ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ THΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ THΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ

π À µµ À Τι έπαιξα στο Λα ριο Ã π Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα τραγο δι µε σ γχρονο κοινωνικ προβληµατισµ. Να σχολιάσουν το περιεχ µεν του αλλά και τη σχέση του καλλιτέχνη µε το κοιν του. ª π ƒ Η υποβαθµισµένη περιοχή του Λαυρίου Η ευθ νη του καλλιτέχνη απέναντι στα κοινωνικά προβλήµατα Η αµήχανη σιωπή του τραγουδοποιο π π ƒ ª À π ƒ π Το κείµενο αυτ αναδεικν ει άµεσα τους εκπαιδευτικο ς στ χους τ σο της απολαυστικής διδασκαλίας στο µάθηµα της λογοτεχνίας σο και της κοινωνικής ευαισθητοποίησης και συναισθηµατικής συµµετοχής των µαθητών. Επιλέγοντας να µην ονο- µάσει ο τε να αναφερθεί ειδικά στα διάφορα προβλήµατα που θίγει, το τραγο δι του Σαββ πουλου προσφέρεται για ελε θερη πραγµάτευση και ενεργοποίηση των µαθητών, οι οποίοι προσδοκο µε τι, ξεκινώντας απ τη διαθεµατική δραστηρι τητα, θα εντοπίσουν ε κολα τ σο τα προβλήµατα των κατοίκων του Λαυρίου (υποβαθµισµένη π λη, αυξηµένη ανεργία κ.ά.) σο και την αµήχανη σιωπή, αλλά και το αίσθηµα κοινωνικής συνενοχής που εκφράζει ο Σαββ πουλος. Μπορεί επίσης να σχολιαστεί ο διαφορετικ ς τρ πος που αντιλαµβάνονται ή αντιµετωπίζουν τα προβλήµατα τα παιδιά και οι µεγάλοι. Ο φ βος που νιώθουν οι µεγάλοι εξαιτίας της επίγνωσης των προβληµάτων είναι ορατ ς, αλλά δεν µπορεί να δικαιολογηθεί πλήρως µπροστά στα ερευνητικά βλέµµατα των παιδιών. Οι µεγάλοι αισθάνονται τι ζουν «µέσα σε ένα νειρο που τρίζει», νιώθουν δηλαδή να τους βαραίνει τ σο το συλλογικ αίσθηµα ανασφάλειας σο και οι προσωπικές τους ευθ νες απέναντι στους νε τερους που εξαρτώνται απ αυτο ς και, µε την παρξή τους, ορίζουν το χρ νο δικαιώνοντας το βαθ τερο ν ηµα της ζωής («ο χρ νος ο αληθιν ς»). ƒ π ª Μαν λης Αναγνωστάκης, «Στο παιδί µου», στα Κ.Ν.Λ. της Γ Γυµνασίου. µ π µ π ƒ º π Καράµπελας ηµήτρης, ιον σης Σαββ πουλος, Μεταίχµιο 2003. Σαββ πουλος, έκα χρ νια κοµµάτια [Συνεντε ξεις], Κακουλίδης 1982. [140]

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ À ƒ À ƒ ƒ ƒ π είτε το ντοκιµαντέρ Αγέλαστος πέτρα (2001) του Φίλιππου Κουτσαυτή, το οποίο παρακολουθεί τον αστικ και κοινωνικ µετασχηµατισµ της Ελευσίνας και συζητήστε για τις υποβαθµισµένες περιοχές και τις δυνατ τητες οικονοµικής ανάπτυξης και κοινωνικής τους ανάδειξης.. Σαββ πουλος (1944), Η σο µα, 1963-2003,Ιαν ς 2003, σ. 245. ª ƒπ π ƒ π À Στην εποχή του τσιµέντου και της πολυκατοικίας Ã Να απολα σουν οι µαθητές την άµεση και ζωντανή γραφή της Ιορδανίδου, η οποία αναπαριστά εδώ προβλήµατα του αστικο τρ που ζωής. ª π ƒ Η ζωή, οι άνθρωποι και τα διαµερίσµατα σε µια σ γχρονη τσιµεντο πολη Προβλήµατα απ τη συγκατοίκηση πολλών οικογενειών στις σ γχρονες πολυκατοικίες Εργαζ µενες µητέρες µε παιδιά. Οι δυσκολίες στην ανατροφή και στη διαπαιδαγώγηση π π ƒ ª À π ƒ π Το απ σπασµα προέρχεται απ το µυθιστ ρηµα Η αυλή µας της Ιορδανίδου, στο οποίο η συγγραφέας περιγράφει σκηνές απ τη ζωή στη σ γχρονη τσιµεντο πολη. Το κείµενο είναι απολ τως προσπελάσιµο απ τους µαθητές, δεν παρουσιάζει νοη- µατικές δυσκολίες και προσφέρεται ιδιαίτερα για ελε θερη συζήτηση µέσα στην τάξη, η οποία µπορεί να εστιαστεί στα παρακάτω θέµατα: κατασκευή των διαµερισµάτων και οµοι µορφος τρ πος ζωής των ενοίκων οι κάτοικοι, και κυρίως η νοικοκυρά, έχασε το δικαίωµα να δηµιουργήσει τη γωνιά της (αξίζει να σχολιαστεί τι η Ιορδανίδου προέρχεται απ την Κωνσταντινο πολη, που η νοικοκυρά του σπιτιο είναι η αδιαφιλονίκητη «βασίλισσα» του οίκου της). Αυτή η ισοπεδωτική οµοιοµορφία, σε συνδυασµ και µε το φ βο, που εµπνέει η ανωνυµία της συγκατοίκησης στην πολυκατοικία, οδηγο ν τους ανθρώπους στην αποξένωση και στην εσωστρέφεια. Οι Έλληνες «έχασαν τη ρωµιοσ νη τους», δηλαδή τις παραδοσιακές αρετές της φιλίας, της φιλοξενίας, της ευγένειας, της αλληλεγγ ης. Η Ιορδανίδου αναφέρεται κυρίως σε µερικά χαρακτηριστικά προβλήµατα της ζωής στις πολυκατοικίες, πως [141]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ η εν χληση απ τους θορ βους και τις συζητήσεις στα διπλανά διαµερίσµατα. Η προσωπική ζωή των ενοίκων συχνά απασχολεί και το γείτονα, ο οποίος κατά κάποιο τρ πο παρακολουθεί ή συµπάσχει άθελά του. Στο τελευταίο µέρος του αποσπάσµατος η αφηγήτρια αναφέρεται στο διπλαν διαµέρισµα, που ζει ένα εργαζ µενο ζευγάρι µε τη µικρή του κ ρη. Η υστερική συµπεριφορά της µητέρας και οι νευρικές αντιδράσεις του παιδιο προβληµατίζουν έντονα την αφηγήτρια, η οποία παρεµβαίνει δυναµικά για να προστατέψει το παιδί απ τη βιαι τητα της µητέρας. Η φράση «έχουν την αξιοπρέπειά τους και τα παιδιά» συνοψίζει τις θέσεις της Ιορδανίδου για τα δικαιώµατα και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Ως προς τη µορφή, µπορεί να επισηµανθεί η εναλλαγή αφηγηµατικών και διαλογικών µερών, η αµεσ τητα του προφορικο λ γου και η χρήση καθηµερινο λεξιλογίου. Η παράγραφος που αρχίζει µε τη φράση «Αλλάζουν οι καιροί, αλλάζουν και οι άνθρωποι», προσφέρεται ιδιαίτερα για να κατανοήσουν οι µαθητές τη δοµή της παραγράφου (θεµατική πρ ταση σχ λια κατακλείδα). À ƒ À ƒ ƒ ƒ π Αν ζείτε σε πολυκατοικία, πάρτε συνέντευξη απ τους ενοίκους, για να καταγράψετε τα προβλήµατα που προκ πτουν απ τη συγκατοίκηση πολλών οικογενειών. Αν µένετε σε µονοκατοικία, γράψτε ποια πλεονεκτήµατα αλλά και ποια µειονεκτή- µατα έχει η έλλειψη συγκατοίκων. ƒ π ª Νίκος Χουλιαράς, «Οι φίλοι µου στην π λη», Στο σπίτι του εχθρο µου, Νεφέλη 1995, σ. 65-68. µ π µ π ƒ º π Αφρουδάκης Άγγελος, Η µεσοπολεµική πεζογραφία, τ µ. 4, Σοκ λης 1996, σ. 82-125. Μαρία Ιορδανίδου (1897-1988), Η αυλή µας (1981), Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2003 18,σ.11-15. ª Àª ƒ Γραφείον ευρέσεως εργασίας à Να έρθουν οι µαθητές σε επαφή µε καίρια κοινωνικά προβλήµατα: τη δυσκολία που έχουν οι νέοι να βρουν εργασία, την ανεργία και την αδυναµία πλήρους κοινωνικής ένταξης. [142]

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ ª π ƒ Η ανάγκη των νέων να βρουν εργασία και να πετ χουν πλήρη κοινωνική ένταξη Ο απρ σωπος χαρακτήρας της υπαλληλικής ζωής Προβλήµατα προσαρµογής, αποφυγή των κοινωνικών συµβάσεων και αυθ ρ- µητες νεανικές αντιδράσεις π π ƒ ª À π ƒ π Απ τους αντιπροσωπευτικ τερους πεζογράφους της δε τερης µεταπολεµικής γενιάς, ο Μένης Κουµανταρέας εισήγαγε µια ενδιαφέρουσα ρεαλιστική οπτική, µε αντικείµενο την τρέχουσα κοινωνική ζωή και τα προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι νέοι της εποχής του. Η πρώτη συλλογή διηγηµάτων του Τα µηχανάκια επικεντρώνεται στις αρνητικές συνθήκες ζωής και στα, κοινωνικά και ιδεολογικά, αδιέξοδα των νέων στην Αθήνα της δεκαετίας του 1950. Τα αδιέξοδα αυτά οδηγο ν τις περισσ τερες φορές τους ήρωές του σε κοινωνική αποµ νωση, υπαρξιακή αποξένωση, παθητικ τητα και εξάρτηση απ τις µηχανές. Στο απ σπασµα ο Αναστάσης ξυπνά µε ασυνήθιστα καλή διάθεση και αποφασιστικ τητα. Έχει αποφασίσει να δουλέψει και να αναλάβει ενεργ κοινωνικ ρ λο. πως και τα περισσ τερα λογοτεχνικά πρ σωπα του Κουµανταρέα, ο Αναστάσης είναι ένας νέος που προέρχεται απ τα λαϊκά κοινωνικά στρώµατα της π λης, ο οποίος, σε κάποια φάση της ζωής του, προσπαθεί να εναρµονιστεί µε τον αστικ τρ πο ζωής. Η ατµ σφαιρα µως στο Γραφείο Ευρέσεως Εργασίας, που απευθ νθηκε ο Αναστάσης, είναι πνιγηρή και αποκαρδιωτική. Τ σο τα αντικειµενικά προβλήµατα της εποχής, η οικονοµική καχεξία και η αυξηµένη ανεργία, που ώθησε πολλο ς νέους στη µετανάστευση, σο και η δυσάρεστη αντιµετώπιση της υπαλλήλου, δηµιουργο ν ασφυκτικ κλοι γ ρω απ το νέο, ο οποίος καταλαµβάνεται απ πανικ και αντιδρά σπασµωδικά, εγκαταλείποντας αµέσως το γραφείο µέσω του οποίου πίστευε τι θα εξασφάλιζε εργασία και θα βελτίωνε την κοινωνική θέση του. Στην προσέγγιση αυτο του κειµένου θα πρέπει να δοθο ν στους µαθητές τα κατάλληλα ερεθίσµατα ώστε να προβληµατιστο ν γ ρω απ την ψυχολογία και την κοινωνική στάση του Αναστάση, µε σκοπ αφεν ς να αντιληφθο ν τη δ σκολη θέση στην οποία βρέθηκε και αφετέρου να προτείνουν άλλους τρ πους αντιµετώπισης, πέραν της παθητικ τητας και της άρνησης, στο κοινωνικ πρ βληµα της ανεργίας, που απασχολεί έντονα και τη δική µας εποχή. Ο καθηγητής θα πρέπει επίσης να σχολιάσει αρκετά στοιχεία της θεµατικής και της λογοτεχνικής γραφής που εισάγει ο Κουµανταρέας: την εικ να των νέων, το αστικ περιβάλλον, τη ρεαλιστική, µε µεγάλο βαθµ προφορικ τητας, γλώσσα. Το κείµενο εµπλουτίζεται επίσης µε παροµοιώσεις που αντλο νται κατά κ ριο λ γο απ την αστική καθηµεριν τητα της µεταπολεµικής εποχής, πως π.χ. η µοντερνιστική εικ να των «σκουπιδιάρηδων αγγέλων» που δροσίζουν το πρ σωπο της πολιτείας. [143]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ À ª ƒ ø ª π ƒ ø π 1. Σχολιάστε το περιστατικ µε το παιδί και τον εισπράκτορα. 2. Γιατί ο Αναστάσης έφυγε τ σο απ τοµα απ το Γραφείο Εργασίας; ƒ π ª Αντώνης Σαµαράκης, «Ζητείται ελπίς», στα Κ.Ν.Λ. της Γ' Γυµνασίου. µ π µ π ƒ º π Βαρίκας Βάσος, Συγγραφείς και κείµενα, τ µ. 1, Ερµής 1975, σ. 81-82. Η λέξη, τχ. 54, 1986 (µε κείµενα των Σπ. Τσακνιά, Λ. Πάλµερ κ.ά). Καρβέλης Τάκης, Η µεταπολεµική πεζογραφία, τ µ. 4, Σοκ λης 1989, σ. 268-343. Κοτζιάς Αλέξανδρος, Μεταπολεµικοί πεζογράφοι, Κέδρος 1982, σ. 251-264. Ραυτ πουλος ηµήτρης, [Βιβλιοκρισία], Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 96, 1962, σ. 774-776. Σαχίνης Απ στολος, Μεσοπολεµικοί και µεταπολεµικοί πεζογράφοι, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1985, σ. 141-145. Μένης Κουµανταρέας (1931), Τα µηχανάκια (1962), Κέδρος 1999 12,σ.35-39. À Με το λεωφορείο Ã π Να ευαισθητοποιηθο ν οι µαθητές απέναντι στη σ γχρονη πραγµατικ τητα των προσφ γων και των οικονοµικών µεταναστών, προσεγγίζοντας την ιδιαίτερη περίπτωση των Ελληνοποντίων. ª π ƒ Η ταυτ τητα του αφηγητή και η επιστροφή του µε το λεωφορείο Η κοινωνική σ νθεση των επιβατών και η γενική αίσθηση µέσα στο λεωφορείο Εκδηλώσεις κοινωνικο ρατσισµο (αρνητική πλευρά του φαινοµένου) Η κοινωνική φυσιογνωµία των προσφ γων και η θέση τους µέσα στη σ γχρονη ελληνική πραγµατικ τητα (θετική πλευρά του φαινοµένου) Η ανθρώπινη διάσταση του προβλήµατος της προσφυγιάς και της κοινωνικής περιθωριοποίησης π π ƒ ª À π ƒ π Το διήγηµα προσφέρεται για συζήτηση µε τους µαθητές σχετικά µε τη σ γχρονη αντιµετώπιση των προσφ γων, τις δυσκολίες κοινωνικής τους ένταξης και τις [144]

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ εκδηλώσεις ρατσισµο. Οι πρ σφυγες εδώ είναι οµοεθνείς (Ελληνοπ ντιοι), οπ τε η συζήτηση δε θα συµπεριλάβει το φαιν µενο της ξενοφοβίας που, επίσης, διογκώνεται στην εποχή µας. Οι µαθητές είναι καλ εξαρχής να κατανοήσουν την ιδι µορφη περίπτωση της προσφυγιάς που περιγράφεται στο διήγηµα: οι Ελληνοπ ντιοι που εγκαταστάθηκαν στα υποβαθµισµένα παράκτια προάστια της Θεσσαλονίκης αποτελο ν έναν «καινο ριο κ σµο», τη «νέα φτωχολογιά», πως παρατηρεί ο συγγραφέας, για τη σηµερινή, ευηµερο σα, ψη της π λης. Οι άνθρωποι αυτοί εκπατρίστηκαν αφεν ς εξ ανάγκης απ τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (οικονοµική µετανάστευση), επαναπατρίστηκαν αφετέρου στην Ελλάδα ως οµογενείς της διασποράς, διαθέτουν εποµένως µια ατοµική και µια συλλογική ταυτ τητα που µπορεί να τους εξασφαλίσει σχετικά οµαλή ένταξη στην ελληνική κοινωνία. Το αστικ λεωφορείο της γραµµής, που επιλέγει ο συγγραφέας τ σο ως χώρο παρατήρησης της κοινωνικής ψυχολογίας σο και ως µέσο προβληµατισµο σχετικά µε την υπάρχουσα κατάσταση και τις διαφαιν µενες κοινωνικές µεταβολές, δίνει στον αφηγητή µια καλή ευκαιρία για ρεαλιστική αποτ πωση της κατάστασης. Αξιοπρ σεκτη, αλλά αρκετά αναληθοφανής, είναι η επιλογή του προσώπου του αφηγητή: ο κ ριος Μ. είναι αστυνοµικ ς διευθυντής των ΜΑΤ, των ειδικά εκπαιδευµένων αστυνοµικών δυνάµεων, που συνδέονται κυρίως µε τη χρήση βίας, καθώς αποστολή τους είναι η αποκατάσταση της τάξης. Η επιλογή αυτο του δηµ σιου προσώπου, σε ανεξάρτητο ρ λο απ την επαγγελµατική του ιδι τητα (µε το αιτιολογικ τι βρίσκεται σε καλοκαιρινή άδεια, ο αστυνοµικ ς έχει το προφίλ εν ς συνηθισµένου µεσοαστο ), είναι πολλαπλά σηµαίνουσα, καθώς ο συγγραφέας µε ποικίλους (και χι πάντα πειστικο ς) τρ πους θέτει τον αφηγητή του µπροστά στην ανθρώπινη διάσταση του προβλήµατος, τον προβληµατίζει θετικά και προσδιορίζει γενικ τερα την καλοπροαίρετη και αισι δοξη στάση του. Ο αφηγητής παρουσιάζει µε χιο µορ την επιβίβαση και τη διαδροµή του µε το µέσο µαζικής µεταφοράς, ενώ συγχρ νως η επαφή του µε το λαϊκ αυτ κ σµο αποτελεί γι αυτ ν µια σπάνια ευκαιρία για υποκειµενική παρατήρηση. Έτσι µεγάλο µέρος του διηγήµατος εστιάζεται στην περιγραφή των ανθρώπων και των σκηνών που διαδραµατίζονται µέσα στο λεωφορείο ή, στο τέλος, στη συνοµιλία µε το γέροντα. Το ενδιάµεσο µεγάλο µέρος του διηγήµατος («Απ πο είχαν ξεφυτρώσει» ως «θ άρχιζε δίαιτα») συγκροτείται απ µια σειρά προσωπικο ς διαλογισµο ς και εσωτερικές σκέψεις του αφηγητή, οι οποίες αφεν ς µας δίνουν µια ευρ τερη εποπτεία του κοινωνικο φαινοµένου, αφετέρου συγκεκριµενοποιο ν περισσ τερο τις προσωπικές απ ψεις και τη στάση ζωής του αφηγητή, ο οποίος διακρίνεται κυρίως για την καλοπροαίρετη, διαλλακτική και αυτοκριτική στάση του απέναντι στις σ γχρονες κοινωνικές εξελίξεις. Η νηφάλια αποτίµηση των πραγµάτων απ πλευράς του αφηγητή στηρίζεται εξάλλου, σε µεγάλο βαθµ, στην ιστορική γνώση και στη βαθιά πεποίθηση για τη δηµιουργική δ ναµη του ελληνισµο, ο οποίος, σε παλαι τερες και δ σκολες εποχές, χι µ νο κατάφερε να αντέξει τα δεινά της Μικρασιατικής καταστροφής, αλλά [145]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ και δικαίωσε την εκτίµηση του Ελευθέριου Βενιζέλου, που χαρακτήρισε τους πρ σφυγες «υπέροχο ανθρώπινο υλικ». ƒ π ª 1. ήµητρα Χριστοδο λου, «Για ένα παιδί του κοιµάται» στα Κ.Ν.Λ. της Β Γυµνασίου. 2. Ηλίας Βενέζης, Γαλήνη (1939), Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1999 35, Αιολική γη (1943), Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2002 49. À ª ƒ ø ª π ƒ π 1. Μεγάλο µέρος του διηγήµατος περιέχει τις εσωτερικές σκέψεις και τους συλλογισµο ς του αφηγητή. Εντοπίστε τα σηµεία αυτά και γράψτε µε δικά σας λ για τα προβλήµατα που τον απασχολο ν, ση ώρα επιβαίνει στο λεωφορείο. 2. Ποια σηµασία δίνει ο αφηγητής στις έννοιες «αυτ ς ο καινο ριος κ σµος», «η νέα φτωχολογιά», «υπέροχο ανθρώπινο υλικ»; 3. Ποια διάθεση έχει γενικ τερα ο αφηγητής απέναντι στους πρ σφυγες; Εντοπίστε στο κείµενο τα σηµεία που εκφέρει προσωπικές απ ψεις για το θέµα και προσπαθήστε να αποδώσετε τον προβληµατισµ και τα συναισθήµατα του αφηγητή. 4. Τα παραπάνω µυθιστορήµατα του Ηλία Βενέζη (παράλληλα κείµενα) πραγµατε ονται αντίστοιχα προβλήµατα των Ελλήνων προσφ γων µετά τη µικρασιατική καταστροφή. Εξετάστε ποια προβλήµατα αντιµετώπισαν εκείνοι οι πρ σφυγες κατά την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα και συγκρίνετε τις δοκιµασίες που έζησαν, µε τις δυσκολίες της σηµερινής πραγµατικ τητας, που περιγράφει ο Τ. Καλο τσας. Τάσος Καλο τσας (1948), «Με το λεωφορείο», Tο καινο ριο αµάξι, Νεφέλη 1995, σελ. 224-235. π ƒπ π Ιστορία του λαβ ρινθου Ã Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα αρχαι θεµο ποίηµα µε σ γχρονες συµβολικές και κοινωνικές προεκτάσεις. ª π ƒ Το αρχαι θεµο µυθολογικ ποίηµα Ο µυθικ ς λαβ ρινθος και η νε τερη συµβολική σηµασία του (µυθικοί και ιστορικοκοινωνικοί µετασχηµατισµοί) [146]

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ π π ƒ ª À π ƒ π Ο µ θος του λαβ ρινθου έχει την αφετηρία του στα δαιδαλώδη ανάκτορα της Κνωσο, που συγκρο στηκε η θετική δράση (Θησέας) µε την υποχθ νια δ ναµη (Μινώταυρος). Ο Θησέας, µε τη βοήθεια του µίτου της Αριάδνης, σ ντριψε το θηρίο και τα βάρβαρα έθιµα των ανθρωποθυσιών, συνδέοντας το νοµά του µε την κατανίκηση της αγρι τητας. Έκτοτε η λέξη λαβ ρινθος παραπέµπει σε περιπλεγµένες καταστάσεις, οι οποίες περιορίζουν και παγιδε ουν το άτοµο, ελαχιστοποιώντας τα περιθώρια διαφυγής του. Αφο κατανοήσουν το µυθικ και το συµβολικ υπ βαθρο του ποιήµατος, οι µαθητές θα κληθο ν να εντοπίσουν τις διάφορες ψεις της σηµερινής επιβίωσης του µ θου, που αποτελο ν το σκηνικ χώρο στο ποίηµα του Πατρίκιου: απ τα ερείπια, της βάρβαρης και λιγ τερο γνωστής πλευράς, του µινωϊκο πολιτισµο ως τα νέα υλικά, θ τες και θ µατα, για τις σ γχρονες «σκοτεινές κατασκευές» και «προσοµοιώσεις λαβυρίνθων», οι οποίες υποσκάπτουν τη ζωή και οδηγο ν σε υπαρξιακά αδιέξοδα τους σηµερινο ς νέους. Με αυτ ν το χειρισµ του ο αρχαίος µ θος εµφανίζει µια ιστορική συνέχεια και αποκτά επικαιρ τητα, χάρη στη µυθική µέθοδο µε την οποία επεξεργάστηκε και έγραψε το ποίηµα ο Πατρίκιος. Η µυθική µέθοδος είναι µια µοντέρνα ποιητική τεχνική που εισήγαγαν οι Αγγλοσάξονες ποιητές Τ. Σ. Έλιοτ και Έζρα Πάουντ, την οποία αξιοποίησε πολ, σε συνδυασµ µε τη σ γχρονή του ιστορική πραγµατικ τητα, ο Γιώργος Σεφέρης σε αρχαι- θεµα ποιήµατά του («Μυκήνες», «Σαντορίνη» κ.ά.). Ο Πατρίκιος ανασηµασιοδοτεί την έννοια του λαβ ρινθου στη χαοτική εποχή µας, δείχνοντας παράλληλα τις εξαρτήσεις αυτών των νέων δεδοµένων απ το «παλι δράµα», κατά τη σεφερική έκφραση. Ο µεταπολεµικ ς ποιητής συσχετίζει το λαβ ρινθο µε τους, πολλο ς και µεταµφιεσµένους, κινδ νους που παραµονε ουν πίσω απ τις λέξεις, τις εικ νες και τη λάµψη της τεχνοκρατικής εποχής µας. Οι κίνδυνοι αυτοί απειλο ν περισσ τερο τους νέους, οι οποίοι, µε την αυθορµησία που τους διακρίνει, είναι η πιο ευάλωτη κοινωνική οµάδα που, διαχρονικά και συγχρονικά, προσφέρεται βορά στον απειλητικ Μινώταυρο. Οι µαθητές, αφο κατανοήσουν τη λειτουργία της µυθικής µεθ δου, καλ θα ήταν να στρέψουν την προσοχή τους στον ιστορικοκοινωνικά µετασχηµατισµένο λαβ ρινθο της σηµερινής εποχής, ο οποίος, αν και συνδέεται µε µυθολογικά σηµεία και τέρατα, διαθέτει εντελώς σ γχρονο περίγραµµα και τα δραµατικά του πρ σωπα-θ µατα συναριθµο νται ανάµεσα στους νέους της εποχής µας. ƒ π ª 1. Κώστας Βάρναλης, «Ορέστης» στα Κ.Ν.Λ. της Γ Γυµνασίου. 2. Ζωή Καρέλλη, «Νε τητα δ σκολων χρ νων» [απ σπασµα], Της µοναξιάς και της έπαρσης (1951). Τα ποιήµατα, τ µ. 1, Οι εκδ σεις των φίλων 1973, σ. 210. Τι θα κάνουν οι νεώτατοι, οι ωραίοι, µε την τραγική εφηβεία, ραγισµένο κρ σταλλο της ψυχής, [147]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ αφανισµένο λουλο δι, άγουρο χαλασµένο καρπ, κίτρινο της αυγής χρώµα µελαγχολικ ; Αρχίζει µέρα συννεφιασµένη, µ αδιέξοδον ουραν, βαρ, φορτωµένο καταιγίδες φανερές κι πουλες. π ª π ƒ ƒ π είτε την κινηµατογραφική ταινία του Eric Goustafson Ο κ σµος της σοφίας (µεταφορά απ το οµώνυµο βιβλίο) και συζητήστε µε τους συµµαθητές σας σχετικά µε τα ποικίλα ενδιαφέροντα και τις πολλές δυνατ τητες που µπορο ν να αξιοποιήσουν οι σ γχρονοι νέοι. µ π µ π ƒ º π Η λέξη, τχ. 49, 1985. Μαρωνίτης.Ν., Ποιητική και πολιτική ηθική, Κέδρος 1976. Τίτος Πατρίκιος (1928), «Ιστορία του λαβ ρινθου», Η π λη των λε ντων, ιάττων 2002, σ. 67. π ª ƒƒπ Τα λουλο δια της Χιροσίµα à π Να ενηµερωθο ν οι µαθητές για το πυρηνικ ολοκα τωµα της Χιροσίµα και για τις ανεξέλεγκτες συνέπειες που έχει η πυρηνική ακτινοβολία στα έµβια ντα. Να προβληµατιστο ν για τις καταστροφικές συνέπειες του πολέµου και να συνειδητοποιήσουν τι κάθε άνθρωπος οφείλει να αγωνίζεται για την ειρήνη στη γη. ª π ƒ Οι καταστροφικές συνέπειες της ατοµικής β µβας Ο ανθρώπινος π νος: νεκροί, τραυµατίες και επιζώντες Τα ανθρώπινα συναισθήµατα και η σηµασία της ιστορικής µνήµης Το ιστορικ γεγον ς ως παράδειγµα προς αποφυγήν Η ηθική υποχρέωση κάθε ανθρώπου να προασπίζει την ειρήνη π π ƒ ª À π ƒ π Το απ σπασµα είναι ε ληπτο, αρκεί οι µαθητές να συνδέσουν τα πρ σωπα µε την [148]

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ ιστορική περιπέτεια της Ιαπωνίας και να παρακολουθήσουν πιο στενά την οικογενειακή τους δοκιµασία. Χωρίζεται σε τρεις αφηγηµατικές σκηνές οι οποίες κατά σειρά διαδραµατίζονται: στο νοσοκοµειακ θάλαµο που νοσηλε εται ο άντρας της Γιο κα, Φο µιο στο γραφείο του γιατρο Ντοµ το στο δρ µο. Το πρώτο µισ διαδραµατίζεται µέσα στο νοσοκοµείο, που φθίνουν καθηµερινά τα ανθρώπινα θ µατα πλάι στα φρικτά παραµορφωµένα πειραµατ ζωα των γιατρών, που µελετο ν την επίδραση της ραδιενέργειας. Ο Φο µιο αργοπεθαίνει στο νοσοκοµείο, η γυναίκα του Γιο κα προσπαθεί να παραµείνει ψ χραιµη, αντλώντας δ ναµη απ την ιστορική δοκιµασία και τις ευθ νες που έχει απέναντι στα, νεκρά και ζωντανά, πρ σωπα της οικογένειας και, πιο πολ, στη µικρή της αδερφή Οχάτσου, η οποία δεν µπορεί να ξεπεράσει τα ψυχικά της τρα µατα απ τις µνήµες του ολοκαυτώµατος. Ο Σαµ-σαν ήταν ένας ανυποψίαστος Αµερικαν ς, αλλά η επίσκεψή του στη Χιροσίµα τον έφερε αντιµέτωπο µε την καταστροφή, τον προβληµάτισε και τον ευαισθητοποίησε. Το δε τερο µισ του κειµένου εκτυλίσσεται στο δρ µο. Η Οχάτσου φε γει ταραγµένη απ το νοσοκοµείο και πηγαίνει στη δουλειά της. Η Γιο κα και ο Σαµ κατεβαίνουν στην χθη του ποταµο, που το βλέµµα του Σαµ εντοπίζει τα λουλο δια που αφήνει κάθε πρωί η Οχάτσου εις µνήµην της µητέρας της και των άλλων θυµάτων της τραγωδίας. Αν και η Γιο κα δεν επιθυµεί να µιλήσει για το θέµα µε τον Αµερικαν, ξεπερνά την αµηχανία της και του εξιστορεί την περιπέτεια της οικογένειάς τους και τις τελευταίες στιγµές της µητέρας. Η συγκινηµένη της αφήγηση έχει σπαρακτικ τ νο και είναι στο µεγαλ τερ της µέρος αυτοαναφορική. Λίγο την ενδιαφέρουν δηλαδή οι αντιδράσεις του συνοµιλητή της, καθώς σε λη τη διάρκεια της συνοµιλίας τους την απασχολεί περισσ τερο η νοερή ανάκληση της χαµένης µητέρας, η ευθεία αναφορά προς την οποία δίνει τον τ νο στην αφήγηση, πως γίνεται πλήρως αντιληπτ στον τελικ µον λογο της Γιο κα, που επισφραγίζεται µε τον ρκο της: να αφιερωθεί στον αγώνα για την ειρήνη, ώστε λοι οι επιζώντες να συντηρήσουν τη µνήµη της φρικιαστικής καταστροφής και να αποφ γει η ανθρωπ τητα ανάλογο µελλοντικ κίνδυνο. Συγχρ νως, η τρυφερή αφοσίωση της κ ρης προς τη µητέρα εγείρει εναγώνια ερωτηµατικά: αποτελεί αυτή η στάση την ηθική δικαίωση των νεκρών µπορεί να λειτουργήσει παραµυθητικά για τους αθώους που γνώρισαν τη φρικαλε τητα και σφράγισε την παρξή τους το οδυνηρ βίωµα των επιζώντων; Η στωική αντιµετώπιση, η ήρεµη αποφασιστικ τητα και ο σιωπηλ ς π νος της αφηγήτριας Γιο κα θα ήταν καλ να αντιπαρατεθο ν µε άλλες αντιδράσεις ατ µων ή κοινωνικών οµάδων που διαµαρτυρήθηκαν για τον ατοµικ π λεµο. Ενδεικτικά αναφέρουµε το παράλληλο κείµενο του Νικηφ ρου Βρεττάκου, ο οποίος ταυτίζεται στο κείµεν του µε τα θ µατα της Χιροσίµα και καυτηριάζει την ενοχή του Αµερικανο πιλ του που έριξε απ το αεροπλάνο του την καταστροφική β µβα. [149]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ƒ π ª Νικηφ ρος Βρεττάκος, «Στον Ρ µπερτ Οπενχάιµερ» (1954) [απ σπασµα], Τα ποιή- µατα, τ µ. 1, Τρία φ λλα 1981, σ. 232. Προσέξτε µε, χι, είµαι αυτ ς που επέζησε, φίλε Οπενχάιµερ! Τα χείλη µου και τα π δια µου τα χω ξεθάψει απ τη Χιροσίµα. Τα χείλη µου γίνηκαν σκ νη και πέσανε. Μ νο το στ µα µου έµεινε ν ανοιγοκλείνει. Τ άσπρο µου σαν ασβεστωµένο πρ σωπο, δε µπορεί πια να κλάψει, να γελάσει, να χει ένα νοµα. εν µπορεί πια Ρ µπερτ! Κοίταξέ µε καλ τερα. À ª ƒ ø ª π ƒ ø π 1. Ποια πρ σωπα εµφανίζονται στο απ σπασµα, ποια ιδι τητα και ποιος ρ λος αντιστοιχεί στο καθένα απ αυτά; 2. Παρακολουθήστε και καταγράψτε αναλυτικά τις αντιδράσεις της Οχάτσου. Πώς δικαιολογείται η ψυχική της αναστάτωση; 3. Πώς αντιµετώπισε η οικογένεια της Γιο κα τη δοκιµασία; Ποιοι κατάφεραν να επιζήσουν και πώς αντιµετωπίζουν τα δραµατικά βιώµατα της καταστροφής; 4. Το µυθιστ ρηµα της Εντίτα Μ ρρις έχει επιλεγεί για τις σχολικές βιβλιοθήκες. Αν το βρείτε, διαβάστε το και εξηγήστε γιατί αυτ το βιβλίο παραµένει επίκαιρο και αξιανάγνωστο στην εποχή µας. À ƒ À ƒ ƒ ƒ π 1. είτε την κινηµατογραφική ταινία Χιροσίµα αγάπη µου του Αλαίν Ρενέ και συζητήστε γενικ τερα για τις αρνητικές επιπτώσεις που έχει η χρήση της πυρηνικής ενέργειας. 2. Στο ειδικ αφιέρωµα του περιοδικο Το έντρο, τχ. 53-54, 1990, σ. 130-133, για τη σχέση του συγγραφέα µε την π λη, περιλαµβάνεται ένα ενδιαφέρον κείµενο του Νίκου Κάσδαγλη, ο οποίος περιηγείται στην Πλατεία Ειρήνης στη Χιροσί- µα. Εξετάστε πώς αντιµετωπίζει ο συγγραφέας τις ιστορικές µνήµες της π λης. Εντίτα Μ ρρις, Τα λουλο δια της Χιροσίµα, µτφρ. Νικηφ ρος Βρεττάκος, Θεµέλιο 1994, σ. 125-129. [150]

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ π º ƒ À ταν πεθαίνει ένα παιδί Ã Να ευαισθητοποιηθο ν οι µαθητές για το υπαρκτ πρ βληµα της πείνας. ª π ƒ Το πρ βληµα της πείνας και οι θάνατοι των παιδιών Η άνιση κατανοµή του πλο του και ο τραυµατισµένος ανθρωπισµ ς της σ γχρονης εποχής π π ƒ ª À π ƒ π Ο ελεγειακ ς τ νος σε συνδυασµ µε τις λυρικές πένθιµες εικ νες αποδίδουν το στοχαστικ πνε µα αλλά και την επικριτική διάθεση του ποιήµατος απέναντι στο υπαρκτ πρ βληµα της πείνας. Αυτ ς ο κοινωνικ ς προβληµατισµ ς, τα θέµατα και η ποιητική γλώσσα αποτελο ν αντιπροσωπευτικά γνωρίσµατα της ποίησης του Τ λη Νικηφ ρου. Η εναρκτήρια στροφή διαφοροποιείται αισθητά απ το υπ λοιπο ποίηµα, καθώς τ σο γλωσσικά (µε την επιλογή εξεζητηµένων λέξεων που αναφέρονται πλαγίως ή επικαλ πτουν το πρ βληµα) σο και ιδεολογικά δεν κρ βει την ειρωνική και αιχµηρή της διάθεση απέναντι στους ισχυρο ς των δυτικών κοινωνιών, που ευθ νονται για τη µεγάλη κοινωνική ανισ τητα, αλλά και σε σους περιορίζονται στα λ για και στον οίκτο ή αποστασιοποιο νται («πως θα τ νιζε και κάποιος διανοητής») απέναντι στους ανθρώπους που λιµοκτονο ν. Η δε τερη στροφή έχει περισσ τερο ρεαλιστικ χαρακτήρα, σχεδ ν απεικονίζει την εικ να του καταδικασµένου σε θάνατο παιδιο, και εισάγει την έννοια της κοινωνικής ευθ νης, υπενθυµίζοντας τη συχν τητα και την (συµβολική) εγγ τητα των θανάτων («κάθε δευτερ λεπτο/στο κατώφλι του σπιτιο µου»). Η ειρωνεία των καταστάσεων παρα- µένει και δηλώνεται µε το στίχο «σε χώρες που ονοµάζονται εξωτικές». Το υπ λοιπο ποίηµα έχει λυρική µελαγχολική διάθεση, η οποία συνδυάζεται µε τον ηθικ αποτροπιασµ µπροστά στη µοιραία επανάληψη των τραγικών συµβάντων, που αναδεικν ουν τις τροµαχτικές διαστάσεις του προβλήµατος, αλλά και µε το έλλειµ- µα ανθρωπισµο και πολιτισµο, που χαρακτηρίζει την υλικοτεχνικά προηγµένη εποχή µας. ƒ π ª Βισουάβα Σιµπ ρσκα, «Στη δ ση του αιώνα», µτφρ. Βασίλης Καραβίτης, Μια ποιητική διαδροµή, Σοκ λης 2003, σ. 121-122. [151]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ µ π µ π ƒ º π Ζήρας Αλέξης, Η δε τερη µεταπολεµική γενιά, Σοκ λης 2002, σ. 576-583. Τ λης Νικηφ ρου (1938), «ταν πεθαίνει ένα παιδί», Την κοκκιν µαυρη ανεµίζοντας της ουτοπίας (1997). Ποιήµατα 1966-2002, Νέα Πορεία, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 230. ªπà Στα καµένα à π Να διαβάσουν και να τραγουδήσουν οι µαθητές στίχους, πάντα επίκαιρους, για το σεβασµ και την υπεράσπιση της φ σης. Να προβληµατιστο ν για διάφορα αρνητικά συµπτώµατα της εποχής µας που δηµιουργεί ο αστικ ς τρ πος ζωής, και να αναζητήσουν διεξ δους απ την κρίση. ª π ƒ Ο κίνδυνος των πυρκαγιών και οι αρνητικές συνέπειες απ την έλλειψη πράσινου και χώρων αναψυχής, στο φυσικ και στο κοινωνικ περιβάλλον Η κοινωνική αποξένωση και η αποµ νωση του αστο στον ιδιωτικ του χώρο και στην εικονική πραγµατικ τητα που δηµιουργεί η τηλε ραση Τρ ποι αντίστασης και διαφυγής απ την παθητικ τητα και την κοινωνική απαξίωση που µαστίζει την εποχή µας π π ƒ ª À π ƒ π Καλ θα ήταν να ξεκινήσουµε τη διδασκαλία µε την ακρ αση του τραγουδιο, ώστε να αξιοποιήσουµε την αποδεδειγµένα θετική ανταπ κριση των µαθητών στα µουσικά ερεθίσµατα. Η συναισθηµατική ανταπ κριση των µαθητών σ αυτο ς τους στίχους θα δηµιουργήσει ερωτηµατικά, προτάσεις και ζωηρ διάλογο. Ο διάλογος αυτ ς καλ θα ήταν να ξεκινήσει απ το συνδυασµ του δε τερου ενικο και πρώτου πληθυντικο προσώπου στο τραγο δι («Έλα να πάµε») και της προσωπικής στάσης που εκδηλώνει ο ποιητής. Τα αφηγηµατικά αυτά χαρακτηριστικά µπορο ν να σχολιαστο ν σε σχέση µε τα παραδοσιακά στιχουργικά µέσα (οµοιοκαταληξία, ρυθµ ς, γλώσσα, εικ νες) που χρησιµοποιεί ο ποιητής, τα οποία είναι γενικά παραδεκτ τι έχουν µεγάλη ανταπ κριση στο κοιν κάθε εποχής. Οι µαθητές αξίζει να εστιάσουν το ενδιαφέρον τους στα κοινωνικά προβλήµατα που, µε ανάλαφρο αλλά καίριο τρ πο, θίγει ο Γκανάς, καταγράφοντας τις αρνητικές συνέπειες του κάθε προβλήµατος στη δική τους, ατοµική και κοινωνική ζωή. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει [152]

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ επίσης να ελέγξουµε τις αντιδράσεις των µαθητών µας απέναντι στον εναλλακτικ τρ πο ζωής που προτείνει ο ποιητής και ειδικ τερα απέναντι σε αγαπητά τους «επικοινωνιακά» µέσα, πως η τηλε ραση. Έχει σηµασία οι µαθητές να προσδιορίσουν µε ακρίβεια τις θέσεις και την πρ ταση του ποιητή (άρνηση της κοινωνικής αποµ νωσης και παθητικ τητας αναθεώρηση του αστικο τρ που ζωής και καταπολέ- µηση της εσωστρέφειας ανασ νταξη των κοινωνικών δυνάµεων, µε σκοπ την υπεράσπιση της φ σης, των ανθρώπινων δικαιωµάτων και των κοινωνικών αξιών) και να τοποθετηθο ν απέναντι σε αυτά τα ζωτικής σηµασίας προβλήµατα, µε λ για και µε έργα. À ƒ À ƒ ƒ ƒ π 1. Συγκεντρώστε τραγο δια µε επίκαιρο κοινωνικ προβληµατισµ γ ρω απ προβλήµατα της καθηµερινής µας ζωής, και ακο στε τα στο µάθηµα της Μουσικής. 2. Περισσ τερες πληροφορίες για τα δάση θα βρείτε στην ιστοσελίδα http://www.forestinfo.org. Μιχάλης Γκανάς (1944), «Στα καµένα», Στίχοι,Μελάνι 2002, σ. 29-30. π π ƒ π π π π ª 1. Ιστορική-κοινωνική προσέγγιση Με αφορµή τις διάφορες ιστορικές συγκυρίες στις οποίες αναφέρονται τα κεί- µενα της εν τητας, µπορεί να εξεταστεί η σ νδεση της λογοτεχνίας µε την εποχή και τα σ γχρονά της προβλήµατα (πυρηνικ ς π λεµος, πείνα, ανεργία, µ λυνση και καταστροφή του περιβάλλοντος, άγχος και ψυχολογική πίεση κ.ά). Καλ θα ήταν µάλιστα να γίνει συσχετισµ ς των προβληµάτων αυτών µε τις ευρ τερες κοινωνικές τους συνέπειες, πολλές απ τις οποίες βιώνουµε καθηµερινά στη σηµερινή εποχή. 2. Κριτική στάση-έρευνα Οι µαθητές θα πρέπει να προβληµατιστο ν, εξετάζοντας τους ποικίλους λ γους που οδήγησαν παλαι τερα, και εξακολουθο ν να οδηγο ν σήµερα, στη γένεση των αρνητικών φαινοµένων που θίγουν τα κείµενα. Μπορο ν, π.χ., να ερευνήσουν πώς επιδρά το υποβαθµισµένο (φυσικ, κοινωνικ, εργασιακ ) περιβάλλον µιας περιοχής στη ζωή των κατοίκων της ή να µελετήσουν ειδικ τερα τις διαστάσεις που έχει λάβει το πρ βληµα της παιδικής θνησιµ τητας στις υπανάπτυκτες χώρες του πλανήτη κ.ά. [153]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ 3. Ενεργοποίηση των µαθητών γ ρω απ τις ευρ τερες δραστηρι τητες Ο καθηγητής, ανάλογα µε τη φυσιογνωµία, τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και τις ευαισθησίες των µαθητών, µπορεί να οργανώσει την τάξη, τα τµήµατα ή και ολ κληρη τη σχολική µονάδα (σε µικρά σχολεία) σε ευρ τερες δραστηρι τητες. υο απ τις πιο ενδιαφέρουσες, και σχετικά ε κολα υλοποιήσιµες, δραστηρι τητες είναι η παρακολο θηση του ντοκιµαντέρ του Φίλιππου Κουτσαυτή συγκριτικά µε το ποίηµα του ιον ση Σαββ πουλου, και η συγκέντρωση-ακρ αση τραγουδιών µε επίκαιρο κοινωνικ προβληµατισµ, συγκριτικά µε τα ποιήµατα-τραγο δια του Σαββ πουλου και του Μιχάλη Γκανά. 4. Συνδυαστική ανάγνωση Ο καθηγητής µπορεί να επιδιώξει συγκριτική ανάγνωση µε κείµενα άλλων ενοτήτων που περιέχουν συναφή κοινωνικ προβληµατισµ. Το διήγηµα του Τάσου Καλο τσα µπορεί να συνεξεταστεί µε κείµενα απ τις εν τητες «Παλαι τερες µορφές ζωής», «Η αποδηµία Ο καηµ ς της ξενιτιάς» και «Η βιοπάλη Το αγωνιστικ πνε µα του ανθρώπου» (Ξανθ πουλος, Χατζής, Βαλτιν ς, Ζέη, Αλεξίου, Χριστοδο λου κ.ά.), µε άξονα τα βιώµατα και τις δ σκολες συνθήκες προσαρµογής του µετανάστη στη νέα του ζωή. 5. Παράλληλα κείµενα Τα προτειν µενα παράλληλα κείµενα µπορο ν να αξιοποιηθο ν συµπληρω- µατικά, µε σκοπ να σχολιαστεί κυρίως µια άλλη διάσταση ή οπτική σχετικά µε το κοινωνικ πρ βληµα που θίγουν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον πιστε ουµε τι έχει η σ νδεση του αποσπάσµατος της Μαρίας Ιορδανίδου µε το παράλληλο διήγηµα του Νίκου Χουλιαρά, που αναφέρονται στη δ σκολη ανθρώπινη επικοινωνία ανάµεσα στους κατοίκους των π λεων. 6. Χρήση εποπτικο υλικο Οι µαθητές µπορο ν να συγκεντρώσουν φωτογραφικ υλικ, ιστορικές και εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες σχετικά µε το πυρηνικ ολοκα τωµα της Χιροσίµα, το πρ βληµα των παιδιών που πεθαίνουν απ πείνα (εικ νες απ την Κατοχή στην Αθήνα ή εικ νες πεινασµένων παιδιών της Αφρικής κ.ά.). [154]