Οι συνέπειες της πολιτικής λιτότητας στο επίπεδο υγείας του πληθυσμού των χωρών που υπήρξαν σε δημοσιονομική προσαρμογή-συγκριτικά δεδομένα

Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας(2018) Τόμος 10,Τεύχος 1, 56-67 ISSN 1791-9649 Οι συνέπειες της πολιτικής λιτότητας στο επίπεδο υγείας του πληθυσμού των χωρών που υπήρξαν σε δημοσιονομική προσαρμογή-συγκριτικά δεδομένα Παπαδόπουλος Δ. 1, Κοσκινιώτη Σ. 2, Τσεκούρα Ι. 3, Μπογιατζίδης Π. 4, Μπεκιάρη Θ. 5, Μαλλιαρού Μ. 6,Σαράφης Π. 7. 1 MD, PhD, Αναισθησιολόγος- Εντατικολόγος, Επιμελητής Ά, Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας. 2 ΠΕ Νοσηλεύτρια, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΑΠ 3 Μεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΑΠ 4 Επιστημονικός Συνεργάτης Τμήμα Μαιευτικής, Σχολή Επαγγελμάτων Υγείας Πρόνοιας, ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας 5 MD, Ιατρός Διεύθυνσης Δημόσιας Υγείας, Περιφέρεια Θεσσαλίας 6 Ανχης (ΥΝ), ΤΕΙ Θεσσαλίας, τμήμα Νοσηλευτικής 7 Επίκουρος Καθηγητής Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, τμήμα Νοσηλευτική ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Στην Ελλάδα, η παγκόσμια κρίση έγινε αισθητή καθώς το κράτος αδυνατούσε να δανεισθεί με λογικά επιτόκια για να καλύψει τις οικονομικές του υποχρεώσεις. Με την έναρξη της κρίσης επηρεάστηκε το Εθνικό Σύστημα Υγείας καθώς και η υγεία των πολιτών που επιδεινώθηκε.οι πιο εμφανείς επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία του πληθυσμού, παρουσιάζονται στα χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, τα οποία διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο, επιβαρύνουν δε το σύστημα παροχής υπηρεσιών υγείας λόγω της αυξημένης ζήτησης, και επηρεάζουν τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος. Σκοπός της εργασίας, είναι η ανάδειξη των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα ως απόρροια των μνημονιακών δεσμεύσεων της, η επίδραση της στους υγειονομικούς και κοινωνικό-οικονομικούς δείκτες καθώς και η σύγκριση των επιπτώσεων της εφαρμογής πολιτικών λιτότητας στην υγεία των χωρών που τέθηκαν υπό το καθεστώς δημοσιονομικής προσαρμογής (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία και Κύπρος). Μέθοδος-υλικό: Η συλλογή της βιβλιογραφίας, βασίστηκε στην αναζήτηση σε ελληνικές και διεθνείς βάσεις δεδομένων, κοινωνικών και οικονομικών δεικτών καθώς και δεικτών υγείας. Χρησιμοποιήθηκαν επιστημονικά άρθρα από ηλεκτρονικές πηγές και βάσεις δεδομένων, συμπεριλαμβανομένου των Pubmed, WHO, OECD, ΕΛΣΤΑΤ, ΙΟΒΕ. Αποτελέσματα: Στην Ελλάδα οι δημόσιες δαπάνες υγείας μειώθηκαν σε συνάρτηση με το ΑΕΠ. Τα μέτρα λιτότητας επηρέασαν την αποτελεσματικότητα και λειτουργία των δημόσιων νοσοκομείων,ενώ σε κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο, επηρέασαν την ανεργία, οδήγησαν σε οικονομική εξαθλίωση, στην αύξηση των αυτοκτονιών ενώ τα επίπεδα της αυτοαναφερόμενης υγείας επιδεινώθηκαν, με έντονη διαφοροποίηση ανάλογα με το εισόδημα, και οι δείκτες μητρικής και νεογνικής θνητότητας έχουν χειροτερέψει τα χρόνια της κρίσης. Παρόλο που η οικονομική κρίση έπληξε όλες τις χώρες που μπήκαν σε δημοσιονομική προσαρμογή, οι οικονομικοί και κοινωνικοί δείκτες των χωρών αυτών σήμερα διαφέρουν πολύ, με την Ελλάδα δυστυχώς να βρίσκεται στη χειρότερη κατάσταση ανάμεσα τους. Συμπεράσματα: Χώρες όπως η Ελλάδα, η Κύπρος, η Πορτογαλία και η Ιρλανδία αναγκάστηκαν να λάβουν αυστηρά μέτρα λιτότητας. Σχεδόν δέκα χρόνια μετά, η σύγκριση μεταξύ των χωρών αυτών δείχνει πως η Ελλάδα υπολείπεται σχεδόν σε όλους τους οικονομικούς και κοινωνικούς δείκτες, που μελετήθηκαν. Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για την επιδείνωση των δεικτών ψυχικής υγείας του Ελληνικού πληθυσμού, ενώ αυτοί που αφορούν την σωματική υγεία, χρειάζονται μεγαλύτερο χρόνο διερεύνησης. Στον αντίποδα το προσδόκιμο ζωής και η γενική θνησιμότητα φαίνονται ανεπηρέαστα από την κρίση. Παρά τις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει μία οικονομική κρίση, μπορεί να αποτελέσει και την αφορμή για εφαρμογή μεταρρυθμίσεων και δομικών αλλαγών με στόχο την ποιοτική ενδυνάμωση της Δημόσιας Υγείας. Παραμένει επιτακτική η υιοθέτηση εναλλακτικών πολιτικών μέσα από κατάλληλη σχεδίαση και με κριτήρια την αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα και την διασφάλιση ισότιμης πρόσβασης, ώστε ο χρήστης υπηρεσιών υγείας να απολαμβάνει υψηλού επιπέδου υπηρεσίες, ακόμα και εν καιρώ οικονομικής δυσχέρειας. Λέξεις κλειδιά: οικονομική κρίση, λιτότητα, δημοσιονομική προσαρμογή, υγειονομικές συνέπειες, συγκριτικά δεδομένα, Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία,Κύπρος, EU28 Υπεύθ. Αλ/φίας: Παπαδόπουλος Δ. 1 MD, PhD, Αναισθησιολόγος- Εντατικολόγος, Επιμ. Ά, Μ. Ε. Θ., Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας. Email:dcpapadopoulosmd@gmail.com 56

Interscientific Health Care (2018) Vol 10, Issue 1, 56-67 ISSN 1791-9649 The consequences of austerity policy at the health level of population of the countries which have been in financial adjustment-comparative data Papadopoulos D. 1, Koskinioti S. 2, Tsekoura I. 3, Bogiatzidis P. 4, Bekiari T. 5, Malliarou M 6, Sarafis P 7 1 MD, PHD, Anaesthesiologist - Intensive Physician, Intensive Care Unit, General Hospital of Larissa 2 Nurse, Postgraduate student, HOU, 3 Postgraduate student, HOU, 4 Scientific Associate Department of Obstetrics, TEI of Western Macedonia 5 MD, Doctor of Public Health, Region of Thessaly 6 Lieutenant Colonel, TEI of Thessaly, Nursing Department 7 As. Professor. Cyprus University of Technology ABSTRACT Introduction In Greece, the global crisis was a reality as the state was unable to borrow at reasonable rates to meet its financial obligations. With the onset of the crisis, the National Health System and citizens health were affected that deteriorated. The most visible impacts of the economic crisis on the health of the population are seen in the lowest socio-economic level, which are at higher risk, burdening the healthcare system due to increased demand, and affecting the viability of the insurance system. The purpose of this article is to highlight the impact of the economic crisis on Greece, as a result of its memorandum commitments, its impact on health and socio-economic indicators, and to compare the impact of the implementation of austerity policies on health of the countries with fiscal adjustment (Greece, Portugal, Ireland and Cyprus). Method-material: The collection of bibliography was based on the search of Greek and international databases of social and economic indicators as well as health indicators. Scientific articles from electronic resources and databases were used, including Pubmed, WHO, OECD, ELSTAT, IOBE. Results: In Greece public health expenditure declined in relation to GDP. Austerity measures have affected the efficiency and functioning of public hospitals, while at socio-economic level, they have affected unemployment, led to economic deprivation, in suicide increase, and levels of self-reported health worsened, with income, maternal and neonatal mortality rates have worsened during the crisis. Although the economic crisis has hit all the countries that have entered fiscal adjustment, the economic and social indicators of these countries are now very different, with Greece unfortunately being in the worst situation among them. Conclusions: Countries such as Greece, Cyprus, Portugal and Ireland have been forced to take strict austerity measures. Almost ten years later, the comparison between these countries shows that Greece lags behind almost all the economic and social indicators that have been studied. There are clear indications of the worsening of the mental health indicators of the Greek population, while those concerning physical health require longer investigation time. On the contrary, life expectancy and general mortality seem unaffected by the crisis. Despite the negative impact that an economic crisis may have, it may also be the reason for reform and structural change to promote a qualitative empowerment of Public Health. It remains imperative to adopt alternative policies through appropriate design and efficiency, efficiency and equal access criteria, so that the healthcare user enjoys high-quality services, even in times of economic hardship. Keywords: economic crisis, austerity, fiscal adjustment, health consequences, comparative data, Greece, Portugal, Ireland, Cyprus ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το 2007 ξέσπασε στις ΗΠΑ η χρηματοπιστωτική κρίση, η οποία με ραγδαίο ρυθμό εξαπλώθηκε παγκοσμίως. Μετά από μια σειρά γεγονότων το αποτέλεσμα ήταν η ελάττωση του ΑΕΠ σε παγκόσμια κλίμακα, η πτώση της απασχόλησης και η άνοδος της ανεργίας (Κολλίτζας και συν, 2009). Η Ελλάδα βρίσκεται σε ύφεση και σε πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής καταφεύγοντας στη δανειοδότηση από την «Τρόικα», εφαρμόζοντας διάφορες μεταρρυθμίσεις από τον Μάιο του 2010, με αντάλλαγμα την υποχρέωση να εξυγιάνει υπηρεσίες και να περιορίσει τα έξοδα της «ορθολογιστικά», ώστε να μπορέσει να αυτοχρηματοδοτήσει τις ανάγκες της. Ελήφθησαν πολλά μέτρα με αποτέλεσμα ο ΟΟΣΑ να κατατάσσει την Ελλάδα πρώτη, ως προς τον βαθμό υλοποίησης μεταρρυθμίσεων. Από τις χώρες που δέχθηκαν βοήθεια από την Τροϊκα (ΔΝΤ, ΕΕ, ΕΚΤ) μόνο η Ιρλανδία κατάφερε να εξέλθει από τα μνημόνια στα τέλη του 2013 ενώ η Πορτογαλία αφού έλαβε 78 δισεκατομμύρια ευρώ σε δάνεια διάσωσης το 2011, εξήλθε του προγράμματος τον Μάιο του 2014. Η Κύπρος τον Μάρτιο του 2013 Cor. Author: Papadopoulos D. MD, PHD, Anesthesiologist - Intensive Physician, I.C.U., General Hospital of Larissa Email: dcpapadopoulosmd@gmail.com 57

Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας(2018) Τόμος 10,Τεύχος 1, 56-67 ISSN 1791-9649 εξασφάλισε ένα πακέτο διάσωσης ύψους 10 δισεκατομμυρίων ευρώ και ως αντάλλαγμα, κλήθηκε να εφαρμόσει μια σειρά οικονομικών μεταρρυθμίσεων, συμπεριλαμβανομένων των περικοπών στις δημόσιες δαπάνες και των ιδιωτικοποιήσεων. Η εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων στην Ελλάδα, στον τομέα της υγείας περιελάμβανε, μείωση των δημοσίων δαπανών υγείας, και επιβολή μεταρρυθμίσεων ώστε να βελτιωθεί η αποδοτικότητα τους. Τα μέτρα, υπάγονται σε τρείς ομάδες: τις οριζόντιες μειώσεις εξόδων, τις προσπάθειες αύξησης των εισπρακτικών μέσων και τις διαρθρωτικές αλλαγές των οργανισμών (Νιάκας, 2014). Στην παρούσα εργασία γίνεται προσπάθεια αποτύπωσης των συνεπειών της άσκησης πολιτικής λιτότητας στην Ελλάδα σε σύγκριση με την Κύπρο, Ιρλανδία και Πορτογαλία, χώρες οι οποίες εντάχθηκαν σε όμοια προγράμματα οικονομικής στήριξης και εφάρμοσαν αντίστοιχες πολιτικές λιτότητας. Το υγειονομικό αποτύπωμα της οικονομικής κρίσης. Σύγκριση δεδομένων μεταξύ Ελλάδας- Κύπρου-Ιρλανδίας-Πορτογαλίας. Η Ελλάδα από το 2010 και έπειτα σε μια προσπάθεια μείωσης του δημόσιου ελλείμματος, βρέθηκε να διέπεται από μια πολιτική λιτότητας κατά την οποία προωθήθηκαν περικοπές δημοσίων δαπανών, μειώσεις συντάξεων- επιδομάτων, αυξήσεις σε υπάρχοντες φόρους και επιβολή νέων, αλλαγές στα εργασιακά και στο ασφαλιστικό σύστημα (Βικιπαίδεια, 2018). Η διεθνής οικονομική κρίση οδήγησε σε προγράμματα στήριξης εκτός από την Ελλάδα (2010- σήμερα), την Κύπρο(2013-2016), την Ιρλανδία (2013-2015) και την Πορτογαλία (2011-2014). Από το έτος 2007 το ΑΕΠ των παραπάνω χωρών της Ευρώπης παρουσίασε πτωτική ή σταθερή τάση. Αναλυτικότερα, η Ελλάδα παρουσιάζει σταδιακή μείωση του ΑΕΠ από 2008 έως 2016 με τη μεγαλύτερη μεταβολή να συμβαίνει το 2011 και 2012 με μείωση της τάξης του 8,41% και 7,64% ενώ το 2016 μειώθηκε κατά 1,2 %. Η Ιρλανδία είχε μείωση του ΑΕΠ έως το 2010 με τη μεγαλύτερη μεταβολή να φτάνει το 9,41% το 2009 ενώ από το 2011 έως το 2016 αυξάνεται σταδιακά. Η Πορτογαλία παρουσίασε διακυμάνσεις στο ΑΕΠ της με το 2012 να φτάνει στο μικρότερο ποσό μειωμένο κατά 4,41% ενώ το 2016 παρουσίασε την υψηλότερη τιμή με αύξηση 2,99%. Τέλος, η Κύπρος παρουσιάζει μείωση του ΑΕΠ από το 2012 όπου εντάχθηκε στο πρόγραμμα στήριξης και ένα χρόνο μετά είχε τη μεγαλύτερη μεταβολή της τάξης του 6,93% (πίνακας 1). Πίνακας 1. Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (Εκατομμύρια Ευρώ) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Ελλάδα 232694,6 241990,4 237534,2 226031,4 207028,9 191203,9 180654,3 178656,5 176312,0 174199,3 Ιρλανδία 197201,7 187756,2 170096,9 167583,2 171493,2 175561,1 180298,3 194537,2 262037,4 275567,1 Πορτογαλία 175467,7 178872,6 175448,2 179929,8 176166,6 168392,0 170269,3 173079,1 179809,1 185179,5 Κύπρος 17591,0 19006,0 18673,5 19299,5 19731,1 19467,0 18118,2 17567,4 17637,2 17901,4 Μεταβολή του ΑΕΠ κατ' έτος 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Ελλάδα 3,99% -1,84% -4,84% -8,41% -7,64% -5,52% -1,11% -1,31% -1,20% Ιρλανδία -4,79% -9,41% -1,48% 2,33% 2,37% 2,70% 7,90% 34,70% 5,16% Πορτογαλία 1,94% -1,91% 2,55% -2,09% -4,41% 1,11% 1,65% 3,89% 2,99% Κύπρος 8,04% -1,75% 3,35% 2,24% -1,34% -6,93% -3,04% 0,40% 1,50% Πηγή: OΕCD., 2017 Υπεύθ. Αλ/φίας: Παπαδόπουλος Δ. 1 MD, PhD, Αναισθησιολόγος- Εντατικολόγος, Επιμ. Ά, Μ. Ε. Θ., Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας. Email:dcpapadopoulosmd@gmail.com 58

Interscientific Health Care (2018) Vol 10, Issue 1, 56-67 ISSN 1791-9649 Η εικόνα του ποσοστού της ανεργίας δεν ήταν η ίδια με αυτή του ΑΕΠ για όλες τις χώρες. Όπως φαίνεται και στο γράφημα 1, πριν την κρίση και προς τα τέλη του 2007 μόνο η Ιρλανδία παρουσιάζει αυξητική τάση. Οι υπόλοιπες χώρες επηρεάζονται μετά το 2008 και η Ελλάδα, η Κύπρος και η Πορτογαλία ακολουθούν αυξητική αλλά δυσανάλογη τάση. Η Ιρλανδία από το 2011 παρουσιάζει διορθωτικές τάσεις. Γράφημα 1. ποσοστό ανεργίας 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 Greece Ireland Portugal Cyprus 0.0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Πηγή: ΟΟΣΑ, 2018 W.H.O., 2016 Η Ελλάδα δείχνει να επηρεάστηκε περισσότερο από όλες τις χώρες από την κρίση και παρόλο που μετά το 2013 εμφανίζει πτώση, διατηρεί υψηλά ποσοστά ανεργίας. Αυτό έχει ως συνέπεια τα ασφαλιστικά ταμεία και την λειτουργία του υγειονομικού συστήματος που καλείται να ανταπεξέλθει στην κάλυψη των ανασφάλιστων πολιτών επιβαρύνοντας τους ήδη πιεσμένους προϋπολογισμούς των Νοσοκομείων. Το 2010-2011 με τη συμφωνία για διάσωση της χώρας με 240Δις, η Ελλάδα ανέλαβε την υποχρέωση να εξυγιάνει υπηρεσίες και να περιορίσει «ορθολογιστικά» τα έξοδα. Η εφαρμογή, στον τομέα της υγείας περιελάμβανε μείωση των δημοσίων δαπανών υγείας στο 6% του ΑΕΠ (Γράφημα 2) και επιβολή μεταρρυθμίσεων ώστε να βελτιωθεί η αποδοτικότητα (Νιάκας, 2014). 11.00% Γράφημα 2. Σύγκριση Συνολικών και Δημόσιων δαπανών μεταξύ Ελλάδας και Ε.Ε. Συνολικές και Δημόσιες Δαπάνες Υγείας (%ΑΕΠ) 10.00% 9.80% 9.90% 10.00% 9.60% 10.00% 9.70% 9.90% 9.70% 9.60% 9.00% 9.50% 8.90% 8.70% 8.30% 8.20% 8.00% 7.80% 7.70% 7.60% 7.70% 7.90% 7.90% 7.80% 7.00% 6.00% 6.80% 6.90% 6.40% 6.00% 5.50% 5.00% 4.90% 5.00% 4.00% 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ελλάδα Συνολικές Δαπάνες Ευρωπαϊκή Ένωση Συνολικές Δαπάνες Ελλάδα Δημόσιες Δαπάνες Ευρωπαϊκή Ένωση Δημόσιες Δαπάνες Πηγές : Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, OECD, 2017 Cor. Author: Papadopoulos D. MD, PHD, Anesthesiologist - Intensive Physician, I.C.U., General Hospital of Larissa Email: dcpapadopoulosmd@gmail.com 59

Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας(2018) Τόμος 10,Τεύχος 1, 56-67 ISSN 1791-9649 Ως αποτέλεσμα, οι ρυθμοί υγειονομικής ανάπτυξης Στην Ιρλανδία παρόλο που το ΑΕΠ παρουσιάζει από +4,5% έπεσαν στο -6,6% σηματοδοτώντας αθροιστική απώλεια 11,1% σε διάστημα δέκα ετών, τη μεγαλύτερη σε σχέση με τις χώρες που επηρεάστηκαν από την κρίση (Γράφημα 3), ενώ οι Έλληνες έχουν πλέον το υψηλότερο Out-of-pocket-payment της ΕΕ (OECD, 2017). Η Ελλάδα έως το 2011 (ίδρυση του ΕΟΠΥΥ), είχε πληθυσμιακή υγειονομική κάλυψη, που πλησίαζε το 100% (Economou et al, 2015). Με την έναρξη της κρίσης επηρεάστηκε το Εθνικό Σύστημα Υγείας καθώς και η υγεία των πολιτών, μέσα από την επιδείνωση του μικρές αυξήσεις από το 2011 δεν ισχύει το ίδιο στις δαπάνες υγείας όπου επί το πλείστον τα ποσοστά μειώνονται. Στην Πορτογαλία παρατηρούνται μειώσεις στις δαπάνες μόνο το 2011 και 2012, ενώ τις υπόλοιπες χρονιές γινόταν μικρές αυξήσεις. Ωστόσο, από το 2012 και μετά παρατηρείται μια σταθερότητα στο ποσοστό. Η Κύπρος είναι η χώρα με τα μικρότερα ποσοστά για δαπάνες υγείας συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες. Το 2007 παρουσίασε το μικρότερο ποσοστό (2,6%) αρχίζοντας την αυξητική τάση στα επόμενα χρόνια, φτάνοντας το 2013 στο 3.5%. Τέλος επιπέδου υγείας του γενικού πληθυσμού (Μπισκανάκη, ρίχνοντας μια ματιά στις χώρες της ΕΕ28 2016). Οι πιο εμφανείς επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία του πληθυσμού, παρουσιάζονται στα χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, τα οποία διαπιστώνεται ότι τα ποσοστά είναι υψηλότερα από αυτά των χωρών που αναφέρθηκαν και κυμαίνονται από 6,6-7,5 % (πίνακας 2) διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο, επιβαρύνουν δε το Παρατηρώντας τα στοιχεία του ΠΟΥ για το σύστημα παροχής υπηρεσιών υγείας λόγω πρόκλησης αυξημένης ζήτησης, και επηρεάζουν τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος (Κυριόπουλος &Τσιάντου, 2010; Καραΐσκου, Μαλλιαρού, Σαράφης, 2012). Πλέον, έχει τη δεύτερη χαμηλότερη πληθυσμιακή υγειονομική κάλυψη (86%, μαζί με τη Ρουμανία σύμφωνα με στοιχεία του έτους 2015, με την πλειονότητα των προσδόκιμο ζωής του πληθυσμού των εξεταζόμενων χωρών, προκύπτει κυρίως αύξηση κατά το πέρασμα των ετών που μελετώνται. Συγκεκριμένα η Κύπρος είναι η χώρα με το υψηλότερο προσδόκιμο ζωής και έπονται η Ελλάδα, η Ιρλανδία και η Πορτογαλία. Επιπλέον, όλες βρίσκονται ψηλότερα από τον μέσο όρο των χώρων της ΕΕ28. Άρα συμπεραίνεται ότι η Ευρωπαϊκών κρατών να διατηρούν >95%)(OECD, οικονομική ύφεση δεν επηρέασε αρνητικά το 2017). προσδόκιμο ζωής του πληθυσμού των χωρών (γράφημα 4). Γράφημα 3. Μεταβολή των υγειονομικών δαπανών στις χώρες που επηρεάστηκαν περισσότερο από την κρίση Όσον αφορά τη θνησιμότητα οφειλόμενη στο σύνολο των αιτιών παρατηρείται πτωτική τάση τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Πορτογαλία ενώ η Ιρλανδία και η Κύπρος παρουσιάζουν μικρές διακυμάνσεις αλλά μικρότερες τιμές κατά την πάροδο των ετών. Συνεπώς, δεν μπορεί να ειπωθεί ότι η γενικότερη οικονομική κρίση αύξησε τη θνησιμότητα στο σύνολο των αιτιών (Πίνακας 3). Λόγω της κρίσης, υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις για επιδείνωση της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα (2010-2013). Είναι γνωστή άλλωστε, η επίδραση των έντονων οικονομικών μεταβολών, στην ψυχική υγεία (Durkheim, 2006). Οι αυτοκτονίες παρουσίασαν αύξηση 40%, ειδικά σε άντρες παραγωγικής ηλικίας (Kondilis et al, 2013) (Γράφημα 5), ενώ η εμφάνιση καταθλιπτικών εκδηλώσεων διπλασιάστηκαν, ειδικά σε πληθυσμούς με οικονομική δυσχέρεια (Madianos et al, 2011). Αντίστοιχη συμπεριφορά παρατηρήθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη: μείωση αυτοκτονιών έως το 2007, ακολουθούμενη με απότομη αύξηση για EU12 & ΕU15 (Karanikolos et al, 2013). Εάν υπάρχει κάτι κυνικά θετικό σε αυτό το «αποκαρδιωτικό» στατιστικό, είναι ότι οι Έλληνες διατηρούν χαμηλό Τυποποιημένο Ποσοστό Θνησιμότητας (Standardized Mortality Rate), ειδικά για τις απόπειρες αυτοκτονίας (Γράφημα 6). Ωστόσο, τα δεδομένα για την Ελλάδα δείχνουν ότι σχεδόν διπλασιάστηκαν οι αυτοκτονίες μεταξύ 2007 και 2014 από 2,6/100000κατοίκους ανέβηκαν σε 4,4/100000. Ομοίως διαπιστώνεται και για την Κύπρο. Υπεύθ. Αλ/φίας: Παπαδόπουλος Δ. 1 MD, PhD, Αναισθησιολόγος- Εντατικολόγος, Επιμ. Ά, Μ. Ε. Θ., Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας. Email:dcpapadopoulosmd@gmail.com 60

Interscientific Health Care (2018) Vol 10, Issue 1, 56-67 ISSN 1791-9649 Η Ιρλανδία και η Πορτογαλία επηρεάστηκαν ελαφρώς, σημειώνοντας τις μέγιστες τιμές τα έτη 2011 και 2008 αντίστοιχα. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα έχει τις λιγότερες αυτοκτονίες συγκριτικά με τις άλλες χώρες και τον μέσο όρο της ΕΕ28 (Γράφημα 7). Η θεώρηση για την κατάσταση της υγείας (health appraisal) στην Ελλάδα είναι από τις χειρότερες στην Ευρώπη (Γράφημα 8). Η Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία και Κύπρος απέχουν πολύ από τις Ελληνικές επιδόσεις. Επίσης μόλις 60% των ενηλίκων δήλωσαν ότι μπορούν να βασιστούν σε φίλους και συγγενείς σε περίπτωση δυσχέρειας (από τις χαμηλότερες στην Ευρώπη) (Economou et al, 2015). Τα επίπεδα αυτοαναφερόμενης υγείας επιδεινώθηκαν τη διετία 2007-2009 (οι ερωτώμενοι θεωρούσαν την υγεία τους κακή ή πολύ κακή) με έντονη διαφοροποίηση ανάλογα με το επίπεδο εισοδήματος (Karanikolos, Kentikelenis, 2016) και αντίστοιχη επιδείνωση (αύξηση) του δείκτη GINI (World Bank, 2016). Ανάλογα στοιχεία ισχύουν για την οδοντιατρική φροντίδα (Kentikelenis et al, 2011). Τα ευρήματα επιβεβαίωσε μετανάλυση, για τα έτη 2006-2011 (Madianos et al, 2011). Στον αντίποδα, αυξήθηκαν οι ασθενείς που ενώ αισθανόντουσαν ανάγκη ιατρικής εκτίμησης και νοσηλείας, απέφευγαν την μεταφορά τους σε υγειονομικούς σταθμούς (Γράφημα 10). Κύριες αιτίες είναι οι μεγάλες αναμονές και αποστάσεις (OECD, 2017). Οι περικοπές των νοσοκομειακών προϋπολογισμών, και οι ελλείψεις ανθρώπινων και υλικών πόρων, επιβεβαιώνουν τις προϋποθέσεις της επιδείνωσης (Kentikelenis et al, 2011). Η επίπτωση της οικονομικής κρίσης στην υγεία παράγει επιπλέον ζήτηση, ιδιαίτερα στις δημόσιες δομές, καθώς η μείωση του εισοδήματος στρέφει τους ασθενείς-καταναλωτές στις δημόσιες μονάδες υγείας (Κυριόπουλος, Τσιάντου, 2010). Πλέον οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, οι μετανάστες, οι άνεργοι και ανασφάλιστοι στρέφονται προς τα κοινωνικά και δημοτικά ιατρεία, καταγράφοντας μια σημαντική αύξηση από 3-4% πριν από την κρίση σε ποσοστό περίπου 30% μετά την κρίση (Μπισκανάκη, Χαραλάμπους, 2017). Η υποχρηματοδότηση ανέστειλε πολλά προγράμματα ΠΦΥ. Η μητρική και νεογνική θνητότητα επιδεινώθηκαν (OECD, 2013), ενώ εκδηλώθηκαν ασθένειες (γρίπη, ιλαρά, φυματίωση, λύσσα, ελονοσία) (Bonovas, Nikolopoulos, 2012), που σχετίζονται με τα εμβολιαστικά προγράμματα, με πρόληψη, υγιεινή και τον υγειονομικό έλεγχο (Tapia-Granados, Rodriguez, 2015). Το 2011-2012 εκδηλώθηκε έξαρση HIV σε χρήστες ναρκωτικών ουσιών. Η ετήσια αναφορά 15 περιστατικών για τα έτη 2007-2010, εκτινάχτηκε σε 256 (2011) και 314 για το μισό του 2012 (ECDC, 2013). Κύριες αιτίες: η διακοπή προληπτικής ενημέρωσης από το 2008, των προγραμμάτων διαμοιρασμού βελονών, και προφυλακτικών μέσων (Paraskevis et al, 2011). Η απογοήτευση των ιατρών καταγράφεται από τη μείωση των νέων που σπουδάζουν ιατρική, και αυτών που ασκούν το επάγγελμα (Γράφημα 11). Ο αριθμός νοσηλευτών και μαιών διατηρήθηκαν στο χαμηλότερο επίπεδο της ΕΕ (Economou et al, 2015) Πίνακας 2. Δαπάνες για την Υγεία χωρών με μνημονιακές υποχρεώσεις Δημόσιες δαπάνες για την υγεία ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ελλάδα 5,7 5,8 6,8 6,2 6,7 6,3 6,1 5,0 Ιρλανδία 5,7 6,5 6,9 6,1 5,5 5,6 5,3 5,1 Πορτογαλία 6,5 6,7 7,2 7,2 6,7 6,2 6,2 6,2 Κύπρος 2,6 2,9 3,3 3,4 3,5 3,4 3,5 3,3 Δημόσιες δαπάνες για την υγεία σε Εκατομμύρια Ευρώ 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ελλάδα 13263,6 14035,4 16152,3 14013,9 13870,9 12045,8 11019,9 8932,8 Ιρλανδία 11240,5 12204,2 11736,7 10222,6 9432,1 9831,4 9555,8 9921,4 Πορτογαλία 11405,4 11984,5 12632,3 12954,9 11803,2 10440,3 10556,7 10730,9 Κύπρος 457,4 551,2 616,2 656,2 690,6 661,9 634,1 579,7 Πηγή: WHO Europe, 2018 Cor. Author: Papadopoulos D. MD, PHD, Anesthesiologist - Intensive Physician, I.C.U., General Hospital of Larissa Email: dcpapadopoulosmd@gmail.com 61

Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας(2018) Τόμος 10,Τεύχος 1, 56-67 ISSN 1791-9649 Γράφημα 4. Προσδόκιμο Ζωής 84.0 82.0 80.0 78.0 76.0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος Πηγή: WHO, 2018 Πίνακας 3. Θνησιμότητα από το σύνολο των αιτιών και στα δύο φύλα Θνησιμότητα οφειλόμενη στο σύνολο των αιτιών (θάνατοι/100000 κατοίκους) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ελλάδα 927,7 881,1 850,0 819,7 801,6 804,3 754,8 747,1 Ιρλανδία 877,6 857,3 852,8 775,4 799,3 800,9 792,2.. Πορτογαλία 896,2 883,1 864,2 846,3 795,9 813,0 789,4 778,3 Κύπρος 701,3 660,3 641,3 614,1 616,7 639,1 598,3 637,5 Πηγή: OΕCD., 2017 Γράφημα 5. Αυτοκτονίες ανά έτος στην Ελλάδα. Αυτοκτονίες ανα έτος στην Ελλάδα 600 565 500 400 300 382 334 323 375 353 400 394 328 373 391 377 477 508 533 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Πηγή: OECD, 2017 Υπεύθ. Αλ/φίας: Παπαδόπουλος Δ. 1 MD, PhD, Αναισθησιολόγος- Εντατικολόγος, Επιμ. Ά, Μ. Ε. Θ., Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας. Email:dcpapadopoulosmd@gmail.com 62

Interscientific Health Care (2018) Vol 10, Issue 1, 56-67 ISSN 1791-9649 35.0 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 Γράφημα 6. SMR από Αυτοκτονίες για το έτος 2014 Standardized Mortality Rate απο Αυτοκτονίες για το 2014 15.0 10.0 5.0 0.0 Πηγή: Eurostat, 2017 Γράφημα 7. Θνησιμότητα οφειλόμενη σε αυτοκτονία 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Πηγή: WHO, 2018 Γράφημα 8. Ποσοστό ανικανοποίητης ιατρικής ανάγκης για το 2015 Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος Τροποποίηση από πηγή: OECD (2017). Cor. Author: Papadopoulos D. MD, PHD, Anesthesiologist - Intensive Physician, I.C.U., General Hospital of Larissa Email: dcpapadopoulosmd@gmail.com 63

Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας(2018) Τόμος 10,Τεύχος 1, 56-67 ISSN 1791-9649 Γράφημα 9. Ανισότητες στις ανεκπλήρωτες ιατρικές ανάγκες λόγο εισοδήματος 20 15 10 5 0 7 Ανισότητες στις ανεκπλήρωτες ιατρικές ανάγκες λόγω κόστους και εισοδήματος (% επι του πληθυσμού) 0.9 0.6 8.4 7.8 0.8 10.1 3.3 11 2.2 13.9 0.2 0 16.4 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 17.4 2.8 Πεμπτημόριο χαμηλότερων εισοδημάτων Πεμπτημόριο υψηλότερων εισοδημάτων Πηγή: Karanikolos & Kentikelenis, 2016 Γράφημα 10. Μεταβολή των ανικανοποίητων αναγκών για ιατρική περίθαλψη σε επιλεγμένες χώρες Τροποποίηση από πηγή: OECD, 2017 Γράφημα 11. Εξέλιξη του αριθμού των ιατρών σε επιλεγμένες χώρες Τροποποίηση από πηγή OECD, 2016 Υπεύθ. Αλ/φίας: Παπαδόπουλος Δ. 1 MD, PhD, Αναισθησιολόγος- Εντατικολόγος, Επιμ. Ά, Μ. Ε. Θ., Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας. Email:dcpapadopoulosmd@gmail.com 64

Interscientific Health Care (2018) Vol 10, Issue 1, 56-67 ISSN 1791-9649 Μολονότι η Ελλάδα έχει την υψηλότερη αναλογία ιατρών προς κάτοικους (6,3/1000), αυτοί δραστηριοποιούνται κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα (η Αθήνα έχει την υψηλότερη πυκνότητα ιατρών από όλες τις χώρες καταγραφής)(oecd, 2015). Αντίθετα η ετήσια «παραγωγή ιατρών σταθεροποιήθηκε μάλιστα παρουσιάζει μικρή ελάττωση από το 2011, σηματοδοτώντας τον προβληματισμό του χώρου για την μισθολογική και συνολική κατάσταση (OECD, 2016). Στην Ισπανία (με έντονη βιομηχανοποίηση, συγκριτικά με τις Νότιοευρωπαϊκές χώρες), 50% των καταθλιπτικών, αγχωτικών εκδηλώσεων, της κατάχρησης αλκοόλ και άλλων ουσιών, εντοπίστηκαν σε πληθυσμούς με ανεργία, και δυσκολία εξόφλησης των χρεών (Gili et al, 2013). Στην Καταλονία καταγράφηκε μείωση υπηρεσιών υγείας και νοσοκομειακών κλινών (Gene-Badia et al, 2012). Ταυτόχρονα άλλαξε η φαρμακευτική δαπάνη, οι συνταξιούχοι πλέον πληρώνουν συμμετοχή και οι εύποροι χρεώνονται υψηλότερο ποσοστό(casino, 2012), και η υγειονομική κάλυψη άλλαξε από καθολική σε βασιζόμενη στην εργασία(garcia-rada, 2012). Το κοινωνικό δράμα επηρεάζει τις ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, με το ποσοστό παιδιών που ζουν με άνεργους γονείς, να τετραπλασιάζεται σε μία δεκαετία, και την οικογένεια να αναζητά τροφή, στέγη, εργασία, και ψυχολογική υποστήριξη σε ΜΚΟ (Rajmil, 2013). Η «τρόικα» απαίτησε από την Πορτογαλία, μείωση υγειονομικών εξόδων κατά 670εκ. (Correia et al, 2015). Η μεθοδολογία, και εδώ η ίδια: μείωση δημόσιων φαρμακευτικών δαπανών (από 1,55%, στο 1% του ΑΕΠ σε 3 χρόνια), ηλεκτρονική συνταγογράφηση,παρακολούθηση, μείωση μισθών και εργατικού δυναμικού (στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα) (Pita-Barros, 2012), αύξηση 50% της συμμετοχής ασθενών στο κόστος πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας και μείωση 30% των οικογενειακών επιδομάτων (Augusto, 2012). Το 2012 οι θάνατοι άνω των 75ετών αυξήθηκαν 10% συγκριτικά με το 2011 (Mazick et al, 2012). Οι «επίσημοι ένοχοι» ήταν ο κρύος καιρός και η αυξημένη συχνότητα ιώσεων, όμως σημασία είχε η μειωμένη πρόσβαση στην ΠΦΥ, η ελλιπής σίτιση και η οικονομική αδυναμία των Πορτογάλων να θερμάνουν τα σπίτια τους (Quieroz, 2013). Η Ιρλανδία, η οποία ήταν από τις πρώτες ευρωπαϊκές χώρες που επλήγησαν, αρνήθηκε τις γνωστές ορθολογιστικές προτάσεις της Τρόικας για πακέτα διάσωσης και λιτότητα, και επένδυσε στην υγειονομική προστασία, με ενεργητικά μέτρα για επάνοδο των πολιτών στην εργασία, βελτίωση της διατροφής, και διαβίωσης τους, διαφυλάσσοντας και ενισχύοντας την κοινωνική συνοχή. Πλήρως απομονωμένη από τον κόσμο (Η Αγγλία μάλιστα, επέβαλε μονομερή δέσμευση κεφαλαίων και εμπάργκο) υποβάθμισε το νόμισμα της, με τεράστιες μισθολογικές μειώσεις για όλους (Karanikolos, et al, 2013). Η επίδραση όμως στην δημόσια υγεία ήταν ανεπαίσθητη: μόνο τα καρδιολογικά επείγοντα αυξήθηκαν ηπίως, μόλις για μία εβδομάδα (Guethjonsdottir, et al, 2012). Οι αυτοκτονίες και ψυχικές διαταραχές παρέμειναν ανεπηρέαστες και μία εθνική μελέτη, έδειξε ότι η κρίση είχε ελάχιστη επίδραση στην ευτυχία τους (Gudmundsdottir, 2013). Παρόλη την καταγεγραμμένη έλλειψη στις παραπάνω χώρες σε φάρμακα και υλικά, με αύξηση των ψυχολογικών και επιδημικών εξάρσεων, της μητρικής και νεογνικής θνητότητας, οι άλλες πηγές θνητότητας (καρδιαγγειακά, πνευμονολογικά, νευρολογικά, ενδοκρινικά, ογκολογικά) ακολούθησαν τον επιπολασμό, τη θνητότητα και τις χρονικές τάσεις των υπόλοιπων Ευρωπαϊκών χωρών. Τα έτη προβλεπόμενης επιβίωσης παρέμειναν υψηλότερα από EU28, με συνεχή αυξητική τάση από το 1990, ενώ οι στόχοι για την Υγεία 2020, φαίνονται να είναι εντός του προγραμματισμού (WHO, 2014). Στον αντίποδα, η καταγραφή στατιστικών επιβίωσης, έχει εφαρμογή μόνο στις αντίστοιχες επιδημιολογικές μελέτες, και δεν είναι δείκτης υγειονομικής ευμάρειας. Άλλωστε, έχει μελετηθεί ότι οι οικονομικές υφέσεις μπορεί να έχουν καθυστερημένη και μακροπρόθεσμη επιδείνωση της νοσηρότητας και θνητότητας (Brenner, 1987 & 1981), που φαίνεται να ισχύει για τις επιδημίες στην Ελλάδα (Bonovas, Nikolopoulos, 2012). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι δανεισμός της Ελλάδας και η ένταξή της στα μνημόνια έγινε με αντάλλαγμα την υποχρέωση της εξυγίανσης των υπηρεσιών και του περιορισμού των εξόδων. Υπήρξε αντίκτυπος τόσο σε κοινωνικόοικονομικό επίπεδο με την εμφάνιση κοινωνικών ανισοτήτων, όσο και σε υγειονομικό επίπεδο με σημαντικές επιπτώσεις στις παρεχόμενες υπηρεσίες. Στην Ελλάδα, η χρηματοπιστωτική κρίση και τα αυστηρά οικονομικά μέτρα που επιβληθήκαν δημιούργησαν σημαντικές απειλές και ευκαιρίες για την υγεία. Η οικονομική ύφεση και τα μέτρα λιτότητας που πάρθηκαν αποτυπώθηκαν τόσο στο σύστημα υγείας όσο και στο επίπεδο υγείας του πληθυσμού. Επηρέασαν σημαντικά την αποτελεσματικότητα και λειτουργία των δημόσιων νοσοκομείων, λόγω της έλλειψης προσωπικού, φαρμάκων και υψηλών οικονομικών ελλειμμάτων που παρουσίασαν. Οι πολιτικές συγχωνεύσεων και κατάργησης δομών έφεραν σε κίνδυνο τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης και έθεσαν εν αμφιβόλω την αποτελεσματικότητα του συστήματος (Karanikolos et.al., 2013). Η πίεση που δέχθηκε το υγειονομικό και ασφαλιστικό σύστημα της Ελλάδας είναι σημαντική καθώς οι περικοπές στους προϋπολογισμούς των νοσοκομείων αγγίζουν το 40% ενώ στον αντίποδα η ζήτηση υπηρεσιών πρωτοβάθμιας φροντίδας στα εξωτερικά ιατρεία αυξήθηκε κατά 24%. Πλέον οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, οι μετανάστες, οι άνεργοι και ανασφάλιστοι στρέφονται προς τα κοινωνικά και δημοτικά ιατρεία, καταγράφοντας μια σημαντική αύξηση από 3-4% πριν από την κρίση σε ποσοστό περίπου 30% μετά την κρίση (Μπισκανάκη, Χαραλάμπους, 2017). Η σημαντική μείωση του ΑΕΠ και η παράλληλη αύξηση της ανεργίας και του επιπέδου της φτώχειας έχουν ως συνέπεια τον κοινωνικό αποκλεισμό και στην άσκηση αρνητικής επιρροής στην υγεία τους με τις ψυχικές διαταραχές να αυξάνονται. Η Ελλάδα παρουσίασε σταδιακή μείωση του ΑΕΠ από 2008 έως Cor. Author: Papadopoulos D. MD, PHD, Anesthesiologist - Intensive Physician, I.C.U., General Hospital of Larissa Email: dcpapadopoulosmd@gmail.com 65

Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας(2018) Τόμος 10,Τεύχος 1, 56-67 ISSN 1791-9649 2016 με τη μεγαλύτερη μεταβολή να συμβαίνει το 2011 (-8,41%). Ταυτόχρονα, η ανεργία άρχισε να σκαρφαλώνει επικίνδυνα συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες φτάνοντας στο αποκορύφωμα της το 2013(27,5%) ενώ οι αυτοκτονίες διπλασιάζονται μεταξύ 2007 και 2014. Παράλληλα, μειώθηκαν οι δαπάνες για την υγεία ενώ οι ανικανοποίητοι χρήστες υπηρεσιών υγείας αυξήθηκαν. Επιπλέον, διαπιστώθηκε επιδείνωση της μητρικής και νεογνικής θνητότητας και επανεμφάνιση μολυσματικών ασθενειών που ήταν σε ύφεση. Τέλος, χρήζει αναφοράς και η διαπίστωση που αφορά τους λειτουργούς της υγείας. Η απογοήτευση των ιατρών, νοσηλευτών και άλλων επαγγελματιών υγείας καταγράφεται από τη μείωση των νέων που σπουδάζουν και ασκούν το επάγγελμα τα τελευταία χρόνια συγκριτικά με τα χρόνια πριν την οικονομική κρίση. Εν κατακλείδι, η οικονομική ύφεση και τα δημοσιονομικά μέτρα λιτότητας ασκούν αρνητική επιρροή στα υγειονομικά συστήματα των χωρών. Αυτά τα πρότυπα παρατηρούνται σε όλες τις χώρες, που η κρίση επέβαλε την λήψη σκληρών μέτρων, ενώ οι πληθυσμιακές ομάδες που επηρεάζονται περισσότερο, είναι οι πιο ευαίσθητες, θέτοντας σε κίνδυνο τον κοινωνικό ιστό. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βικιπαίδεια, Ελληνική οικονομική κρίση 2009-σήμερα (2018). Διαθέσιμο στο διαδίκτυο: https://el.wikipedia.org/wiki. Ημερομηνία ανάκτησης 2-Φεβ-2018 Καραΐσκου Α., Μαλλιαρού Μ., Σαράφης Π. (2012) Οικονομική κρίση: Επίδραση στην υγεία των πολιτών και επιπτώσεις στα Συστήματα Υγείας. ιεπιστημονική Φροντίδα Υγείας 4(2), 49-54. Κολλίντζας, Τ.,Ψαλιδόπουλος Μ., Καραμούζης Ν., Χαρδούβελης Γ. (2009). ιεύθυνση Οικονομικών Μελετών & Προβλέψεων: Η κρίση του 2007-2009: τα αίτια, η αντιμετώπιση και οι προοπτικές. Eurobank Research Οικονομία & Αγορές, 4(8). Κυριόπουλος Γ, Τσιάντου Β. (2010). Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην υγεία και την ιατρική περίθαλψη. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 27(5):834-840. Μπισκανάκη Ε, Χαραλάμπους Γ. (2017). H κατάσταση της υγείας στην Ελλάδα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Το Βήμα του Ασκληπιού 16(4). Νιάκας, Δ. (2014). Ο ΕΟΠΥΥ ως αγοραστής υπηρεσιών υγείας. Με ποιους πόρους άραγε; Διαθέσιμο στο διαδίκτυο: http://www.ygeia360.gr/ Ημερομηνία ανάκτησης 2-Φεβ-2018 Στασινοπούλου Ο. (2006).Κοινωνική πολιτική. Βασικές έννοιες, ιστορική εξέλιξη. Φορείς και πρότυπα. Σημειώσεις για το Μάθημα, Τμήμα Κοινωνικής πολιτικής, Αθήνα Χαλκιά Β, Βαρακλιώτη Α. (2015). Δαπάνες υγείας και κοινωνικής προστασίας στην Ελλάδα στην ΕΕ-15. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 32 (5):546-555 Alcock P, Erskine A, May M. (1998). The Student s Companion to Social Policy. Blackwell publishers Ltd, Oxford. Bonovas S, Nikolopoulos G (2012). High-burden epidemics in Greece in the era of economic crisis. Early signs of a public health tragedy. Journal of Preventive Medicine and Hygiene 53: 169 171. Brenner MH. (1981). Economic indicators as predictors of illhealth. The Lancet 2:262 Brenner MH. (1987). Economic instability, unemployment rates, behavioral risks, and mortality rates in Scotland, 1952 1983. International Journal of Health Services 17:475 87. Casino, G. (2012). Spanish health cuts could create humanitarian problem. Lancet, 379: 1777 Correia T, et al. (2015). The impact of the financial crisis on human resources for health policies in three southern- Europe countries. Health Policy, http://dx.doi.org/10.1016/j.healthpol.2015.08.009 Durkheim E (2006). On suicide. London, Penguin Classics. Economou C, Kaitelidou D, Kentikelenis A, Maresso A, Sisouras A (2015). The impact of the crisis on the health system and health in Greece. Case Study in World Health Organization 2014, European Observatory on Health Systems and Policies. http://ecdc.europa.eu/en/publications/publications/20121130- Risk-Assessment-HIV-in- Greece.pdf (accessed Feb 11, 2018) Eurostat (2017) online data code: hlth_cd_asdr2 http://ec.europa.eu/eurostat/statistics- explained/index.php/archive:sustainable_development_- _public_health (accessed Feb 11, 2018) Eurostat (2018) http://ec.europa.eu/eurostat/web/health/causesdeath/data/database (accessed Feb 11, 2018) Falagas ME, Bardakas V, Mavros, MN. (2012). Biomedical research productivity in Greece: effect of the financial crisis. International Journal of Epidemiology, 41:1206 7. Garcia-Rada A. (2012). New legislation transforms Spain s health system from universal access to one based on employment. BMJ; 344: e3196 Gene-Badia J, Gallo P, Hernandez-Quevedo C, Garcia- Armesto S. (2012). Spanish health care cuts: penny wise and pound foolish? Health Policy, 106: 23 28 Gili M, Roca M, Basu S, McKee M, Stuckler D. (2013). The mental health risks of economic crisis in Spain: evidence from primary care centres, 2006 and 2010. Eur J Public Health, 23: 103 08 Gudmundsdottir D. The impact of economic crisis on happiness. Soc Indic Res 2013; 110: 1083 101. Guethjonsdottir GR, Kristjansson M, Olafsson O. et al. (2012). Immediate surge in female visits to the cardiac emergency department following the economic collapse in Iceland: an observational study. Emerg Med J; 29: 694 98. Karanikolos M, Kentikelenis A. (2016). Health inequalities after austerity in Greece. International Journal for Equity in Health 15:83. Karanikolos M, Mladovsky P, Cylus J, Thomson S, Basu S., Stuckler D, Mackenbach JP, McKee M. (2013). Financial crisis, austerity, and health in Europe. Lancet, 381: 1323 31 Kentikelenis A, Karinikolos M, Papanicolas I, Basu S, McKee M, Stuckler D. (2011). Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy. Lancet; 378: 1457 58. Kondilis E,.Ierodakonou I., Gavana M, Giannakopoulos S., Benos A. (2013). Suicide mortality and economic crisis in Greece: men's Achilles heel. Journal of Epidemiology & Community Health, 67: e1. Madianos M, Economou M, Alexiou T, Stefanis, C. (2011). Depression and economic hardship across Greece in 2008 and 2009: two cross-sectional surveys nationwide. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 46: 943 52 OECD, (2013). Health at a Glance: OECD Indicators, publ. OECD, Paris https://www.oecd.org/els/healthsystems/health-at-a-glance-2013.pdf OECD, (2016). Health at a Glance: OECD Indicators, publ. OECD, Paris http://www.oecd.org/health/healthsystems/health-at-a-glance-19991312.htm OEDC, (2017). Health at a Glance: OECD Indicators, publ. OECD, Paris OECD, (2017) Suicide rates https://data.oecd.org/healthstat/suicide-rates.htm (accessed Feb 8, 2018). Υπεύθ. Αλ/φίας: Παπαδόπουλος Δ. 1 MD, PhD, Αναισθησιολόγος- Εντατικολόγος, Επιμ. Ά, Μ. Ε. Θ., Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας. Email:dcpapadopoulosmd@gmail.com 66

Interscientific Health Care (2018) Vol 10, Issue 1, 56-67 ISSN 1791-9649 Paraskevis, D., Nikolopoulos, G., Tsiara, C., et al., (2011). HIV-1 outbreak among injecting drug users in Greece, 2011: a preliminary report. Eurosurveillance, 16: 19962 Pita-Barros P. (2012). Pharmaceutical market reforms in Portugal under the memorandum of understanding. Eurohealth, 18: 33 36 Quieroz M. (2013). Winter of crisis killing the elderly in Portugal. http:// www.ipsnews.net/2012/03/winter-of-crisiskilling-the-elderly-inportugal (accessed Feb 7, 2018 Rajmil L. (2013). Destruction of a less developed welfare state and impact on the weakest, the youths (rapid response to McKee M, Stuckler D: The assault on universalism: how to destroy the welfare state). http://www.bmj.com/content/343/bmj.d7973?tab=responses (accessed Feb 8, 2018). Tapia-Granados JA, Rodriguez JM. (2015). Health, economic crisis, and austerity: A comparison of Greece, Finland and Iceland. Health Policy, http://dx.doi.org/10.1016/j.healthpol.2015.04.009 WHO, (2014). Targets and indicators for Health 2020: Version 2. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 2014 http://www.euro.who. int/data/assets/pdf_file/0009/251775/health-2020-targetsand-indicators-version2-eng.pdf accessed 15 February 2018 WHO, (2018) Europe, https://gateway.euro.who.int/en/hfaexplorer accessed 15 February 2018 World Bank, (2016). GINI index estimate [online database]. Washington (DC): World Bank; 2016 (http://data.worldbank.org/indicator/ SI.POV.GINI, accessed 12 March 2016 Cor. Author: Papadopoulos D. MD, PHD, Anesthesiologist - Intensive Physician, I.C.U., General Hospital of Larissa Email: dcpapadopoulosmd@gmail.com 67