό ποσοστό των βροχοπτώσεων και κατ επέκταση συμβάλουν στη λειτουργία του εδάφους που σχετίζεται με την απορρόφηση του νερού. Στα φυτεμένα δώματα δηλαδή, οι στρώσεις φύτευσης που διαμορφώνονται έχουν αντίστοιχη λειτουργία με το σφουγγάρι. Υπολογισμοί έχουν δείξει πως ποσοστό της τάξης του 30% περίπου του νερού φτάνει στην αποχέτευση, ενώ το 70% στη φύτευση των δωμάτων. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα πολύ ικανοποιητικό ποσοστό, που συμβάλει στη βελτίωση του μικροκλίματος του κτιρίου. (ΤΕΕ, 2009) Εικόνες 2.10 Φυτεμένα δώματα (Πηγή: http://www.buildnet.gr/default.asp?pid=222&catid=55&artid=4049) 31

Μια χαρακτηριστική όψη φυτεμένου δώματος επί ελληνικού σχολικού συγκροτήματος απεικονίζεται στην ακόλουθη εικόνα 2.11. Εικόνα 2.11 Φυτεμένο δώμα σε ελληνική σχολική μονάδα 6 Βέβαια στη διάταξη των φυτεμένων δωμάτων αποδίδονται και ορισμένα σημαντικά μειονεκτήματα, τα σημαντικότερα εκ των οποίων παραθέτονται ακολούθως (Μιχαλάκη, 2007): 1) Οικονομική επιβάρυνση Αναμφίβολα η μελέτη και κατασκευή ενός φυτεμένου δώματος έχει ένα σημαντικό κόστος, συμπεριλαμβανομένου επίσης και της συντήρησης του. Πρόκειται για ένα κόστος το οποίο δεν περιλαμβάνεται (ακόμη) στο συνολικό προϋπολογισμό των ελληνικών κατασκευών. 2) Επιπλέον στατική επιβάρυνση Πρόκειται για έναν βασικό παράγοντα που στηρίζει την δημιουργία ή απαγόρευση μιας τέτοιας κατασκευής. Εφόσον η υφιστάμενη κατασκευή δεν είναι δυνατό να δεχτεί την πρόσθετη αυτή στατική επιβάρυνση, η κατασκευή του εν λόγω κήπου είναι απαγορευτική. 3) Υγρασία Ο κίνδυνος υγρασίας είναι βασικός λόγος που αποτρέπει πολλούς ανθρώπους από την κατασκευή φυτεμένων δωμάτων. 6 http://portal.tee.gr/portal/page/portal/teetkm/drasthriothtes/ekdhlvseis/ekdhlwseis_2007_200 9/ARCHITEKTONES_STH_THESSALONHKH/7H_DIALEKSH_KALOGHROU/TAB6244701:Tab2 32

5) Δυσκολία επισκευαστικών εργασιών σε τυχόν προβλήματα των στεγανωτικών στρώσεων Εφόσον εντοπιστούν προβλήματα επί των στεγανωτικών στρώσεων και κριθεί απαραίτητη η επισκευή αυτών, θεωρείται δεδομένο πως θα χρειαστεί να αποξηλωθούν ορισμένα τμήματα της φύτευσης. Με το τέλος των εργασιών αποκατάστασης θα χρειαστεί η επανεγκατάστασης τους και αυτό συνεπάγεται ένα επιπλέον κόστος. 6) Διαρκής φροντίδα Ένα φυτεμένο δώμα απαιτεί μεγάλη προσοχή περισσότερη απ ότι ένας κήπος επί του εδάφους- κυρίως λόγω της διείσδυσης ριζών, του υφιστάμενου νερού και των τυχόν κατασκευαστικών αστοχιών. 2.5 Ανάπτυξη φυτών στις όψεις των κτιρίων Η ανάπτυξη φυτών επί των όψεων των κτιρίων προσφέρει όχι μόνο αισθητική αναβάθμιση αυτών, αλλά και σημαντική ηχοπροστασία λόγω της απορρόφησης, καθώς και προστασία από την ρύπανση γενικά και την ηλιακή ακτινοβολία. Η ανάπτυξη αυτή φυτών επί των όψεων μπορεί να επιτευχθεί είτε με αναρριχώμενα φυτά, είτε με ζαρντινιέρες ή γλάστρες σε εξώστες και παράθυρα. Πρόκειται για μια επέμβαση που απαιτεί ελάχιστο κόστος και ενδείκνυται ιδιαίτερα για μεγάλες επιφάνειες και κυρίως τυφλών όψεων. Το πλεονέκτημα της λύσης αυτής είναι πως το κτίριο δεν επιβαρύνεται με επιπλέον φορτίο που μπορεί να επιδράσει στην στατικότητα του. Σε συνδυασμό με τη φύτευση δωμάτων και του περιβάλλοντα χώρου του οικοπέδου συμβάλει στην βελτίωση της ποιότητας του ευρύτερου περιβάλλοντος. (ΤΕΕ, 2009) Εικόνα 2.12 Ανάπτυξη κατακόρυφου κήπου (Πηγή: ΤΕΕ, 2011) 33

Οι πράσινες προσόψεις λειτουργούν ως ένα είδος συστήματος πράσινων τοίχων από όπου τα φυτά μπορούν να αναπτύσσονται καθ ύψος ή να αναρριχώνται καλύπτοντας μικρές ή μεγάλες επιφάνειες. Πρόκειται για φυτά που είναι ριζωμένα στη βάση αυτών των ειδικών δομών ή στο έδαφος ή σε ενδιάμεσες γλάστρες ή και σε στέγες. Για την επίτευξη πλήρους κάλυψης απαιτούνται συνήθως 3-5 έτη. (Ψαριανού, 2009) Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί πως τα φυτά κατά την αναρρίχηση τους επί των εξωτερικών τοίχων, καλύπτουν μεγάλες επιφάνειες και λόγω του ριζικού τους συστήματος είναι δυνατό ορισμένες φορές να δημιουργήσουν βλάβες και προβλήματα, κυρίως κατά τη διάρκεια επισκευών επί της οικοδομής. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί τεχνολογικές καινοτομίες στην Ευρώπη και τη Β. Αμερική με ανάπτυξη ειδικών πάνελ και καλωδιακών συστημάτων. (Ψαριανού, 2009) «Ζωντανοί τοίχοι» Τα συστήματα των «ζωντανών τοίχων» εφαρμόζονται κάθετα επί τοίχου ή πλαισίου και μπορεί να είναι: βλαστημένα πάνελ κάθετες ενότητες φυτεμένες επιφάνειες Ειδικότερα στην περίπτωση των πάνελ αυτά μπορεί να είναι είτε από πλαστικό, είτε από διογκωμένη πολυστερίνη, μέταλλο ή ακόμη και σκυρόδεμα. Στόχος τους είναι η υποστήριξη της ανάπτυξης των φυτών, ενώ παράλληλα αποτελούν κατασκευές που απαιτούν τακτική συντήρηση. Οι κυριότερες μορφές «ζωντανών τοίχων» είναι: α) «Φυτικός τοίχος χαλί» (Map vegetated wall) Είναι μια μορφή κάθετου κήπου που διαμορφώνεται από στρώσεις συνθετικού υλικού για την κατάλληλη ανάπτυξη των φυτών. Τα φυτά που χρησιμοποιούνται στους φυτικούς τοίχους δεν θέτουν απαιτήσεις εδάφους. Συνολικά η σύνθεση που δημιουργείται θυμίζει πίνακες ζωγραφικής και έχει αρκετά οικεία όψη. β) «Ζωντανός τοίχος με ενότητες» Είναι μια μορφή κάθετου κήπου (εικόνα 2.13) με ιδιαίτερες τεχνολογικές καινοτομίες. Διαμορφώνεται από τετράγωνα ή ορθογώνια πάνελ επί των οποίων αναπτύσσονται τα φυτά βάσει ειδικών καλλιεργητικών μέσων. Το υπόστρωμα εξαρτάται από το επιλεγόμενο φυτικό 34

και βάσει των σχεδιαστικών στόχων. Η άρδευση απαιτεί ειδική μελέτη καθώς με τη βοήθεια της βαρύτητας κινείται το νερό στο καλλιεργητικό μέσο. Εικόνα 2.13 «Ζωντανός τοίχος με ενότητες» (Πηγή: http://www.thegreenspace.eu/mobilane/livingwalls.html) Ορισμένες ενδεικτικές όψεις σχολικών κτιρίων του εξωτερικού με κάθετους κήπους παρουσιάζονται στις εικόνες 2.14. Εικόνα 2.14 Κάθετοι κήποι σχολικών κτιρίων (Πηγή: http://www.econews.gr/2012/07/19/prasinos-toixos-rupansi/) 35

γ) Τοίχος «βιοφίλτρο» Πρόκειται για έναν «ενεργό τοίχο» (εικόνα 2.15) που αποτελεί τμήμα της υποδομής ενός κτιρίου και στόχος του σχεδιασμού του είναι το φιλτράρισμα του αέρα των εσωτερικών χώρων, καθώς και η ρύθμιση της θερμότητας. Μέσω ενός υδροπονικού συστήματος που έχει τροφοδοτείται με νερό πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά, που ακολούθως επαναχρησιμοποιείται μέσω ενός συλλέκτη στο ανώτερο μέρος του τοίχου και μίας υδρορροής στο κατώτερο μέρος αυτού. Το ριζικό σύστημα αναπτύσσεται μεταξύ των δύο στρώσεων του συνθετικού υφάσματος που επιτρέπουν την ανάπτυξη ορισμένων μικροβίων ρίζας τα οποία μπορούν να αφαιρούν τις ενώσεις VOCs, ενώ το φύλλωμα απορροφά το CO και CO 2. Τα φυτά συνεισφέρουν στην παραγωγή δροσερού φρέσκου αέρα, ο οποίος μεταφέρεται δια μέσω ειδικά σχεδιασμένου συστήματος με ανεμιστήρα διανέμεται εντός του κτιρίου. (Ψαριανού, 2009) Εικόνα 2.15 Λειτουργία φυτικού τοίχους «Βιοφίλτρο» (Πηγή: Ψαριανού, 2009) δ) «Φυτικοί τοίχοι τοπίου» Πρόκειται για επικλινείς τοίχους που εκ των βασικών τους στόχων έχουν τη μείωση του θορύβου. Συνήθως κατασκευάζονται από υλικό σωρών, στη σύνθεση του οποίου εντοπίζεται πλαστικό, σκυρόδεμα κ.α. Επί αυτών των υλικών υπάρχει διαθέσιμος χώρος για καλλιέργεια και φλυτευση. 36