Τμήμα Κοινωνιολογίας Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Κοινωνιολογία». Εαρινό εξάμηνο 2009 ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΙΙ: ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΜΕ- ΘΟΔΟΙ

Πανεπιστήμιο Κρήτης Σχολή Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Κοινωνιολογίας Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Κοινωνιολογία». Εαρινό εξάμηνο 2009 ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΙΙ: ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΜΕ- ΘΟΔΟΙ Συντονιστής: Γιώργος Τσιώλης Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Κοινωνιολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) tsiolisg@social.soc.uoc.gr http://www.soc.uoc.gr/social/prosopiko/tsiolis/profile_el.htm τηλ. 2831077497 Ώρες συνεργασίας: Δευτέρα 11.30-13.30. 1

Τρόπος αξιολόγησης των φοιτητών /τριών. Ο τελικός βαθμός προκύπτει: Α. Από την αξιολόγηση της συμμετοχής των φοιτητών/τριών στις εβδομαδιαίες συναντήσεις. Η παρουσία των φοιτητών/τριών στις εβδομαδιαίες ενότητες του μαθήματος κρίνεται απαραίτητη. Ο μέγιστος αριθμός επιτρεπόμενων απουσιών ανέρχεται, σύμφωνα με τον εσωτερικό κανονισμό στις τρεις (3) για κάθε συμμετέχοντα/ουσα. Β. Από την εκπόνηση τριών ασκήσεων / εργασιών. Άσκηση 1 η : Αφού επιλέξετε ένα από τα παρακάτω ζητήματα μεθοδολογίας της ποιοτικής έρευνας, να βρείτε 2 επιστημονικά άρθρα σχετικά με το ζήτημα αυτό και να παρουσιάσετε σε ένα συνθετικό κείμενο (2000 λέξεις) τη βασική τους επιχειρηματολογία. - Η σχέση ποσοτικής ποιοτικής έρευνας: αντιπαράθεση παραδειγμάτων; - Η πολιτική διάσταση της έρευνας. - Η εμπλοκή του ερευνητή και ο ερευνητικός αναστοχασμός στην ποιοτική έρευνα. - Τριγωνισμός (triangulation). - Μεικτές μέθοδοι και συνδυασμός προσεγγίσεων. - Εγκυρότητα και αξιοπιστία στην ποιοτική έρευνα. - Η δυνατότητα γενίκευσης στην ποιοτική έρευνα. - Ηθική και δεοντολογία στην ποιοτική έρευνα. - Μεθοδολογικά ζητήματα της μελέτης περίπτωσης (case study). - Μεθοδολογικά ζητήματα της συμμετοχικής και συνεργατικής έρευνας (participatory & co-operative research). Άσκηση 2 η : Να αναζητήσετε ένα επιστημονικό άρθρο, το οποίο αναφέρεται σε εμπειρική έρευνα που υιοθετεί την ποιοτική προσέγγιση. Να εκθέσετε την ερευνητική στρατηγική που ακολουθήθηκε, απαντώντας στα παρακάτω ερωτήματα: - Ποια είναι τα κεντρικά ερωτήματα της έρευνας; - Υπάρχει ένα σύστημα θεωρητικών παραδοχών ή υποθέσεων; Ποιο είναι αυτό; - Ποια μέθοδος ακολουθήθηκε κατά την παραγωγή του υλικού; - Πώς επελέγη το δείγμα; (Στρατηγική δειγματοληψίας). - Ποια στρατηγική ανάλυσης χρησιμοποιήθηκε; - Ποια είναι τα βασικά ευρήματα και συμπεράσματα. Άσκηση 3 η : Αφού επιλέξετε ένα θέμα, να σχεδιάσετε μια έρευνα, για να μελετήσετε το θέμα αυτό, υιοθετώντας την ποιοτική προσέγγιση. Σε ένα κείμενο 800 λέξεων να περιγράψετε, όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένα, το ερευνητικό ερώτημα και τα σχετικά υπο-ερωτήματα, τις βασικές θεωρητικές έννοιες και τη μεθοδολογία που θα χρησιμοποιήσετε. 2

Εβδομαδιαίο πρόγραμμα Δευτέρα 9 Μαρτίου 2009 (17.30 20.30). Γιώργος Τσιώλης: Εισαγωγή στην προβληματική και στις θεματικές του μαθήματος. Α. Ενότητα: Μεθοδολογικά ζητήματα στην έρευνα των κινημάτων. Σάββατο 14 Μαρτίου 2009 10.30 13.30 Σεραφείμ Σεφεριάδης: Συγκρουσιακή πολιτική, συλλογικές δράσεις, κοινωνικά κινήματα. 17.30 20.30 Σεραφείμ Σεφεριάδης: Το ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα 1870-1936: εννοιολογήσεις για μια ιστορική κοινωνιολογία Δευτέρα 16 Μαρτίου 2009 (17.30 20.30). Σεραφείμ Σεφεριάδης: Μαχητικότητα, εμβέλεια και καταστολή στο διεκδικητικό κίνημα του ελληνικού μεσοπολέμου Β. Ενότητα: Μεθοδολογικά ζητήματα της εθνογραφικής και ανθρωπολογικής έρευνας. Δευτέρα 23 Μαρτίου 2009 (17.30 20.30). Μαρία Γιαννησοπούλου: Εθνογραφική έρευνα έρευνα πεδίου. Σάββατο 28 Μαρτίου 2009 Θεματικό Εργαστήριο: Οι συνθήκες παραγωγής του ανθρωπολογικού λόγου: επιτόπιες διερευνήσεις. Δευτέρα 30 Μαρτίου 2009(17.30 20.30) Άρης Τσαντηρόπουλος: Επιτόπια έρευνα ζητημάτων κοινωνικού «ταμπού». Προβλήματα μεθοδολογίας και αντικειμένου. Γ. Ενότητα: Η έρευνα των τεκμηρίων και των αρχειακών πηγών. Σάββατο 4 Απριλίου (10.30-13.30) & Δευτέρα 6 Απριλίου 2009 (17.30 20.30) Ελένη Φουρναράκη: Η έρευνα στο αρχείο. Μεθοδολογικά & Θεωρητικά ζητήματα. Δ. Διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις και εκδοχές ανάλυσης. Δευτέρα 4 Μαΐου 2009 (17.30 20.30) Αλεξάνδρα Βασιλοπούλου: Ανάλυση Συνομιλίας: Βασικές Αρχές και Μέθοδος Ανάλυσης. Δευτέρα 11 Μαΐου 2009 (17.30 20.30) Γιώργος Τσιώλης: Η βιογραφική αφηγηματική προσέγγιση. 3

Σάββατο 16 Μαΐου 2009 (10.30-13.30) Χριστίνα Κωνσταντινίδου: Ανάλυση κειμένου. Θεματική ανάλυση και σημειωτική. Δευτέρα 18 Μαΐου 2009 (17.30 20.30) Αθηνά Σκουλαρίκη: Η ανάλυση λόγου και η θεωρία της πλαισίωσης Ε. Συνδυάζοντας μεθόδους και προσεγγίσεις. Δευτέρα 25 Μαΐου 2009 (17.30 20.30) Γιώργος Τσιώλης: Μεικτές μέθοδοι και συνθετικές προσεγγίσεις στην κοινωνική έρευνα. Σάββατο 30 Μαΐου 2009 (10.30-13.30) Ανακοινώσεις φοιτητικών εργασιών. 4

Α. Ενότητα: Μεθοδολογικά ζητήματα στην έρευνα των κινημάτων. Σεραφείμ Σεφεριάδης Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας (Πάντειο Πανεπιστήμιο) ssefer@panteion.gr http://www.politikinet.gr/who_is_who/personal/seferiades_s/s_seferiades1.htm Σάββατο 14 Μαρτίου Πρωινή συνεδρία (10.30-13.30) Συγκρουσιακή πολιτική, συλλογικές δράσεις, κοινωνικά κινήματα Η μελέτη των κοινωνικών κινημάτων αποτελεί στις μέρες μας συστατική συνιστώσα της πολιτικής κοινωνιολογίας και της συγκριτικής πολιτικής ανάλυσης. Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Οι προσεγγίσεις που κυριαρχούσαν κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες στην ερευνητική κοινότητα αντιμετώπιζαν τις συλλογικές δράσεις ως παρείσακτες και παραβατικές παθογένειες. Στο πλαίσιο αυτό, το ενδιαφέρον των μελετητών στρεφόταν όχι τόσο στα χαρακτηριστικά ή το μήνυμα των διεκδικητών, όσο στους τρόπους αντιμετώπισης (και καταστολής) τους. Για τη μεταστροφή της γνωστικής αυτής πραγματικότητας κομβική υπήρξε η συμβολή του κλάδου της συγκρουσιακής πολιτικής. Τονίζοντας τα έλλογα επιτελεστικά όσο και βιωματικά στοιχεία των διεκδικητικών δράσεων, η νέα προσέγγιση αμφισβήτησε την παραδοσιακή αντιστοίχηση διεκδικητικής δράσης και ανομίας. Όπως επισήμανε ο Charles Tilly, βασικός εκπρόσωπος του νέου ρεύματος, τάξη (και όχι αταξία) είναι το βασικό χαρακτηριστικό των συλλογικών δράσεων. Στο πλαίσιο αυτό η συγκρουσιακή πολιτική ανέδειξε παραμελημένες όψεις του διεκδικητικού σύμπαντος δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ενός νέου ερευνητικού προγράμματος στον αντίποδα των παραδοσιακών παραδοχών. Αφού στις κοινωνίες υφίσταται και για όσο διάστημα θα υφίσταται συστηματική κυριαρχία, οι κοινωνικές συγκρούσεις όχι μόνο έκτακτη παθολογία δεν συνιστούν, αλλά αποτελούν πραγματικότητα σύμφυτη με το ίδιο το πολιτικό φαινόμενο, τη βασική διαδικασία μέσω της οποίας ανακύπτουν και μετεξελίσσονται πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί. Η πρώτη και βασική αυτή εισήγηση παρουσιάζει τις βασικές θεωρητικές και ερευνητικές μέριμνες της συγκρουσιακής πολιτικής ως αυτόνομου γνωστικού πεδίου. Εξετάζονται βασικές εννοιολογήσεις όπως: η γένεση και ο ιστορικά συγκεκριμένος χαρακτήρας των κοινωνικών κινημάτων, το πολιτικό περιβάλλον των συλλογικών δράσεων («πολιτικές ευκαιρίες» ή απειλές), οι οργανωτικές τους προϋποθέσεις (δομές κινητοποίησης σε επίπεδο θεσμών, συγκυρίας και κοινωνικών δικτυώσεων), τα πολιτικά μηνύματα που οι διεκδικητές εκπέμπουν (διαχείριση συμβόλων και «αξιακές πλαισιώσεις»), οι ιστορικά εμπεδωμένες μορφές ή «ρεπερτόρια» δράσης καθώς επίσης και οι ιστορικά σημαίνουσες στιγμές σύμπτωσης ευμενών παραγόντων και διεκδικητικών κορυφώσεων («συγκρουσιακοί κύκλοι»). 5

Σάββατο 14 Μαρτίου Απογευματινή συνεδρία (17.30 20.30) Το ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα 1870-1936: εννοιολογήσεις για μια ιστορική κοινωνιολογία Παρά τις ενίοτε πομπώδεις διακηρύξεις περί του αντιθέτου, η συλλογικότητα «εργατικό κίνημα» πολιτική και κοινωνική οντότητα κεντρικής σημασίας για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση της νεωτερικότητας παραμένει ως τις μέρες μας αναλυτικά ρευστή και επισφαλής. Εκκινώντας από τη διαπίστωση αυτού του θεωρητικού και ερευνητικού κενού (και επιδιώκοντας μια συμβολή στην κάλυψή του), η εισήγηση (α) εννοιολογεί το εργατικό κίνημα (ως είδος του γένους συλλογικές δράσεις και ειδοποιό διαφορά την επίκληση και προώθηση ενός συγκεκριμένου πολιτικού λόγου), (β) συγκροτεί μια ιστορική τυπολογία εργατικών κινημάτων έτσι όπως εμφανίστηκαν στον ευρωπαϊκό χώρο από τα τέλη του 18 ου αι. (όταν για πρώτη φορά εμφανίστηκε εργατικό-κινηματικό μόρφωμα) μέχρι το ξέσπασμα το Β παγκοσμίου Πολέμου, καθώς και των αναπτυξιακών τροχιών που τα εργατικά κινήματα διήνυσαν, και (γ) διερευνά τις συναφείς μακροσκοπικές αιτιότητες με προκρινόμενη επεξηγηματική εκδοχή τους παράγοντες που απορρέουν από διαφορετικές αρθρώσεις των εξεταζόμενων χωρών/περιοχών στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα (κατά Wallerstein). Στη βάση της διερεύνησης υλοποιημένων συνδυασμών ιδεολογικών προδιαθέσεων και οργανωτικών χαρακτηριστικών, η ανάλυση προσδιορίζει πληθώρα ιστορικών τύπων εργατικών κινημάτων και τέσσερις βασικές αναπτυξιακές τροχιές έτσι όπως αυτές υλοποιήθηκαν στις Βρετανικές Νήσους, τη Βορειοδυτική, Νότια, και Ανατολική Ευρώπη. Παρότι αυτό που κυρίως επιδιώκεται είναι η αποτίμηση μακροσκοπικών δομικών χαρακτηριστικών και αιτιωδών μηχανισμών, ιδιαίτερη προσοχή αποδίδεται στην ισομερή αποτίμηση και του ρόλου της εμπρόθετης πολιτικής παρέμβασης. Δευτέρα 16 Μαρτίου (17.30 20.30) Μαχητικότητα, εμβέλεια και καταστολή στο διεκδικητικό κίνημα του ελληνικού μεσοπολέμου Συνδυαστικά ασφαλώς και με άλλους επεξηγηματικούς παράγοντες, οι διεκδικητικές συλλογικές δράσεις διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Πώς όμως τις προσεγγίζουμε και πώς τις αποτιμούμε; Η εισήγηση παρουσιάζει ένα υπόδειγμα καταγραφής, ανάλυσης και ποσοτικοποίησης τους στη βάση της πλούσιας (αλλά παραμελημένης) εμπειρίας του ελληνικού μεσοπολέμου. Οροθετούνται, εκφέρονται επιχειρησιακά και μετρώνται τρεις διαστάσεις της διεκδικητικής εμπειρίας: (α) η μαχητικότητα και (β) εμβέλεια που επέδειξαν στις συλλογικές τους δράσεις εργατικά, αγροτικά και νεανικά συλλογικά υποκείμενα καθώς και (γ) η καταστολή την οποία υπέστησαν. Το εγχείρημα βασίζεται σε βάση δεδομένων από ενδελεχή αποδελτίωση του Τύπου 18 χρόνων (1918-1936) καθώς και τη συνδυαστική χρησιμοποίηση αρχειακών και δευτερογενών πηγών. Αναδεικνύεται έτσι έμπρακτα η στενή αλληλεπίδραση που διέπει τη σχέση συλλογικών δράσεων και θεσμικού πλαισίου (π.χ.: η έκνομη συγκρουσιακότητα ως απόρροια του ασφυκτικού νομικού πλαισίου), όμως με επαρκείς μέριμνες για τον συνυπολογισμό ευρέως φάσματος ενδιάμεσων μεταβλητών (π.χ.: οργανωτικά χαρακτηριστικά, περιεχόμενα πολιτικής, έκτακτες κατασταλτικές εξάρσεις κτλ) και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για μια τεκμηριωμένη απόδοση/αφήγηση της μεσοπολεμι- 6

κής διεκδικητικής εμπειρίας. Η άσκηση ενδεικτική των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι ιστορικά προσανατολισμένοι ερευνητές πεδίου παρεκτός των αυταπόδεικτων πραγματολογικών της στοχεύσεων (: την πλήρωση ενός εμπειρικού/ιστοριογραφικού κενού) αναδεικνύει επίσης τη σημασία της εννοιολογικής ανάλυσης ως προϋπόθεσης για κάθε μέτρηση. Ενδεικτική βιβλιογραφία [Στα ελληνικά] ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ, Σ. (2001) Θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα, Αθήνα: Κριτική ΚΟΥΣΗ, Μ., TILLY, C. (2008) Οικονομικές και πολιτικές συγκρούσεις σε συγκριτική προοπτική (Πρόλογος στην ελληνική έκδοση Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης), Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. ΣΕΡΝΤΕΔΑΚΙΣ, (1998) «Στην καρδιά των κοινωνικών κινημάτων: μια κριτική ανάγνωση της σύγχρονης θεωρίας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τομ. ΣΤ:24, Αύγουστος, σελ. 41-65 ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ, Σ. (2008) «Συλλογικές δράσεις, κινηματικές πρακτικές: η «σύντομη» δεκαετία του 60 ως συγκρουσιακός κύκλος», Η «σύντομη» δεκαετία του 60. Θεσμικό πλαίσιο, κομματικές στρατηγικές, κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτισμικές διεργασίες, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ, Σ. (2006) «Συγκρουσιακή πολιτική, συλλογική δράση, κοινωνικά κινήματα: μια αποτύπωση», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, 27, Μάιος, σ. 7-42 ΟΠΟΥ ΚΑΙ ΕΚΤΕΝΕΣΤΕΡΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ, Σ. (1998) «Διεκδικητικό κίνημα και πολιτική: ο ελληνικός συνδικαλισμός πριν από τη δικτατορία (1962-1967)», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, 12, Νοέμβριος, σ. 5-34 TILLY, C. (2007) Κοινωνικά κινήματα 1768-2004, Αθήνα: Σάββαλας ΨΗΜΙΤΗΣ, Μ. (2006) Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα, Αθήνα: Ατραπός [Ξενόγλωσση] McADAM, D., D. A. SNOW (1997) Social Movements: Readings on Their Emergence,Mobilization, and Dynamics, Λος Άντζελες: Roxbury Publishing Company McADAM, D., J. D. MCCARTHY, M. ZALD (επιμ.) (1996) Comparative Perspectives on Social Movements: Political Opportunities, Mobilizing Structures, and Cultural Framings, Cambridge: Cambridge University Press McADAM, D., Political Process and the Emergence of Development of Black Insurgency, 1930-1970, 2η έκδοση McADAM, D., S. TARROW, C. TILLY (2001) Dynamics of Contention, Cambridge/ Νέα Υόρκη: Cambridge University Press MELUCCI, A. (1996) Challenging Codes: Collective Action in the Information Age, Cambridge/Νέα Υόρκη: Cambridge University Press MUNCK, R. (2007) Globalization and Contestation: The New Great Counter-Movement, Λονδίνο/ Νέα Υόρκη: Rutledge Taylor & Francis Group MUNCK, R. (επιμ.) (2004) Labour and Globalisation: Results and Prospects, Liverpool: Liverpool University Press PIVEN, F. F., R. CLOWARD (1979) Poor People's Movements: Why they Succeed, How they Fail, Νέα Υόρκη: Vintage Books SNOW D., S. A. SOULE, H. KRIESI (επιμ.) (2004) The Blackwell Companion to Social Movements, Οξφόρδη: Blackwell Publishing 7

STAGGENBORG, S. (2008) Social Movements, Οξφόρδη/ Νέα Υόρκη: Oxford University Press TARROW, S. (1995) "Cycles of Collective Action: Between Moments of Madness and the Repertoire of Contention", στο Trauggot, M. (επιμ.) Repertoires & Cycles of Collective Action, Durham/ Λονδίνο TARROW, S. (1998) Power in Movement: Social Movements and Contentious Politics, 2 η έκδοση, Cambridge: Cambridge University Press TARROW, S., (2005) The New Transnational Activism, Cambridge: Cambridge University Press TILLY, C., S. TARROW (2007) Contentious Politics, Boulder/Λονδίνο: Paradigm Publishers 8

Β. Ενότητα: Μεθοδολογικά ζητήματα της εθνογραφικής και ανθρωπολογικής έρευνας. Μαρία Γιαννησοπούλου Λέκτορας Τμήμα Κοινωνιολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) maya@social.soc.uoc.gr http://www.soc.uoc.gr/social/prosopiko/giannisopoulou/profile_el.htm Δευτέρα 23 Μαρτίου 2009 (17.30 20.30). Έρευνα πεδίου: οι συνθήκες κοινωνικής παραγωγής του ανθρωπολογικού λόγου H ανάλυση του θέματος θα επικεντρωθεί στα παρακάτω δύο σημεία: 1ο σημείο: η παραγωγή του ανθρωπολογικού λόγου στο πλαίσιο της διαμόρφωσης των κοινωνικών επιστημών. Aναστοχασμός και προκαταλήψεις. Θεωρητικές τομές και κλειδιά ανάγνωσης. Kαι τούτο διότι το εργαλείο της «συμμετοχικής παρατήρησης», που η κοινωνική ανθρωπολογία χρησιμοποιεί προκειμένου να κατανοήσει και αναλύσει τα κοινωνικά φαινόμενα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τις διαδικασίες γένεσης και διαμόρφωσης της ίδιας της επιστήμης και του γνωστικού αντικειμένου με το οποίο καλείται να ασχοληθεί. Πώς η κοινωνική ανθρωπολογία απαντά στη σύγχρονη επιστημονική πρόκληση; Σε τι συνίσταται η ιδιαιτερότητα στη ματιά της οπτικής της; 2ο σημείο: η εμπειρία πεδίου, πρακτικές κατευθύνσεις και προτάσεις ανάλυσης. Γιατί να πραγματοποιήσει κανείς μια έρευνα πεδίου; Ποια η αξία της και σε τι συνίσταται; Tι πρέπει να γνωρίζουμε γι αυτή τη μορφή έρευνας; Eπιτόπια έρευνα, ένα διακύβευμα για την κοινωνική επιστήμη. Συνθήκες έρευνας, θεωρητικές προϋποθέσεις, διαδικασίες της έρευνας. H έρευνα πεδίου ως ένα εργαστήρι, η εμπλοκή του ερευνητή στο πεδίο, η διαπραγμάτευση μιας εθνογραφικής συνάντησης, η επικοινωνία, ανισότητες και οι σχέσεις εξουσίας. H ανάλυση των εθνογραφικών δεδομένων, η ερμηνεία τους και η διαδικασία της «μετάφρασής» τους στο τελικό στάδιο της δημοσίευσης. Eνδεικτική Bιβλιογραφία - Auge M., 1999 (1994), Για μια Aνθρωπολογία των Σύγχρονων Kόσμων, μτφρ. Δ. Σαραφίδου, Aθήνα: Aλεξάνδρεια. - Γκέφου - Mαδιανού Δ., 1998, Aνθρωπολογική θεωρία και εθνογραφία, Aθήνα: Eλληνικά Γράμματα. - Godelier M., 1988 (1970), Mαρξιστικοί ορίζοντες στην Kοινωνική Aνθρωπολογία, Tομ. 2, μτφρ. Θ. Παραδέλλης, Aθήνα: Gutemberg. - Godelier M., 1999, «Aποδομήσεις, αλλαγές απόψεων και πρόοδος στη γνώση του κοινωνικού. H άποψη ενός ανθρωπολόγου», Eθνολογία, τχ. 6-7, σελ. 5-29. - Geertz C., 2003, H ερμηνεία των πολιτισμών, Αθήνα:Aλεξάνδρεια - Geertz C., 1993 «From the Natives Point of View: on the Nature of Anthropological understanding», Local Knowledge, New York, Basic Books σελ. 55 70 - Sahlins M., 2003 (1976), Πολιτισμός και πρακτικός λόγος, Αθήνα: Εκδόσεις του Eικοστού Πρώτου. 9

- Ortner S., 1984, «H ανθρωπολογική θεωρία από τη δεκαετία του 60 και μετά», Comparative Studies in Society and History no 26 (1) σελ.126-165. Aπόδοση στα ελληνικά, Στ. Γαλάνη. - Lallement M., 2004, Iστορία των κοινωνιολογικών ιδεών, Αθήνα: Mεταίχμιο. - Geraud M. O., O Leservoisier, Pottier R., (επιμ.),1998, Les notions - cles de l Ethnologie. Analyses et textes, Paris: Armand Colin. - Beaud St., Weber Fr., 1997, Guidde de l enquete de Terrain, Paris: La Découverte. - Mπαλτάς Aρ., 1999, «H φιλοσοφική επιβολή της Mεθόδου: ευλογία ή κατάρα;», Aξιολογικά, τχ. 1, Mάιος, σελ. 53-72. - Loizos P., 1992, «Eθνογραφία Φιλική προς τους χρήστες: προβλήματα μεθόδου και γραφής στην ανθρωπολογία», στο E. Παπαταξιάρχης / Θ. Παραδέλλης (επιμ.) Tαυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Eλλάδα, Aθήνα: Kαστανιώτη και Παν/μιο Aιγαίου. - Bardin L., 1977, L analyse de contenu, Paris: PUF. - Greimas A. J., 1966, Semantique structurale, Paris: Larousse. - Greimas A. J. / Landowski E. (επιμ.) 1979, Introduction a l analyse du discours en sciences sociales, Paris: Hachette. Διαβάστε και αυτά: - Luis Sepulveda, 1997, Ένας γέρος που διάβαζε ιστορίες αγάπης, μτφρ. Aχ. Kυριακίδης, Aθήνα: Opera. (Mυθιστόρημα). - Kruger M., 1998 (1993), Tο χρώμα του ουρανού, μτφρ. M. Πολιτοπούλου, Aθήνα: Nέα Σύνορα - A. A. Λιβάνη (Mυθιστόρημα). - Borges, Jorge Lais, 1985 (1899), Tο εγκώμιο της σκιάς, μτφρ. Aπ. Kαλοκύρης, Αθήνα: Ύψιλον (ειδικά «ο εθνολόγος» και «ένας αναγνώστης»). 10

Θεματικό Εργαστήρι: Οι συνθήκες παραγωγής του ανθρωπολογικού λόγου: επιτόπιες διερευνήσεις. Σάββατο 28 Μαρτίου 2009 Πρόγραμμα 11.00-15.00 Στρογγυλό τραπέζι (Συντονίστρια: Μαρία Γιαννησοπούλου). Αλίκη Αγγελίδου (Πάντειο Πανεπιστήμιο): Κάνοντας επιτόπια έρευνα στους 'γείτονες': Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και εθνογραφία σε ένα μετα-σοσιαλιστικό βουλγάρικο χωριό. Ανδρέας Νοταράς (Πάντειο Πανεπιστήμιο): Οι Έλληνες Πόντιοι της περιοχής του Κρασνοντάρ (Ρωσική Ομοσπονδία). Μετασχηματισμοί της κοινωνικής οργάνωσης και της εθνοτικής ταυτότητας στον 20 ο αιώνα. Θοδωρής Σπύρος (Πάντειο Πανεπιστήμιο): Η πολυ-τοπική εθνογραφία. Αναστάσης Παναγιωτόπουλος (Πανεπιστήμιο Εδιμβούργου): Η έρευνα πεδίου στην Ανθρωπολογία ως ένα ήδη καλλιεργημένο «χωράφι»: οι θρησκευτικές και τελετουργικές παραδόσεις αφρικανικής προέλευσης στην Χαβάνα του Σήμερα. 15.00 17.00 Γεύμα 17.00 19.00 Κώστας Γκούνης (Πανεπιστήμιο Κρήτης): «Οι άνθρωποι αυτοί είναι απολύτως ανίκανοι να ταξινομήσουν τους εαυτούς τους χωρίς βοήθεια»: Εθνογραφικές εικόνες από τα νησιά Φίτζι. 21.00 Δείπνο 11

Άρης Τσαντηρόπουλος Λέκτορας Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών (Πανεπιστήμιο Κρήτης) aris@phl.uoc.gr Δευτέρα 30 Μαρτίου 2009(17.30 20.30) Επιτόπια έρευνα ζητημάτων κοινωνικού «ταμπού». Προβλήματα μεθοδολογίας και αντικειμένου. Κύριο χαρακτηριστικό της εθνογραφικής μεθόδου είναι η ονομαζόμενη επιτόπια συμμετοχική παρατήρηση και έρευνα. Συγκεκριμένα προβλήματα τίθενται όταν ο ανθρωπολόγος διερευνά θέματα, τα οποία όχι μόνο δεν μπορούν να παρατηρηθούν άμεσα, αλλά και περιβάλλονται από «σιωπές», αποσπασματικό γηγενή λόγο ή θεωρούνται ταμπού. Με βάση το παράδειγμα του εγκλήματος της βεντέτας, θα επιχειρήσω να παρουσιάσω τα ιδιαίτερα μεθοδολογικά ζητήματα που προκύπτουν από τη διερεύνηση φαινομένων, τα οποία η ίδια η κοινωνία τα εντάσσει στην κατηγορία του τραύματος. Ενδεικτική Βιβλιογραφία: Βιδάλη Άννα, Άραγε εμείς ήμασταν; Απαγορευμένη ιστορία και υποκειμενικότητα σε τέσσερις ιστορίες από τον ελληνικό εμφύλιο, Αθήνα: Εξάντας, 1999. Crapanzano Vincent, Tuhami. Portrait of a Morrocan, University of Chicago Press, 1980. Favret-Saada Jeanne, Deadly Words: Witchcraft in the Bocage, Cambridge University Press, 1981 Freud S, Τοτέμ και ταμπού, μετ. Χρ. Αντωνίου, Αθήνα: Επίκουρος, 1978 Freud S, Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία, μετ. Λ. Αναγνώστου, Αθήνα: Επίκουρος, 1997. Levi, Primo, Το καθήκον της μνήμης: συζήτηση με τους Anna Bravo και Federico Cereja, Αθήνα: Αγρα, 1998. Obeyesekere Gananath, Medusa s Hair. An Essay on Personal Symbols and religious Experience, The University of Chicago Press, 1981 Σεμπρούν Χόρχε, Η γραφή ή η ζωή, Αθήνα: Εξάντας 1996. Tsantiropoulos Aris, «Collective memory and blood feud. The case of mountainous Crete, στο: Crimes and Misdemeanours; Deviance and the law in historical perspective, vol. 2, no 1 (2008), σελ. 60-80 Τσαντηρόπουλος Άρης, Η βεντέτα στη σύγχρονη ορεινή Κεντρική Κρήτη, Πλέθρον, 2004 12

Γ. Ενότητα: Η έρευνα των τεκμηρίων και των αρχειακών πηγών. Ελένη Φουρναράκη Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Κοινωνιολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) elfou@social.soc.uoc.gr http://www.soc.uoc.gr/social/prosopiko/fournaraki/profile_el.htm Σάββατο 4 Απριλίου (10.30-13.30) Δευτέρα 6 Απριλίου 2009 (17.30 20.30) Η έρευνα στο αρχείο. Μεθοδολογικά & Θεωρητικά ζητήματα. Η έρευνα σε κάθε είδους αρχεία -δημόσια ή ιδιωτικά, οργανισμών ή προσωπικά, έντυπου λόγου, εγγράφων ή φωτογραφικά και γενικώς οπτικοακουστικά αρχεία- αποτελεί έναν από τους κυριότερους αγωγούς της εμπειρικής έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες. Το αρχείο δεν είναι βέβαια μόνο ένα από τα κυριότερα πεδία συγκέντρωσης πραγματολογικού υλικού και συνεπώς γνώσης γύρω από διάφορα θέματα που μελετάμε. Η χρήση του προϋποθέτει έναν ορισμένο τύπο εμπειρικής έρευνας, μεθόδου και τεχνικών, κυρίως όμως μας θέτει ενώπιον μιας σειράς μεθοδολογικών και επιστημολογικών ζητημάτων. Τα ζητήματα αυτά μπορεί να ποικίλουν ανάλογα με το είδος του αρχείου, σε κάθε περίπτωση όμως εγείρουν προβληματισμούς που σχετίζονται άμεσα με την οπτική μας στα θέματα που μελετάμε και με τα ίδια αυτά τα θέματα. Η επιλογή να δουλέψεις με αρχειακό υλικό προϋποθέτει και μια ορισμένη αντίληψη για το τι είδους κοινωνική επιστήμη επιλέγεις να κάνεις. Όμως, όπως συμβαίνει και με άλλους αγωγούς προσέγγισης της εμπειρικής πραγματικότητας (συνεντεύξεις, βιογραφικές αφηγήσεις ή επιτόπια παρατήρηση), το αρχείο μας περιορίζει με έναν τρόπο διασκεδάζει την ψευδαίσθηση της ελεύθερίας μας ως ερευνητών, του ότι είμαστε κύριοι του παιχνιδιού, και μας θέτει ενώπιον ενός άλλου με τον οποίο καλούμαστε να αναμετρηθούμε : ενώπιον της λογικής με την οποία ένα αρχείο έχει συγκροτηθεί πολύ πριν φτάσουμε εμείς σε αυτό, και με όρους που δεν ελέγχουμε, αλλά που μας επιβάλλονται ή ζητούν να μας επιβληθούν. Η λογική του αρχείου λοιπόν ή ορθότερα ο «λόγος» (discourse) που ξεδιπλώνει ερήμην μας, και οι διατακτικές της εξουσίας που εμπεριέχει. Ένα συγκροτημένο αρχείο, οργανισμού ή προσωπικό, προϋποθέτει πάντα μια εξουσία που μιλά μέσα από αυτό και ζητά να μας υποβάλλει τις προσδοκίες και τις κατηγορίες της δικής της σκέψης. Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της αυθεντίας ενός αρχείου είναι βέβαια τα μεγάλα εθνικά/κρατικά αρχεία μέσω των οποίων κατασκευάζεται η εθνική ιστορική μνήμη. Καθόλου εύκολη υπόθεση, το αρχείο έχει όμως και την ιδιαίτερη δική του γοητεία: η «γεύση του αρχείου» - για να χρησιμοποιήσω την έκφραση μιας γαλλίδας ιστορικού (βλ. εδώ, τη βιβλιογραφία)- δηλώνει την ικανότητα να αποκρυπτογραφήσεις την πολυπρόσωπη και πλούσια πραγματικότητα που περιέχει το αρχείο, φλύαρη και βουβή συνάμα, αν δεν γνωρίζεις τι ερωτήματα να της θέσεις, δηλώνει όμως και ένα έθος, μια συνήθεια να συχνάζεις στο αρχείο, μια εθνογραφία αυτού του ιδιαίτερου ερευνητικού χώρου, με τους δικούς του κώδικες και πρακτικές, που τις μοιραζόμαστε όλοι όσοι δουλεύουμε συστηματικά στα αρχεία. 13

Γύρω από ζητήματα όπως τα παραπάνω θα επιχειρήσουμε με το μάθημα αυτό να προβληματιστούμε, μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα διαφορετικού τύπου αρχείων, με διαφορετικού τύπου τεκμήρια. Ενδεικτική Βιβλιογραφία: - Σπύρος Ασδραχάς, Λέανδρος Βρανούσης κ.ά., Σύγχρονα Αρχεία, Φάκελοι και Ιστορική Έρευνα, Αθήνα 1991 - Peter Burke, Αυτοψία. Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών, μτφρ. Αντρέας Π. Ανδρέου, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2003 - Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία, Συμποσιο Αρχειονομίας. Αρχεία και αρχειακοί: ένας ιστός, Κέρκυρα, 11-13 Οκτωβρίου 1991, Αθήνα 1992. - Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία, Η πρόσβαση στα αρχεία: δυνατότητες, δεοντολογία, απόρρητο (Στρογγυλή Τράπεζα, 24 Ιανουαρίου 1998), Θεσσαλονίκη 1998 - Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία, Αρχεία πολιτικών κομμάτων και προσωπικοτήτων. Διαχείριση και πρόσβαση, (Ημερίδα, 14 Μαρτίου 1998), Αθήνα 1999 - Judith Ellis (επιμ.), Η διαχείριση των αρχείων, μτφρ. Ζωή Οικονόμου, Αθήνα, Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία / Τυπωθήτω Γιώργος Δαρδανός, 2000 - Arlette Farge, Η γεύση του αρχείου, μτφρ. πρόλογος: Ρίκα Μπενβενίστε, Αθήνα, Νεφέλη, 2004 - Michel Foucault, Η αρχαιολογία της γνώσης, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Αθήνα, Εξάντας, 1987 - Φώτος Λαμπρινός, Ισχύς μου η αγάπη του φακού. Τα κινηματογραφικά επίκαιρα ως τεκμήρια της Ιστορίας (1895-1940), πρόλογος: Γιάννης Γιαννουλόπουλος, Αθήνα, Καστανιώτης, 2005 - Μαρτυρίες σε Ηχητικές και Κινούμενες Αποτυπώσεις ως Πηγή της Ιστορίας, (Πρακτικά Διεθνούς Ημερίδας, 30 Μαΐου 1997), Αθήνα, Κατάρτι, 1998 - Ζακ Ντεριντά, Η έννοια του αρχείου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Αθήνα, Εκκρεμές, 1996 14

Δ. Διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις και εκδοχές ανάλυσης. Αλεξάνδρα Βασιλοπούλου Λέκτορας Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία (Πανεπιστήμιο Αθηνών) avasil@enl.uoa.gr Δευτέρα 4 Μαΐου 2009 (17.30 20.30) Ανάλυση συνομιλίας και ανάλυση κατηγοριοποίησης μελών: βασικές αρχές και μέθοδος ανάλυσης. Στο μάθημα αυτό θα παρουσιαστούν δύο συγγενικές προσεγγίσεις για τη μελέτη της συνομιλίας στα πλαίσια της κοινωνικής διεπίδρασης: η ανάλυση συνομιλίας (conversation analysis) και η ανάλυση κατηγοριοποίησης μελών (membership categorization analysis). Αρχικά θα εξεταστούν οι αφετηρίες, οι βασικές αρχές και οι μονάδες ανάλυσης. Και οι δύο προσεγγίσεις έχουν εθνομεθοδολογικές καταβολές, κοινή αφετηρία στο έργο του Harvey Sacks και εστιάζουν στην ανάλυση τόσο της δομής όσο και του περιεχομένου του προφορικού λόγου. Μέσω της ανάλυσης συνομιλίας αναδεικνύεται η κοινωνική δράση, οι διαδραστικές πρακτικές των συμμετεχόντων και οι μεθοδικοί τρόποι με τους οποίους καταφέρνουν να επικοινωνήσουν. Η ανάλυση κατηγοριοποίησης αφορά στον τρόπο με τον οποίο κοινωνικές κατηγορίες και χαρακτηριστικά τους χρησιμοποιούνται και γίνονται κατανοητά από τους συμμετέχοντες. Στη συνέχεια θα δοθεί έμφαση στα στάδια και στις διαστάσεις της ανάλυσης με παραδείγματα από την καθημερινή συνομιλία αλλά και τη διεπίδραση σε θεσμικά πλαίσια επικοινωνίας (π.χ. σχολική τάξη, διεπίδραση γιατρού-ασθενή). Θα συζητηθούν επίσης πρακτικά ζητήματα συλλογής και μεταγραφής πρωτογενούς υλικού και ευρύτερα ερωτήματα αξιοπιστίας, εγκυρότητας και χρησιμότητας των μεθόδων ανάλυσης ανεξάρτητα ή σε συνδυασμό με άλλες για την κατανόηση του κοινωνικού κόσμου. Ενδεικτική βιβλιογραφία: Antaki, C. & S. Widdicombe (1998) Identity as an achievement and as a tool στο C. Antaki & S. Widdicombe (επιμ.) Identities in Talk, London: Sage, 1-14. Βασιλοπούλου, Α. (υπό δημοσίευση) «Φεμινιστική ανάλυση συνομιλίας και ανάλυση κατηγοριοποίησης: δύο προσεγγίσεις για τη μελέτη του κοινωνικού φύλου» στο Γ. Παπαγεωργίου (επιμ.) Μέθοδοι Έρευνας του Κοινωνικού Φύλου, Αθήνα: Gutenberg-Τυπωθήτω. Βασιλοπούλου, Α. (υπό δημοσίευση) «Βασικές Έννοιες και Μέθοδος της Ανάλυσης Συνομιλίας: Η Περίπτωση της Σχολικής Τάξης» στο Μ. Πουρκός και Μ. Δαφέρμος (επιμ.) Επιστημολογικά και Μεθοδολογικά Ζητήματα των Ποιοτικών Μεθόδων Έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες. Drew, P., Raymond, G. & D. Weinberg (επιμ.)(2006) Talk and Interaction in Social Research Methods, London: Sage. Hester, S & P. Eglin (1997) Membership categorization analysis: an introduction στο S. Hester, & P. Eglin (επιμ.) Culture Ιn Action: studies in membership categorization analysis, Washington, D.C.: University Press of America, 1-24. Hutchby, I. & R. Wooffitt (2008) (2 η εκδ.) Conversation Analysis, Oxford: Blackwell. Moerman, M. (1988) Talking Culture: Ethnography and Conversation Analysis, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 15

Sacks, H. (1972α) An initial investigation of the usability of conversational data for doing sociology στο D.N. Sudnow (επιμ.) Studies in Social Interaction, New York: The Free Press, 31-74. Sacks, H. (1972β) On the analyzability of stories by children στο J.J. Gumperz & D. Hymes (επιμ.) Directions in sociolinguistics: the ethnography of communication. New York: Rinehart & Winston, 325-345. Sacks, H. (1992) Lectures in conversation, (επιμ.) G. Jefferson, Oxford: Basil Blackwell. Sacks, H., Schegloff, E.A. & G. Jefferson (1974) A simplest systematics for the organisation of turn-taking for conversation, Language, 50: 696-735. Schegloff, Ε. Α. (2007) A tutorial on membership categorization, Journal of Pragmatics, 39: 462-482. Stivers, T. (2007) Prescribing Under Pressure, Oxford: Oxford University Press. Τen Have, P. (1999) Doing Conversation Analysis: A Practical Guide, London: Sage. Wooffitt, R. (2005) Conversation Analysis and Discourse Analysis: a Comparative and Critical Introduction, London: Sage. Γιώργος Τσιώλης Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Κοινωνιολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) tsiolisg@social.soc.uoc.gr http://www.soc.uoc.gr/social/prosopiko/tsiolis/profile_el.htm Δευτέρα 11 Μαΐου 2009 (17.30 20.30) Η Βιογραφική Αφηγηματική Προσέγγιση. Με τον όρο «βιογραφική αφηγηματική προσέγγιση» περιγράφουμε ένα πολυσχιδές πεδίο ερευνητικής δραστηριότητας, όπου διαφορετικές μεθοδολογικές προτάσεις και ερευνητικές πρακτικές συνυπάρχουν, αντιπαρατιθέμενες και αλληλοσυμπληρούμενες. Κοινός παρανομαστής των ερευνητών που υιοθετούν τη βιογραφική αφηγηματική προσέγγιση είναι ότι χρησιμοποιούν ως υψηλής πυκνότητας κοινωνιολογικό υλικό τις βιογραφικές αφηγήσεις ή αλλιώς τις αφηγήσεις ζωής βιογραφικές αφηγήσεις, που παράγονται στο πλαίσιο μιας ειδικής επικοινωνιακής κατάστασης, της βιογραφικής αφηγηματικής συνέντευξης, όπου ο ερωτώμενος καλείται ενώπιον του συνεντευκτή να αφηγηθεί απροσχεδίαστα την ιστορία της ζωής του συνολικά ή μια περίοδό της, ανακαλώντας στη μνήμη προσωπικές εμπειρίες και βιώματα, γεγονότα στα οποία ο ίδιος είχε προσωπική ανάμειξη. Στο μάθημα θα επιχειρηθεί κατ αρχάς μια ιστορική αναδρομή της βιογραφικής προσέγγισης και θα παρουσιαστούν οι μεθοδολογικές προτάσεις που θεωρούν τις βιογραφικές αφηγήσεις ως προνομιακό τόπο για τη διερεύνηση της βιωμένης εμπειρίας, των προσανατολισμών της δράσης, της συγκρότησης της ταυτότητας καθώς και της διαλεκτικής σχέσης του ατομικού με το κοινωνικό. Θα καταδειχθούν τα χαρακτηριστικά, οι δυνατότητες και οι περιορισμοί της βιογραφικής προσέγγισης. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στην τεχνική της βιογραφικής αφηγηματικής συνέντευξης, καθώς και στις διαφορετικές εκδοχές αναλυτικής προσέγγισης των βιογραφικών αφηγηματικών κειμένων. Θα συζητηθούν, επίσης, ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας της ερευνητικής σχέσης. 16

Ενδεικτική βιβλιογραφία: 1. Riessman, C. K. (2008) Narrative Methods for the Human Sciences. London: Sage. 2. Τσιώλης, Γ. (2006) Ιστορίες ζωής και βιογραφικές αφηγήσεις. Η βιογραφική προσέγγιση στην κοινωνιολογική ποιοτική έρευνα. Αθήνα: Κριτική. 3. Elliot, J. (2005) Using narrative social research. Qualitative and Qualitative Approaches. London: Sage. 4. Miller, R (2005) (ed.) Biographical Research Methods. London: Sage (4 τόμοι). 5. Rosenthal, G. (2005). Interpretative Sozialforschung. Eine Einführung. Weinheim & München: Juventa. 6. Völter, B., Dausien, B., Lutz, H. & Rosenthal, G. (επιμ.), Biographieforschung im Diskurs. Wiesbaden: VS Verlag. 7. Riemann, G. (2003). A Joint Project Against the Backdrop of a Research Tradition: An Introduction to Doing Biographical Research. Forum Qualitative Sozialforschung (Ηλεκτρονικό περιοδικό). 4(3), 18. http://www.qualitative-research.net/fqs-texte/3-03/3-03hrsg-e.htm. 8. Θανοπούλου, Μ. & Μπουτζουβή, Α. (επιμ.) (2002) Όψεις της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Ειδικό Τεύχος, 107. 9. Wengraf, T. (2001). Qualitative Research Interviewing. Biographic Narrative and Semi-Structured Methods. London: Sage 10. William, E. S. & Maureen, J. M. (2000). Owning the Story: Ethical Considerations in Narrative Research, Ethics & Behavior 10(4):311-336. 11. Chamberlayne, P., Bornat, J. & Wengraf, T. (επιμ.) (2000). The Turn to Biographical Methods in Social Science. London: Routledge. 12. Plummer, K. (2000). Τεκμήρια ζωής. Εισαγωγή στα προβλήματα και τη βιβλιογραφία μιας ανθρωπιστικής μεθόδου. Αθήνα: Gutenberg. 13. Maines, D. (1993) Narrative s moment and sociology s phenomena: Toward a narrative sociology. The Sociological Quarterly. 34 σσ. 17-38. Χριστίνα Κωνσταντινίδου Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Κοινωνιολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) tsiolisg@social.soc.uoc.gr http://www.soc.uoc.gr/social/prosopiko/konstantinidou/profile_el.htm Σάββατο 16 Μαΐου 2009 (10.30-13.30) Ανάλυση κειμένου. Θεματική ανάλυση και σημειωτική. Στόχος της διάλεξης αυτής είναι η γνωριμία με δύο από τις βασικές μεθόδους ανάλυσης κειμένου και εικόνας που εντάσσονται στο πλαίσιο μιας κειμενοκεντρικής κονστρουκτιβιστικής στροφής στη μελέτη του λόγου. Πιο συγκεκριμένα, θα αναφερθούμε καταρχάς στη θεματική ανάλυση περιεχομένου της οποίας στόχος είναι η μετατροπή ακατέργαστων και ετερόκλιτων πληροφοριών στο ρητό επίπεδο του λόγου σε δεδομένα τα οποία μπορούν να τύχουν μιας συστηματικής ταξινόμησης, επεξεργασίας και περιγραφής. Μια τέτοια μέθοδος θεωρείται ιδιαίτερα χρήσιμη σε περιπτώσεις όπου απουσιάζει κάθε προηγούμενη διερεύνηση και γνώση σχετικά με την εννοιολο- 17

γική/ ιδεολογική συγκρότηση ενός ζητήματος. Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στη σημειωτική ή σημειολογία που εξετάζει την κοινωνική παραγωγή του νοήματος μέσω των συστημάτων σημείων. Η προσέγγιση αυτή σε κάθε φαινόμενο σημασίας ή/και επικοινωνίας, αναλύει τα ίδια τα σημεία, τα είδη τους, τους τρόπους που συγκροτείται το νόημα, τους κώδικες ή τα συστήματα στα οποία οργανώνονται τα σημεία, την κουλτούρα μέσα στην οποία λειτουργούν αυτοί οι κώδικες, την ιδεολογία που στηρίζει τις δομές των συστημάτων κλπ. Στο μέτρο του δυνατού, θα επιχειρήσω να μην περιοριστώ στην απλή περιγραφή κάθε μεθόδου και των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων της, αλλά, μέσα από την παράθεση συγκεκριμένων εφαρμογών και παραδειγμάτων, να διασαφηνίσω τόσο τη χρησιμότητα όσο και τα όρια και τα προβλήματα κάθε μιας εξ αυτών. Ενδεικτική βιβλιογραφία Barthes, R. (1979) Μυθολογίες-Μάθημα, Αθήνα, Κέδρος. Κωδικός: PN97.B37.M97 1979b. Barthes, R. (1981) "Στοιχεία Σημειολογίας". Στο Κ. Παπαγεώργης (Πρόλογος Και Μεταφ.) (επιμ.) Κείμενα Σημειολογίας. Αθήνα, Νεφέλη. Barthes, R. (1988) Εικόνα - Μουσική - Κείμενο. Αθήνα, Πλέθρον. Chandler, D. (1994) Σημειωτική για Αρχαρίους, http://www.mcm.aueb.gr/ment/semiotics/semiotic.html, τελευταία πρόσβαση, 18/1/2009. Eco, U. (1988) Θεωρία Σημειωτικής, Αθήνα, Γνώση. Eco, U. (1988) Ο Υπεράνθρωπος των Μαζών, Αθήνα, Γνώση. Κωδικός: PN3491.E27 1988. Fiske, J. (1992) Εισαγωγή στην Επικοινωνία, Αθήνα, Επικοινωνία και Κουλτούρα. Gottdiener, M., Boklund-Lagopoulou, K. & Lagopoulos, P. A. (επιμ.) (2003) Semiotics vol. I, II, III, IV. London, Sage, Κωδικός: P99 S387 2003 (v.1, 2, 3,4). Guiraud, P. (1989) Η Σημειολογία, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος. Hall, S. (επιμ.) (1997) Representation: Cultural Representations and Signifying Practices. Sage, London, Sage, Κωδικός: HM101.R442 2003. Hodge, R. & Kress, G. (1988) Social Semiotics, Cambridge, Polity Press. Kress, G. (2003) Γλωσσικές Διαδικασίες σε Κοινωνιοπολιτισμική Πρακτική, Αθήνα, Σαββάλας. Sturken, M. & Cartwright, L. (2001) Practices of Looking. An Introduction to Visual Culture, New York, Oxford University Press. Κωδικός: HM500 S78 2001. Titscher, S., Meyer, M., Wodak, R. & Vetter, E. (2000) Methods of Text and Discourse Analysis, London, Thousand Oaks, New Delhi, Sage Publications. Κωδικός: P99M4252000c1. Van Leeuven, T. (2005) Introducing Social Semiotics, London, New York, Routledge. Ελληνική Σημειωτική Εταιρεία (επιμ.) (1980) Σημειωτική και Κοινωνία. Αθήνα, Οδυσσέας. Ελληνική Σημειωτική Εταιρεία Γ. Καψωμένος, Γ.Π. Πασχαλίδης (επιμ.) (1996) Η Ζωή των Σημείων. Θεσ/κη, Παρατηρητής, Κωδικός: P99 P24 1989. Ελληνική Σημειωτική Εταιρεία & Boklund-Λαγοπούλου, K. (επιμ.) (1980) Σημειωτική και Κοινωνία. Αθήνα, Οδυσσέας. Ελληνική Σημειωτική Εταιρεία - Α.-Φ. Λαγόπουλος & κ.ά. (επιμ.) (1986) Η Δυναμική των Σημείων. Πεδία και Μέθοδοι μιας Κοινωνιοσημειωτικής. Θεσ/κη, Παρατηρητής. 18

Ελληνική Σημειωτική Εταιρεία, Σ. Καμαρούδης, Ε. Χοντολίδου. (επιμ.) (1996) Σημειωτική και Εκπαίδευση. Θεσ/κη, Παρατηρητής. Ελληνική Σημειωτική Εταιρία (επιμ.) (2001) Σημειωτική και Πολιτισμός. Τόμος Α', Β'. Θεσ/κη, Παρατηρητής. Ελληνική Σημειωτική Εταιρία Κ. Τσουκαλάς, κ.ά (επιμ.) (2004) Σημειωτικά Συστήματα και Επικοινωνία. Πράξη, Διαδράση, Περίσταση και Αλλαγή, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής. Ελληνική Σημειωτική Εταιρεία, Χοντολίδου, Ε., κ.ά. (επιμ.) (2008) Διαπολιτισμικότητα, Παγκοσμιοποίηση και Ταυτότητες. Αθήνα, Gutenberg. Καψωμένος, Ε. (1990) Κώδικες και Σημασίες, Αθήνα, Αρσενίδης. Παπαγιώργης, Κ. (1981) Κείμενα Σημειολογίας, Αθήνα, Νεφέλη. Τζούμα, Ά. (1991) Η Διπλή Ανάγνωση του Κειμένου. Για μια κοινωνιοσημειωτική της Αφήγησης, Αθήνα, Επικαιρότητα. Αθηνά Σκουλαρίκη Διδάσκουσα βάσει ΠΔ. 407 Τμήμα Κοινωνιολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) askoulariki@social.soc.uoc.gr Δευτέρα 18 Μαΐου 2009 (17.30 20.30) Η ανάλυση λόγου και η θεωρία της πλαισίωσης Στο σεμινάριο θα γίνει μια παρουσίαση των μεθοδολογικών προσεγγίσεων της ανάλυσης λόγου, όπως αυτή χρησιμοποιείται στην κοινωνιολογία και στην κοινωνιολογία της επικοινωνίας. Η ανάλυση λόγου είναι μια ποιοτική μέθοδος ανάλυσης, η οποία στοχεύει στην ανάδειξη των στοιχείων εκείνων ενός γραπτού ή προφορικού κειμένου που ορίζουν την παραγωγή του νοήματος σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικοιστορικό περιβάλλον. Θα παρουσιαστεί επίσης η θεωρία της πλαισίωσης (framing) και οι αντίστοιχες μέθοδοι ανάλυσης πλαισίου (frame analysis). Η ανάλυση της πλαισίωσης εστιάζει στους όρους με τους οποίους παρουσιάζεται ένα ζήτημα, στον ορισμό της κατάστασης και στα πλαίσια αναφοράς που υποβάλλουν μια συγκεκριμένη ανάγνωση του ζητήματος, αποσιωπώντας ή περιθωριοποιώντας εναλλακτικές εκδοχές του. Ενδεικτική βιβλιογραφία ΑΡΜΕΝΑΚΗΣ Α., ΓΚΟΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Θ., ΔΕΜΕΡΤΖΗΣ Ν., ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Ρ., ΧΑΡΑΛΑΜΠΗΣ Δ., «Ο εθνικισμός στον ελληνικό Τύπο. Το Μακεδονικό ζήτημα κατά την περίοδο Δεκεμβρίου 1991- Απριλίου 1993», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 89-90, 1996, σελ. 188-231. BELL Allan, GARRETT Peter (επιμ.), Approaches to Media Discourse, Oxford: Blackwell, 1998. CHARAUDEAU Patrick, MAINGUENEAU Dominique (επιμ.), Dictionnaire d analyse du discours, Paris: Seuil, 2002. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Αλεξάνδρα, ΓΟΥΤΣΟΣ Διον., Κείμενο και επικοινωνία, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1999. ΓΚΟΛΦΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Γιάννης, Έλληνας ποτέ Αλβανοί και ελληνικός τύπος τη νύχτα της 4 ης Σεπτεμβρίου 2004, Ιωάννινα: Ισνάφι, 2007. 19

ΔΟΞΙΑΔΗΣ Κύρκος, Ανάλυση λόγου. Κοινωνικο-φιλοσοφική θεμελίωση, Αθήνα: Πλέθρον, 2008. ENTMAN R., Framing: Toward clarification of a fractured paradigm, Journal of Communication, τ. 43, τχ. 4, 1993, σελ. 51-58. FAIRCLOUGH Norman, Critical Discourse Analysis. The Critical Study of Language, Essex: Pearson Education, 1995. FOUCAULT Michel, Η αρχαιολογία της γνώσης (1969), Αθήνα: Εξάντας, 1987. GAMSON William, Talking Politics, New York: Cambridge University Press, 1992. GAMSON W., CROTEAU D., HOYNES W., SASSON Th., Media images and the social construction of reality, Annual Review of Sociology, τ. 18, 1992, σελ. 373-393. GAMSON W., MODIGLIANI A., Media discourse and public opinion on nuclear power: a constructionist approach, American Journal of Sociology, τ. 95, τχ. 1, 1989, σελ. 1-37. HALL Stuart, «Η επανανακάλυψη της ιδεολογίας : η επάνοδος του απωθημένου στις μελέτες για τα Μέσα», στο Μ. Κομνηνού, Χρ. Λυριντζής (επιμ.), Κοινωνία, εξουσία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, Αθήνα: Παπαζήσης, 1989, σελ. 89-146. IYENGAR S., Is Anyone Responsible? How Television Frames Political Issues, Chicago: University of Chicago Press, 1991. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Ρόη «Κατασκευή εθνοκεντρικών στερεοτύπων από τον Τύπο στο παράδειγμα του Μακεδονικού ζητήματος», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 89-90, 1996, σελ. 232-274. ΠΛΕΙΟΣ Γιώργος, Ο λόγος της εικόνας. Ιδεολογία και πολιτική, Αθήνα: Παπαζήσης, 2001. PHILLIPS Louise, JØRGENSEN Marianne, Discourse Analysis as Theory and Method, London: Sage, 2002. SCHEUFELE D., Framing as a Theory of Media Effects, Journal of Communication, τ. 49, τχ. 1, 1999, σελ. 103-122. ΣΚΟΥΛΑΡΙΚΗ Αθηνά, «Ο δημόσιος λόγος για το έθνος με αφορμή το Μακεδονικό (1991-1995): πλαίσιο, αναπαραστάσεις και ΜΜΕ», στο Μ. Κοντοχρήστου (επιμ.), Ταυτότητα και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Παπαζήσης, 2007, σελ. 61-103. VAN DIJK Teun A., Handbook of Discourse Analysis (3 τόμοι), New York: Academic Press, 1985. - Prejudice in Discourse, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 1984. WETHERELL M., TAYLOR St., YATES S., Discourse Theory and Practice. A Reader, London: Sage, 2001. WODAK Ruth, MEYER Michael, Methods of Critical Discourse Analysis, London: Sage, 2001. 20

Ε. Συνδυάζοντας μεθόδους και προσεγγίσεις. Γιώργος Τσιώλης Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Κοινωνιολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) tsiolisg@social.soc.uoc.gr http://www.soc.uoc.gr/social/prosopiko/tsiolis/profile_el.htm Δευτέρα 25 Μαΐου 2009 (17.30 20.30) Μεικτές μέθοδοι και συνθετικές προσεγγίσεις στην κοινωνική έρευνα. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών έντονη συζήτηση σχετικά με τις δυνατότητες συνθετικών ερευνητικών εγχειρημάτων, που θα συνδυάζουν τις ποιοτικές με τις ποσοτικές μεθόδους. Οι έννοιες «μεικτές» μέθοδοι (mixed methods), «πολλαπλές» μέθοδοι (multiple methods), τριγωνισμός (triangulation) δηλώνουν μια τέτοια τάση. Παρά το έντονο ενδιαφέρον και τη ζωηρή συζήτηση, εντοπίζονται σημαντικές αποκλίσεις στον τρόπο με τον οποίο οι ερευνητές, που εισηγούνται συνθετικές ερευνητικές προσεγγίσεις, κατανοούν το συνδυασμό των διαφορετικών μεθόδων. Ένα μεγάλο μέρος της σχετικής συζήτησης εστιάζει σε τεχνικά ζητήματα που έχουν να επιλύσουν όσοι επιχειρούν τέτοιους συνδυασμούς (π.χ. με ποια σειρά θα χρησιμοποιηθούν οι διαφορετικού τύπου μέθοδοι, ποια μέρη του ερευνητικού σχεδίου θα καλύψουν οι ποιοτικές και ποια οι ποσοτικές μέθοδοι, πώς θα συνδυαστούν κατά την ανάλυση δεδομένα που προέρχονται από διαφορετικού τύπου πηγές). Ο περιορισμός, ωστόσο, του σχετικού διαλόγου σε τεχνικά ζητήματα παραβλέπει μια σημαντική παράμετρο: οι διαφορετικού τύπου ερευνητικές προσεγγίσεις (ποιοτικές ποσοτικές) θεμελιώνονται σε διαφορετικές επιστημολογικές παραδόσεις εκκινούν, δηλαδή, από διαφορετικές παραδοχές ως προς τους τρόπους με τους οποίους ορίζουν τη «φύση» της κοινωνικής πραγματικότητας, τη δυνατότητα και τους τρόπους να αποκτήσουμε γνωστική πρόσβαση σε αυτήν, καθώς και τη θεώρηση της κοινωνικής έρευνας ως κοινωνικής πρακτικής. Είναι, όμως, τότε δυνατό να συνδυαστούν μέθοδοι και ερευνητικές οπτικές που εκκινούν από διαφορετικές επιστημολογικές και μεταθεωρητικές αφετηρίες (θετικιστικές, μεταθετικιστικές, ερμηνευτικές ή κονστρουκτιβιστικές); Και αν ναι, κάτω από ποιες προϋποθέσεις; Η ανακοίνωση θα επιχειρήσει να απαντήσει στα παραπάνω ερωτήματα, εξετάζοντας τη σχέση ποιοτικής ποσοτικής έρευνας στην ιστορική της εξέλιξη. Θα εξεταστούν διαφορετικές εκδοχές της σύνθεσης των διαφορετικών μεθόδων, που έχουν προταθεί στη σύγχρονη επιστημονική συζήτηση, και θα εστιάσει σε αντίστοιχα εγχειρήματα που έχουν αναληφθεί στο πεδίο της βιογραφικής έρευνας. Ενδεικτική βιβλιογραφία: Branner, J. (ed). Mixing Methods: Qualitative and Quantitative Research. Aldershot: Avebury. 1992. Bryman, A. Integrating quantitative and qualitative research: how is it done? Qualitative Research. 2006. 6(1) 97-113. Creswell, J.W. Research Design: Qualitative, Quantitative and Mixed Methods Approaches. Thousand Oaks, CA: Sage 2003. Elliot, J. Using narrative social research. Qualitative and Qualitative Approaches. London: Sage. 2005 21

Erzberger, C. & Prein, G. Triangulation: Validity and Empirically-based Hypothesis Construction. Quality and Quantity. 1997, 31(2): 141-154. Giele, J. & Elder, G. Methods of Life Course Research. Qualitative and Qualitative Approaches. Thousand Oaks: Sage. 1998 Guba, E & Lincoln, Y (1994) Competing paradigms in qualitative research. Στο Denzin N. & Lincoln, Y (επίμ.) Handbook of qualitative research. Thousand Oaks: Sage. Kelle U. Die Integration qualitativer und quantitativer Methoden in der empirischen Sozialforschung. VS Verlag. 2007. Lincoln & Guba (2001) Paradigmatic Controversies, Contradictions and Emerging Confluences. Στο Denzin N. & Lincoln, Y (επίμ.) Handbook of qualitative research. (2 η έκδ.) Thousand Oaks: Sage. Mason, J. (2006) Mixing methods in a qualitatively driven way. Qualitative Research, 6 (1), 9-25. Moran-Ellis J., Alexander, V. Cronin, A, Dickinson, M. Fielding, J., Sleney J.& Thomas, H. (2006) Triangulation and integration: processes, claims and implications. Qualitative Research (6) 45-59. Schreier, M. & Fielding, N. (ed.) Qualitative and Quantitative Research: Conjunctions and Divergences. Forum: Qualitative Social Research, Vol 2, No 1, 2001, (Thematic Issue) Tashakkori, A. & Teddlie, C. Handbook of Mixed Methods in Social and Behavioral Research. Thousand Oaks, CA: Sage 2003. 22

Ενδεικτική βιβλιογραφία μαθήματος. Α. Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία. Ασπράκη, Γ. (2007) Ενήμερη Συγκατάθεση: Συζήτηση περί επαγγελματικής ηθικής και δεοντολογίας. Στο Παπαϊωάννου Σκ. (2007) (επιμ.) Ζητήματα Θεωρίας και Μεθόδου των Κοινωνικών Επιστημών. Αθήνα: Κριτική. Θανοπούλου, Μ. & Πετρονώτη, Μ. (1987). Βιογραφική προσέγγιση: Μια άλλη πρόταση για την κοινωνιολογική θεώρηση της ανθρώπινης εμπειρίας, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 64. Ιγγλέση, Χρ. (2001) (επιμ.) Ο Αναστοχασμός στη Φεμινιστική Έρευνα. Σκιαγράφηση μιας αμφίθυμης σχέσης. Αθήνα: Οδυσσέας. Ιωσηφίδης, Θ. (2008) Ποιοτικές μέθοδοι έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες. Αθήνα: Κριτική. Ιωσηφίδης Θ. & Μ. Σπυριδάκης (2006) (επιμ.) Ποιοτική Κοινωνική Έρευνα. Μεθοδολογικές προσεγγίσεις και ανάλυση δεδομένων. Αθήνα: Κριτική. Κάλλας Γ. (2002) Η πληροφορική τεχνολογία στην κοινωνική έρευνα. Το πρόβλημα των δεδομένων. Αθήνα: Νεφέλη Κυριαζή, Ν. (1998) Η κοινωνιολογική έρευνα. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών. Αθήνα: Ελληνικές επιστημονικές εκδόσεις. Λυδάκη, Α. (2001) Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας. Αθήνα: Καστανιώτης. Mason, J. (2003). Η διεξαγωγή της ποιοτικής έρευνας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Mishler, Elliot G. (1996) Συνέντευξη έρευνας. Νοηματικό πλαίσιο και αφήγημα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παπαγεωργίου Γ. (1998) Μέθοδοι στην κοινωνιολογική έρευνα. Αθήνα: Τυπωθήτω. Παπαϊωάννου Σκ. (επιμ.) (2007) Ζητήματα θεωρίας και μεθόδου των Κοινωνικών Επιστημών. Αθήνα: Κριτική. Plummer, K. (2000). Τεκμήρια ζωής. Εισαγωγή στα προβλήματα και τη βιβλιογραφία μιας ανθρωπιστικής μεθόδου. Αθήνα: Gutenberg. Robson C. (2007) Η έρευνα του πραγματικού κόσμου. Αθήνα: Gutenberg. Τσιώλης, Γ. (2006) Ιστορίες ζωής και βιογραφικές αφηγήσεις. Η βιογραφική προσέγγιση στην κοινωνιολογική ποιοτική έρευνα. Αθήνα: Κριτική. Ξενόγλωσσα. Alvesson, M & Skoldberg, K (2000) Reflexive Methodology. London: Sage. Babbie E. (2001) The practice of Social Research. Wadsworth Publishing Company (9 η έκδ.). Bohnsack, R. (1999). Rekonstruktive Sozialforschung. Einführung in Methodologie und Praxis qualitativer Forschung. (3 η Έκδοση). Opladen: Leske + Budrich. Bryman, A. (2000) Quantity and Quality in Social Research. London: Routledge. Chamberlayne, P., Bornat, J. & Wengraf, T. (επιμ.) (2000). The Turn to Biographical Methods in Social Science. London: Routledge. Charmaz, K. (2006) Constructing Grounded Theory. London: Sage. Coffey A. & Atkinson P. (1996) Making Sense of Qualitative Data. Complementary Research Strategies. London: Sage Denzin, N.K. & Lincoln, Y.S. (επιμ.) (2000), The Handbook for Qualitative Research. (2 η έκδ.). CA.: Sage. Dockery G. (2000) Participatory Research: whose roles, whose responsibilities?, στο Trunam C., Mertens D.M. & Humphries (eds) (2000) Research and Inequality. London: UCL Press. 23

Elliot, J. (2005) Using narrative social research. Qualitative and Qualitative Approaches. London: Sage. Flick, U., v.kardorff, E., Keupp, H., v. Rosenstiel, L. & Wolff, S. (επιμ.) (1991), Handbuch Qualitative Sozialforschung. Grundlagen, Konzepte, Methoden und Anwendungen. München: Psychologie Verlags Union. Flick, U. (1998). Qualitative Forschung. Theorie, Methoden, Anwendung in Psychologie und Sozialwissenschaften. Reinbek: Rowohlt Verlag. Flick, U., von Kardorff, & Steinke, I. (επιμ.) (2003), Qualitative Forschung. Ein Handbuch. Reinbek: Rowohlt Verlag. Giddens, A. (1976). New Rules of Sociological Method: A Positive Critique of Interpretative Sociologies. London: Hutchinson. Gubrium, J. & Holstein, J. (1997) The new Language of Qualitative Method. New York, Oxford: Oxford University Press. Kelle, U. & Erzberger, C. (1999). Integration Qualitativer und Quantitativer Methoden. Methodologische Modelle und ihre Bedeutung für die Forschungpraxis. Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 51. Kelle, U. & Kluge, S. (1999). Vom Einzelfall zum Typus. Fallvergleich und Fallkontrastierung in der qualitativen Sozialforschung. Opladen: Leske+Budrich. Lamnek, S. (1993). Qualitative Sozialforschung. Τομ. 2. Weinheim: Beltz. Lawrence Neuman, W. (2000). Social Research Methods. Qualitative and Quantitative Approaches. Boston: Allyn and Bacon. Lee R. (1993) Doing research on sensitive topics. London: Sage Liamputtong Pr. (2007) Researching the Vulnerable. A guide to sensitive research methods. London: Sage. Miles, M.B. & Huberman A.M. (1994) Qualitative Data Analysis: An Expanded Sourcebook. Thousand Oaks: Sage Miller, R (2005) (ed.) Biographical Research Methods. London: Sage (4 τόμοι). Moran-Ellis J., Alexander, V. Cronin, A, Dickinson, M. Fielding, J., Sleney J.& Thomas, H. (2006) Triangulation and integration: processes, claims and implications. Qualitative Research (6) 45-59. Morgan D (1997) Focus groups as qualitative research. London: Sage Outhwaite, W. & Turner, S. (2007) (ed.) The Sage handbook of Social Science Methodology. London: Sage Patton M.Q. (1990) Qualitative Evaluation and Research Methods. London: Sage Ragin C.C. (1994) Constructing Social Research. Thousand Oaks: Pine Force Press. Rosenthal, G. (2005). Interpretative Sozialforschung. Eine Einführung. Weinheim & München: Juventa. Sieber (1992) Planning Ethically Responsible Research. London: Sage Silverman D (1993) Interpreting Qualitative Data. Methods for Analysing Talk, Text and Interaction. London: Sage Silverman, D. (2000) Doing Qualitative Research. A Practical Handbook. London: Sage. Strauss, A. (1987). Qualitative analysis for social scientists. Cambridge: Cambridge University Press. Strauss, A. & Corbin, J. (1990). Basics of qualitative Research. Grounded Theory procedures and techniques. Newbury Park: Sage. Thompson, P. (1978). The voice of the past. Oral history. Oxford: Oxford University Press. Ελληνική Μετάφραση: Φωνές από το Παρελθόν Προφορική Ιστορία. Αθήνα: Πλέθρον (2002). 24