Λογοτεχνική μετάφραση και συγκρότηση εθνικής ταυτότητας: δύο μεταφράσεις αρχαιοελληνικών έργων της περιόδου του βουλγαρικού Διαφωτισμού (19ος αι.) Dragomira Valtcheva Οι μεταφράσεις ξένων λογοτεχνικών έργων που εκπονήθηκαν κατά το Βουλγαρικό Διαφωτισμό (μια περίοδο για την οποία στη συναφή βουλγαρική βιβλιογραφία έχει υιοθετηθεί ο όρος «Αναγέννηση») τροφοδότησαν, ως γνωστόν, την ανάδυση της εθνικής βουλγαρικής λογοτεχνίας. Ως γλώσσα πηγή και ως ενδιάμεση γλώσσα κατά την πρώιμη αυτή μεταφραστική διαδικασία, ιδίως το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, χρησίμευε ως επί το πλείστον η ελληνική. Την ίδια περίοδο και παράλληλα με τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης του βουλγαρικού γένους, κυκλοφορούσαν διάφορες απόψεις για την εθνική καταγωγή των Βουλγάρων, εμπνευσμένες από τη ρομαντική ιστοριογραφία της εποχής. Συνοπτικά, οι βασικές θεωρίες ήταν τρεις 1 : (α) η αυτόχθων θρακική-ιλλυρική, (β) η ταταρική, που υποστήριζε ότι οι πρωτοβούλγαροι ήταν Τάταροι, και (γ) η σλαβική, κατά την οποία όχι μόνο οι πρωτοβούλγαροι, αλλά όλες οι φυλές που εισέβαλαν στα Βαλκάνια σε διάφορες εποχές, ήταν Σλάβοι. Η παρούσα ανακοίνωση πραγματεύεται το ζήτημα της μετάφρασης ως ιδεολογικής μεταγραφής (rewriting) 2, μέσω της οποίας προωθούνται συγκεκριμένα μοντέλα εθνικής ταυτότητας. Παρουσιάζονται δύο αναλυτικά παραδείγματα από έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας που μεταφράστηκαν στα βουλγαρικά το 1853 και το 1871 αντίστοιχα. Το πρώτο έργο είναι ο διάλογος του Λουκιανού Τόξαρις ή φιλία που αποτελεί μια συζήτηση του Έλληνα Μνησίππου και του Σκύθη Τοξάρεως, κατά την οποία ο καθένας από τους συνομιλητές διηγείται πέντε ιστορίες με αντικείμενο τη φιλία. Στη βουλγαρική μετάφραση όμως, ο Τόξαρις εμφανίζεται με αλλαγμένη ταυτότητα (αρχαία σλαβική αντί για σκυθική) και με εκβουλγαρισμένο όνομα (Στρέλκο αντί για Τόξαριν). Το πρωτότυπο της δεύτερης μετάφρασης είναι απόσπασμα από τους 1 Βλ. σχετικά Burmov 1968: 319, Angelov 1971: 39-44. 2 Μέσα στο θεωρητικό πλαίσιο που διατυπώθηκε από τον André Lefevere η μετάφραση νοείται ως μεταγραφή που διέπεται από λόγους ιδεολογικούς ή/και ποιητολογικούς (βλ. Lefevere 1992: 7).
Δειπνοσοφιστές του Αθηναίου στο οποίο περιγράφεται ένα πολυτελές δείπνο που παραχωρήθηκε από τον πλούσιο Μακεδόνα Κάρανο. Εν προκειμένω, ο Βούλγαρος μεταφραστής ταυτίζεται με τους αρχαίους Μακεδόνες επιχειρώντας να αποδείξει την υπεροχή του μακεδονικού πολιτισμού έναντι του ελληνικού. Τα δύο μεταφράσματα εντάσσονται σε δύο γενικότερα μοντέλα συγκρότησης εθνικής ταυτότητας το πανσλαβιστικό και το αύτοχθον βαλκανικό τα οποία ήταν διαδεδομένα στην περίοδο της βουλγαρικής Αναγέννησης 3. Πιο κάτω θα εξεταστούν οι συγκεκριμένες μεταφραστικές τεχνικές (προσθήκες, αφαιρέσεις, χρήση παρακειμένων) μέσω των οποίων μεταφέρονται τα επιδιωκόμενα ιδεολογικά μηνύματα. Των αναλύσεων θα προηγηθούν αναφορές στα βιογραφικά στοιχεία των Βουλγάρων μεταφραστών, δεδομένου ότι αυτά είναι συναφή προς τις μεταφραστικές επιλογές τους. 1. Η μετάφραση του διαλόγου Τόξαρις ή φιλία του Λουκιανού από τον Pandeli Kissimov Ο Pandeli Kissimov (1832-1905) γεννήθηκε σε οικογένεια εύπορου κατασκευαστή αμπάδων στην πόλη Τίρνοβο (Târnovo). Στοιχεία για τη μόρφωσή του στα τοπικά σχολεία αντλούμε από τα απομνημονεύματα που έγραψε προς το τέλος της ζωής του (Kissimov 1897). Οι μαθητικές εμπειρίες του νέου Kissimov αντικατοπτρίζουν την αμφιταλάντευση χαρακτηριστική για τις δεκαετίες του 1830 και του 1840 ανάμεσα στο γόητρο των ελληνικών σχολείων, που ήταν τότε τα εγκυρότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα στο βουλγαρικό χώρο, και την προοδευτική ανάδυση και εδραίωση της βουλγαρικής κοσμικής παιδείας. Αρχικά, ο εξάχρονος Kissimov φοίτησε σε βουλγαρικό εκκλησιαστικό σχολείο, παρακολουθώντας ένα πλήρες πρόγραμμα «από το αλφαβητάριο ως το ψαλτήριο». Ακολούθησαν τρία χρόνια στο ελληνικό αλληλοδιδακτικό όπου έμαθε στοιχειωδώς τη λόγια ελληνική της εποχής. Η πρόθεσή του να μάθει την αρχαία ελληνική ματαιώθηκε, καθώς το ελληνικό γυμνάσιο στο οποίο σχεδίαζε να συνεχίσει τις σπουδές του, καταστράφηκε το 1845 από φωτιά. Στα απομνημονεύματά του ο Kissimov σημειώνει σχετικά: «Έτσι έμεινα μόνο Γραικός, χωρίς να γίνω Έλληνας» (Kissimov 1897: 14). Ο κύκλος των σπουδών του ολοκληρώθηκε στο νεοσύστατο βουλγαρικό 3 Για τα μοντέλα εθνικής ταυτοποίησης κατά τη βουλγαρική Αναγέννηση, βλ. Aretov 1995: 5-73; 2006: 69-71; Danova 2003.
γυμνάσιο που ιδρύθηκε στο Τίρνοβο το 1844. Μετά το 1850, αφού αναγκάστηκε να αντικαταστήσει τον εκλιπόντα αδελφό του ως εταίρος στον οικογενειακό εμπορικό οίκο, ο Kissimov, αισθανόμενος ότι οι γνώσεις του ήταν ανεπαρκείς, αφοσιώθηκε σε επίμονη αυτοδιδασκαλία: «Τη στέρηση αυτή [παιδείας] 4 βάλθηκα να αναπληρώσω από μόνος μου. Το να διαβάζω κάθε νεοεκδοθέν βουλγαρικό βιβλίο, περιοδικό ή εφημερίδα, αγοράζοντας και προμηθευόμενός τα το να διαβάζω και να μεταφράζω στα βουλγαρικά κάθε ελληνικό βιβλίο που έπεφτε στα χέρια μου και μου άρεσε: αυτή ήταν η προσφιλής ενασχόλησή μου στις μη εργάσιμες μέρες και ώρες, ακόμη και όταν βρισκόμουν στο αμπατζίδικο, καθισμένος σταυροπόδι» (Kissimov 1897: 25-26). Μέσα από τα απομνημονεύματά του, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πορεία της εθνικής συνειδητοποίησης του νεαρού Kissimov. Κατά την τρίτη και τέταρτη δεκαετία του 19ου αιώνα, όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας, οι ετικέτες «Έλληνας» και «Βούλγαρος» είχαν στη συνείδηση των ομοεθνών του περισσότερο κοινωνικό και ταξικό παρά εθνικό περιεχόμενο: «Η ελληνική ήταν η γλώσσα της ανώτατης αστικής κοινωνίας, η γλώσσα των ευγενών. Ο αστός, ακόμη κι όταν δεν ήξερε ούτε λέξη στα ελληνικά, ήταν Έλληνας λέγοντας «Έλληνας» εννοούσαμε τον κάτοικο της πόλης, τον άνθρωπο με τρόπο ζωής και ενδυμασία αστού Βούλγαρος μπορούσε να είναι ο χωρικός. Τέτοια ήταν εκείνη την εποχή, για μας, η έννοια της εθνικότητας» (Kissimov 1897: 9). Το θέμα της εθνικής καταγωγής πρωτοπαρουσιάστηκε μπροστά στον Kissimov ως αποτέλεσμα ενός τυχαίου περιστατικού. Το 1844 συνόδευσε τους γονείς του σε ένα εξάμηνο προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Έχοντας μάθει τη «λόγια ελληνική» στο αλληλοδιδακτικό σχολείο, ο Kissimov, δωδεκάχρονος τότε, βοηθούσε τους Βουλγάρους 4 Η προσθήκη δική μου.
προσκυνητές ως διερμηνέας. Το επεισόδιο που αφύπνισε την εθνική συνείδησή του είναι αξιοσημείωτο: «Μια φορά έτυχε ένας ιερέας, παρουσία και άλλου ιερέα, να με ρωτήσει στα ελληνικά: «Εσύ που ξέρεις τόσο καθαρά τα ελληνικά, τι είσαι; Βούλγαρος ή Ρωμαίος;» Αυτή η ερώτηση ήταν για μένα εντελώς πρωτάκουστη. Απόρησα: πώς να απαντήσω; Τελικά άνοιξα το στόμα μου και σχεδόν ασυνείδητα είπα στα ελληνικά: «Είμαι Ρουμελιώτης!» Η απάντησή μου σαν να συμφιλίωσε τους δύο ιερείς, γιατί εκείνος που μέχρι τότε έμενε σιωπηλός, μου είπε: «Σωστά απάντησες. Εσύ είσαι από τη Ρούμελη και γι αυτό είσαι Ρουμελιώτης. Είσαι όμως Βούλγαρος κατά το γένος και γι αυτό σε λένε «το Βουλγαράκι». Και εκείνος ο ιερέας άρχισε τότε να μιλάει μαζί μου στα βουλγαρικά. Για μένα τούτο υπήρξε το πρώτο μάθημα, η πρώτη φλόγα της αίσθησης και συνείδησης της εθνικότητάς μου, του πατριωτισμού μου» (Kissimov 1897: 20-21). Οι ιδεολογικές και πολιτικές πεποιθήσεις του Kissimov διαμορφώθηκαν σε συνάρτηση με τα επίκαιρα ζητήματα που αντιμετώπιζε η βουλγαρική κοινωνία στις δεκαετίες του 1840 και του 1850. Με την όξυνση της βουλγαροελληνικής διαμάχης για τη χειραφέτηση της βουλγαρικής εκκλησίας από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, ο ελληνομαθής Kissimov στράφηκε εναντίον των Ελλήνων κληρικών και των φορέων της ελληνικής πολιτισμικής επιρροής. Οι αντιλήψεις του για την εθνική καταγωγή των Βουλγάρων φαίνεται ότι επηρεάστηκαν από τις σλαβόφιλες τοποθετήσεις των ιστοριογράφων Jovan Rajić και Yuriy Venelin 5. Παράλληλα με τις εμπορικές του δραστηριότητες, ο Kissimov πήρε ενεργά μέρος στα πολιτισμικά δρώμενα του Τίρνοβο ανοίγοντας το πρώτο βιβλιοπωλείο της πόλης, συνεργαζόμενος ως αρθρογράφος σε μια σειρά περιοδικών εντύπων και επενδύοντας σημαντικά κεφάλαια σε μια αποτυχημένη απόπειρα ίδρυσης τυπογραφείου. Εκπόνησε 5 Για την ιστοριογραφία της περιόδου της βουλγαρικής Αναγέννησης, βλ. Canev 1989.
μερικές μεταφράσεις πεζογραφημάτων με βάση ελληνικό διάμεσο: Οι αιχμάλωτοι των Καυκασίων του Xavier de Maistre (1851), Ο νυμφικός στέφανος (αχρονολόγητο χειρόγραφο), Η ανακάλυψη της Αμερικής του Joachim Kampe (1875, 1876) 6. Το 1853, σε μερικά συνεχόμενα φύλλα της εφημερίδας Carigradski vestnik που εκδιδόταν στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και σε χωριστό ανάτυπο, δημοσιεύτηκε μια μετάφρασή του με τίτλο Συγκριτικά αφηγήματα. Περί της φιλίας των αρχαίων Ελλήνων και Σλάβων 7, χωρίς να μνημονεύονται ο συγγραφέας και το κείμενο αφετηρίας. Όπως διαπίστωσα πρόσφατα, το πρωτότυπο της μετάφρασης είναι ο διάλογος Τόξαρις ή φιλία του Λουκιανού 8. Έχοντας υπόψη τα στοιχεία για τη μόρφωση του Kissimov, καθώς και ορισμένες γλωσσικές δομές του κειμένου στόχου, μπορούμε να εικάσουμε ότι η μετάφραση δεν έγινε απευθείας από τα αρχαία ελληνικά, αλλά με βάση κάποιο νεοελληνικό διάμεσο. Ωστόσο, επειδή μέχρι στιγμής δεν έχω εντοπίσει την ενδεχόμενη νεοελληνική απόδοση του έργου, το μετάφρασμα θα εξεταστεί σε αντιπαραβολή με το αρχαίο πρωτότυπο. Παρόλο που η βασική δομή του πρωτοτύπου αναπαράγεται σχετικά πιστά, στο μετάφρασμα παρατηρούνται αρκετές μικρές αποκλίσεις που οφείλονται είτε στο ανεπαρκές επίπεδο γλωσσομάθειας του μεταφραστή είτε σε προσωπικές υφολογικές επιλογές του. Υπάρχουν και ουσιαστικότερες αποκλίσεις που θα μπορούσαν να ερμηνευτούν ως μεταγραφή υπαγορευόμενη από τις υποκείμενες αντιλήψεις του Kissimov για την εθνική καταγωγή των Βουλγάρων. Ήδη εξ αρχής, η τροποποίηση του πρωτότυπου τίτλου (Συγκριτικά αφηγήματα. Περί της φιλίας των αρχαίων Ελλήνων και Σλάβων) υποδηλώνει ότι το ανάγνωσμα περιλαμβάνει στοιχεία αναμέτρησης μεταξύ των αρχαίων προγόνων Σλάβων και Ελλήνων. Στην αρχή της μετάφρασης παρεμβάλλεται μια εισαγωγική πρόταση με την οποία ο μεταφραστής επιβεβαιώνει άλλη μια φορά την εθνική ταυτότητα των λογοτεχνικών προσώπων: «Συνομιλούν ο Μνήσιππος και ο Στρέλκο, ο πρώτος Έλληνας, ο δεύτερος Σκύθης: Σλάβος». Δηλώνεται ρητά, λοιπόν, ότι το εθνωνύμιο «Σκύθης» θα πρέπει στο εξής να εκλαμβάνεται ως «Σλάβος», ενώ με τον 6 Η σχέση της Ανακάλυψης της Αμερικής με το ελληνικό διάμεσο συζητήθηκε από την Alexieva (1987: 197-200, 1993: 248-251). Πρόσφατα διαπίστωσα ότι τα πρωτότυπα των Αιχμαλώτων των Καυκασίων και του Νυμφικού στεφάνου είναι ελληνικές μεταφράσεις δημοσιευμένες στο περιοδικό H Ευτέρπη (βλ. Οι αιχμάλωτοι των Καυκασίων 1848 Ο νυμφικός στέφανος 1850). 7 Kissimov 1853. 8 Βλ. Valtcheva 2009.
εκβουλγαρισμό του ονόματος του Σκύθη (Στρέλκο αντί για Τόξαριν) ο αναγνώστης καλείται να ταυτιστεί με έναν από τους πρωταγωνιστές του έργου. Παράλληλα και άλλες τέτοιου είδους παρακειμενικές επεμβάσεις χειραγωγούν το κείμενο προς την ίδια κατεύθυνση. Μέσα στο διάλογο, στην αρχή καθενός από τα δέκα αφηγήματα, ενσωματώνονται συναφείς υπότιτλοι: «Αφήγημα πρώτο. Περί της αρχαιοελληνικής φιλίας», «Αφήγημα πρώτο. Περί της σκυθικής, δηλαδή της αρχαιοσλαβικής φιλίας» κ.ο.κ. Η διαπιστωμένη αυτή ιδεολογική μεταγραφή απηχεί τη «σλαβική θεωρία» για την καταγωγή των Βουλγάρων που την είχαν καταστήσει ιδιαίτερα δημοφιλή τα ιστοριογραφικά συγγράμματα του Σέρβου Jovan Rajić και του Ουκρανού Yuriy Venelin. Σύμφωνα με το Venelin 9 οι Σλάβοι ήταν τόσο αρχαίοι κάτοικοι της Ευρώπης όσο οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι. Στη μεγάλη φυλή των Σλάβων ανήκαν βέβαια οι Βούλγαροι που κατοικούσαν αρχικά τις παρόχθιες περιοχές του ποταμού Βόλγα από τον οποίο πήραν το εθνικό τους όνομα. Μόνο που οι αρχαίοι ιστορικοί, όπως γράφει ο Venelin, αναφέρονταν στους Βουλγάρους και τους Ρώσους χρησιμοποιώντας διάφορες άλλες ονομασίες όπως «Σκύθες», «Σαυρομάτες» ή μετά την εγκατάστασή των Βουλγάρων στα εδάφη νότια από το Δούναβη και «Ούννοι». Για τη χρήση του εθνωνυμίου «Σκύθες» ο Venelin προβάλλει το ακόλουθο αξίωμα: «Εν κατακλείδι θα πω υπό μορφήν αξιώματος: φανταστείτε την εποχή κατά την οποία οι πολυάριθμοι Βούλγαροι ( ) βρίσκονταν ακόμη στο Βόλγα σε άμεση επαφή με τους ρωσικούς λαούς φανταστείτε τον εκτεταμένο χώρο που κατοικούσαν αυτές οι δύο πολυπληθείς φυλές, και θα καταλάβετε από μόνοι σας ότι τα τεκμήρια των γεωγράφων των πρώτων δύο εκατονταετηρίδων δεν ξεπερνούσαν τα εδάφη των δύο αυτών φυλών και ότι όλο το σκότος των σκυθικών ονομασιών 10 απλώνεται, αποκλειστικά και μόνο, πάνω στις δύο αυτές φυλές» (Venelin 1829: 197 198). 9 Venelin 1829. 10 Η υπογράμμιση δική μου.
Για να διοχετεύσει τις ζητούμενες ιδεολογικές υποβολές ο Kissimov καταφεύγει στις δοκιμασμένες τεχνικές της αφαίρεσης και της πρόσθεσης. Στη συνέχεια θα περιοριστούμε στις πιο χαρακτηριστικές προσθήκες. Στην αρχή της συζήτησης μεταξύ του Μνησίππου και του Τοξάρεως/Στρέλκο παρεμβάλλονται επανειλημμένως εθνικές ετικέτες που απουσιάζουν από το κείμενο πηγή. Ενώ στο πρωτότυπο ο Έλληνας αποκαλεί τους ομογενείς του συνομιλητή του «Σκύθες», ο μεταφραστής έχει προσθέσει το εθνωνύμιο «Τάταροι», σαν να ήθελε να αποτυπώσει, αποδοκιμάζοντάς την, μια από τις τρέχουσες «εχθρικές» υποθέσεις για την καταγωγή των Βουλγάρων. Τί φής, ὦ Τόξαρι; θύετε Ὀρέστῃ καὶ Πυλάδῃ ὑμεῖς οἱ Σκύθαι καὶ θεοὺς εἶναι πεπιστεύκατε αὐτούς; (1) 11 Какво казваш, о Стрелко! за това, что вие, татарите или скитите, приносяте жертва на Ореста и Пилада и за богове ги вервате? [Τι λες, Τόξαρι; Είναι αλήθεια ότι εσείς, οι Σκύθες, προσφέρετε θυσίες στον Ορέστη και τον Πυλάδη και τους θεωρείτε θεούς;] [Τι θα έλεγες, ω Στρέλκο, για το ότι εσείς, οι Τάταροι ή Σκύθες, προσφέρετε θυσίες στον Ορέστη και τον Πυλάδη και πιστεύετε ότι είναι θεοί;] Σε άλλες δύο περιπτώσεις ο μεταφραστής καθιστά σαφές ότι ακριβώς οι Έλληνες αποδίδουν στους ομοεθνείς του τους προφανώς απαράδεκτους κατά τη γνώμη του χαρακτηρισμούς «Τάταροι» και «βάρβαροι». Ἄκουε δή, ὦ θαυμάσιε, καὶ σκόπει καθ ὅσον ἡμεῖς οἱ βάρβαροι εὐγνωμονέστερον ὑμῶν περὶ τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν κρίνομεν (5) И при това чуй, о мудрий, и смисли, колко ние, наречените от вас варвари, имаме по-добра мисъл от вас за добродетелните человеци. 11 Τα αρχαιοελληνικά παραδείγματα παρατίθενται σύμφωνα με την έκδοση στο Lucian 1995. Η μετάφραση μέσα στις τετράγωνες αγκύλες και οι υπογραμμίσεις είναι δικές μου.
[Άκουσε, καλέ μου φίλε, και δες κατά πόσο εμείς, οι βάρβαροι, είμαστε πιο δίκαιοι στις κρίσεις μας για τους ενάρετους άνδρες ] [Και μάλιστα άκουσε, ω σοφέ, και σκέψου πόσο καλύτερα από σας κρίνουμε τους ενάρετους ανθρώπους εμείς, οι αποκαλούμενοι από σας βάρβαροι.] κωλύει τε οὐδὲν ὅτι ξένοι ἦσαν ἀλλὰ μὴ Σκύθαι ἀγαθοὺς κεκρίσθαι (5) без да воспира нечто, че са другоземци, а не татари, каквото ни наричате, да ся не мислят за добри. [το ότι είναι ξένοι και όχι Σκύθες δε μας εμποδίζει να τους θεωρούμε ενάρετους ] [το ότι είναι αλλοδαποί και όχι Τάταροι, όπως μας αποκαλείτε, δε μας εμποδίζει να τους θεωρούμε καλούς.] Οι ουσιαστικότερες προσθήκες εμφανίζονται στα πέντε σκυθικά αφηγήματα του Τοξάρεως. Η δράση του πρώτου αφηγήματος τοποθετείται στις δύο όχθες του ποταμού Τανάϊδος (Ντον) όπου διεξήχθη μια επιδρομή πολυάριθμης ορδής Σαυροματών εναντίον των σκυθικών εγκαταστάσεων. Οι Σκύθες δεν πρόλαβαν να αντιδράσουν, καθώς δεν περίμεναν την επίθεση. Πολλοί σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, ενώ οι λίγοι που βρήκαν σωτηρία κολυμπώντας ως την απέναντι όχθη του ποταμού, αναγκάστηκαν να παρακολουθούν σιωπηλά τις αγριότητες των νικητών. Αδυνατώντας να χωνέψει μια τόσο συντριπτική ήττα των «δικών» του, ο μεταφραστής προβαίνει σε μια σειρά προσθέσεων: μετά την αρχική υποχώρησή τους, οι Σκύθες αρχίζουν τάχα να σχεδιάζουν την αντεπίθεσή τους οι λεηλασίες και οι βίαιες πράξεις των Σαυροματών περιγράφονται με υπερβολές και ανύπαρκτες στο πρωτότυπο λεπτομέρειες. Για να δικαιολογήσει την αδράνεια των Σκυθών, ο Kissimov επινοεί το ακόλουθο σενάριο: οι περισσότερες βάρκες των Σκυθών (επίσης ανύπαρκτες στο πρωτότυπο) είχαν πέσει στα χέρια των αντιπάλων και, συνεπώς, μόνο χίλιοι άνδρες θα μπορούσαν να περάσουν το ποτάμι και να αντισταθούν στους αναρίθμητους Σαυρομάτες. Στο δεύτερο σκυθικό αφήγημα απεικονίζεται μια σκηνή κυνηγιού. Δύο φίλοι, ο Βελίττας και ο Βάσθης, είχαν βγει για κυνήγι. Ξαφνικά ένας λέοντας επιτέθηκε στο Βάσθη. Ο Βελίττας προσπάθησε να σώσει το φίλο του, αλλά σκοτώθηκε από το θηρίο τη στιγμή που κατάφερε να το διαπεράσει με το σπαθί του. Στη βουλγαρική μετάφραση ο
γενναίος Βελίττας έχει μετονομαστεί σε Βέλκο, ενώ η ολόκληρη σκηνή αποδίδεται πιο δραματικά και με περισσότερες λεπτομέρειες απ ό,τι στο πρωτότυπο. Στο τρίτο αφήγημα ο Τόξαρις αναφέρει ένα ενδιαφέρον έθιμο συγκέντρωσης στρατιωτών. Κάθε φορά που κάποιος Σκύθης επιθυμούσε να στρατολογήσει εθελοντές που να πολεμήσουν προς όφελός του, έγδερνε ένα βόδι και καθόταν επάνω στο δέρμα. Όσοι ήθελαν να γίνουν μέλη του στρατεύματος, έπρεπε να πατήσουν το δεξί τους πόδι πάνω στο δέρμα, πράγμα που ισοδυναμούσε με όρκο. Σε αυτό το σημείο παρεμβάλλεται ένα χωρίο του οποίου η προθετικότητα είναι προφανέστατη. Ο μεταφραστής φαίνεται ότι έχει ταυτιστεί με τους Σκύθες, τους οποίους θεωρεί προγόνους του και σαν να επιθυμεί να τονώσει το ηθικό των αναγνωστών μέσα από το παράδειγμα αυτών των «άξιων γιων της πατρίδας», όπως τους αποκαλεί: «Αυτό το απλό έθιμο είναι δυνατό να παροτρύνει όλο το σκυθικό γένος στην κατάληψη γειτονικών ή μακρινών λαών ή στην υπεράσπιση της πατρίδας από κάποιο μεγάλο κατακτητή που προτίθεται να την υποτάξει. Παρόμοιες περιστάσεις, όπου οι πρόγονοί μας αποδείχθηκαν άξιοι γιοι της πατρίδας και κατέστρεψαν φοβερούς κατακτητές, θα μπορούσα να σου περιγράψω πολλές, αλλά επειδή ο λόγος μου δεν ανήκει σε αυτές, θα τις αφήσω για άλλη φορά και τώρα θα επανέλθω στην προηγούμενη αφήγησή μου.» Κατά τη μάχη που ακολούθησε, οι Σκύθες συγκρούστηκαν με έναν κατά πολύ μεγαλύτερο στρατό Σαυροματών, Αλανών και Βοσποριτών. Μολονότι η κατάσταση ήταν απελπιστική, τελικά απέσπασαν τη νίκη. Εδώ ο μεταφραστής παρεμβάλλει ένα δικό του σχόλιο για την υπερτέρηση της παλικαριάς έναντι της αριθμητικής υπεροχής το οποίο, αν θυμηθούμε ότι η μετάφραση δημοσιεύτηκε την παραμονή του Κριμαϊκού πολέμου, θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ενθαρρυντικό μήνυμα προς τους υπόδουλους συμπατριώτες του. «Με λίγα λόγια, ή τύχη έφερε τη νίκη στους αντιπάλους μας, την οποία θα χρωστούσαν στο πλήθος τους, αν την είχαν κερδίσει και αν ήμασταν τόσο
αδύναμοι ώστε να τους τη χαρίσουμε τόσο εύκολα. Η παλικαριά πάντα υπερνικά το πλήθος!» Πρωταγωνιστές του τέταρτου αφηγήματος είναι ο ίδιος ο Τόξαρις και ο φίλος του Σισίννης. Ταξιδεύοντας προς την Αθήνα, όπου πήγαιναν για να σπουδάσουν φιλοσοφία, οι δύο φίλοι πέρασαν από την ποντιακή πόλη Άμαστριν. Μετά από μια κλοπή έχασαν όλα τα υπάρχοντά τους και βρέθηκαν σε αδιέξοδο. Γλίτωσαν χάρη στο Σισίννη ο οποίος έλαβε μέρος σε μονομαχία έναντι πληρωμής, εκθέτοντας τη ζωή του σε μεγάλο κίνδυνο. Στο τέλος της αφήγησης ο μεταφραστής, επιθυμώντας να υπογραμμίσει την αίσθηση ευγνωμοσύνης που θα ταίριαζε σε έναν ομογενή του, προβαίνει στην ακόλουθη διατύπωση: «Ευχαρίστησα [το Σισίννη] για την ευεργεσία του αυτή παντρεύοντάς τον με την αδελφή μου η οποία ήταν άξια λόγω της ομορφιάς της». Η αντίστοιχη πρόταση του πρωτοτύπου είναι: «και [ο Σισίννης] ζει μέχρι σήμερα ανάμεσα στους Σκύθες, παντρεμένος με την αδελφή μου» [ καὶ ἔστι μέχρι νῦν ἐν Σκύθαις, γήμας τὴν ἐμὴν ἀδελφήν (60)]. Στο επίκεντρο του πέμπτου και τελευταίου αφηγήματος βρίσκεται ο Σκύθης Αβαύχας ο οποίος μετέβη στην πόλη των Βορυσθενιτών μαζί με την αγαπημένη του σύζυγο και τα δύο παιδιά τους. Τον συνόδευε ο φίλος του Γυνδάνης που, αφού τραυματίστηκε από κλέφτες, βάδιζε με δυσκολία. Στο σπίτι όπου εγκαταστάθηκαν τη νύχτα ξέσπασε φωτιά. Ο Αβαύχας έσπευσε να βοηθήσει το Γυνδάνη αφήνοντας τη γυναίκα του να φροντίσει μόνη της τον εαυτό της και τα παιδιά. Στο βουλγαρικό μετάφρασμα η σκληρή συμπεριφορά του Αβαύχα απέναντι στη γυναίκα του μετριάζεται, αποσιωπάται το γεγονός ότι το αγοράκι έπεσε στη φωτιά και σκοτώθηκε, ενώ, αντιθέτως, τονίζεται η γενναιότητα της γυναίκας στην οποία αποδίδεται η δήθεν σωτηρία του παιδιού. Η παραπάνω επισκόπηση των παρεμβάσεων στο κείμενο του Λουκιανού καταδεικνύει ότι ο Βούλγαρος μεταφραστής ταυτίστηκε εθνικά με τους Σκύθες του πρωτοτύπου και, ως εκ τούτου, δεν άφησε ανεκμετάλλευτη καμία ευκαιρία να τους δικαιολογεί, να τους εξευγενίζει και να τους εξυψώνει, προβάλλοντάς τους ως παράδειγμα προς μίμηση στους αναγνώστες.
2. Η μετάφραση των Δειπνοσοφιστών (IV, 128c-130d) του Αθηναίου από τον Stefan Zahariev Ο Stefan Zahariev (1810-1871) γεννήθηκε στην πόλη Τατάρ Πάζαρτζικ (Tatar Pazardžik). Καθώς στη γενέτειρά του δεν υπήρχαν ακόμη βουλγαρικά σχολεία, ο πατέρας του τον έστειλε στη Φιλιππούπολη (Plovdiv) όπου «έμαθε άριστα την αρχαία ελληνική γλώσσα» διδασκόμενος από δύο «περίφημους Έλληνες δασκάλους εκείνης της εποχής» 12. Αργότερα ταξίδευε τακτικά στο Βελιγράδι εμπορευόμενος ρύζι και έτσι έμαθε τα σερβικά. Στη συνέχεια, αφού οι εμπορικές του δραστηριότητες δεν απέδωσαν, διετέλεσε διαδοχικά κυβερνητικός υπάλληλος και αρχιερατικός επίτροπος του Έλληνα μητροπολίτη της Φιλιππούπολης στο Τατάρ Πάζαρτζικ. Στις δεκαετίες του 1850 και 1860 αναμίχθηκε ενεργά στις κινήσεις για την επίλυση του εκκλησιαστικού ζητήματος και ιδίως στη διάδοση της βουλγαρικής παιδείας ανάμεσα στους Βουλγάρους από την περιοχή της Μακεδονίας. Οι ιστορικές του ανησυχίες τον οδήγησαν στο να γίνει συλλέκτης παλιών χειρογράφων, επιγραφών και νομισμάτων. Τόλμησε να γράψει στα βουλγαρικά σχετικά αργά στη ζωή του, καθώς δε γνώριζε καλά, σύμφωνα με την προσωπική του ομολογία, τη γραμματική και την ορθογραφία. Εκπόνησε μια περιγραφή της περιοχής της γενέτειράς του, που εξεδόθη στη Βιέννη το 1860 με τίτλο Ιστορική, γεωγραφική και στατιστική περιγραφή του καζά του Τατάρ Πάζαρτζικ 13, η οποία θεωρείται ως το καλύτερο έργο αυτού του είδους συντεταγμένο πριν την Απελευθέρωση της Βουλγαρίας του 1878. Η λοιπή γραμματολογική παραγωγή του περιλαμβάνει ολίγα άρθρα και τρεις μεταφράσεις πεζογραφημάτων. Τον Ιανουάριο του 1871 στο περιοδικό Čitalište δημοσιεύτηκε μια μετάφραση του Stefan Zahariev που τιτλοφορείται Μακεδονικό συμπόσιο και αποτελεί απόδοση ενός αποσπάσματος από τους Δειπνοσοφιστές του Αθηναίου (IV, 128c 130d) 14. Το μεταφρασμένο κείμενο συνοδεύεται από σύντομο εισαγωγικό σημείωμα και εκτενή επίλογο του οποίου η ανθελληνική ρητορική είναι απροκάλυπτη: 12 Τα παραθέματα είναι από τη σύντομη Βιογραφία του Zahariev η οποία εκπονήθηκε από τον γιο του Hristo (Zahariev 1900: 659). 13 Zahariev 1870. 14 Zahariev 1871.
«Πόσο μακρινή είναι, τωόντι, η εποχή, όταν όλη η σήμερα καλούμενη Ελλάδα (Γραικία) ήταν υποταγμένη στην μακεδονική κυριαρχία και θαύμαζε την παλικαριά των Μακεδόνων, τα πλούσια συμπόσιά τους, και τους εκθείαζε με δουλοπρέπεια. Είναι αλήθεια ότι η πτώση μας (εννοώ την πτώση όλων των Βουλγάρων) ήταν μεγάλη! Μοιάζει όμως ακόμη μεγαλύτερη, αν λάβουμε υπόψη ότι λόγω της υποδούλωσής μας στους Έλληνες κληρικούς έχουμε καταλήξει σε τέτοια καταστροφή ώστε να γίνουμε συνεργάτες τους, χωρίς να νιώθουμε πόσο ανάξιο είναι αυτό για ανθρώπους με φιλότιμο.» Πίσω από τη δήλωση αυτή διαφαίνονται οι μακρόχρονοι αγώνες των Βουλγάρων για την εκκλησιαστική και πολιτισμική ανεξαρτησία τους. Το κείμενο του Zahariev φέρει την ημερομηνία 25 Μαρτίου 1870, εκπονήθηκε δηλαδή μόνο ένα μήνα μετά την έκδοση του φιρμανιού του σουλτάνου Αμπντούλ Αζίζ (Abdülaziz) για την απόσχιση της βουλγαρικής Εξαρχίας από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Ο στόχος του μεταφραστή διατυπώνεται ρητά στο τέλος του επιλόγου: «αν και ο στόχος μας ήταν να περιγράψουμε «τα γαμήλια έθιμα και φαγητά των αρχαίων Μακεδόνων» που σώζονται στα ελληνικά βιβλία, απομακρυνθήκαμε από το αντικείμενό μας, για να δείξουμε τον πολιτισμό των Σλάβων Μακεδόνων της εποχής του Αλεξάνδρου και την παιδεία τους που ήταν τέτοια ώστε να γελοιοποιούν τους Έλληνες, καθώς και τη σημερινή τους πλάνη και άγνοια, στην οποία τους έριξαν οι Φαναριώτες επίσκοποι, και, επιπλέον, για να καλέσουμε τους φιλοπάτριδες συμπατριώτες μας να τους βοηθήσουν και ηθικά, και υλικά, ώστε κατά την Ένδοξη Βασιλεία του Φιλόμουσου Βασιλιά και Δεσπότη μας του Σουλτάνου να μάθουν και αυτοί να δοξάζουν το Θεό στην πατρική τους γλώσσα και να μορφωθούν έτσι, ώστε να φροντίζουν τον εαυτό τους μόνοι τους» Μεταφράζοντας το απόσπασμα του Αθηναίου, ο Zahariev είχε προφανώς την πρόθεση να στερεώσει την εθνική αυτοπεποίθηση των συμπατριωτών του μέσα από ένα παράδειγμα του απώτερου παρελθόντος. Από το μεταφραστικό επίλογο προκύπτει ότι οι αρχαίοι Μακεδόνες, οι οποίοι νοούνται ως οι πρόδρομοι των σύγχρονων Σλάβων Μακεδόνων, όχι μόνο κατέχουν αξιόλογη θέση στο πεδίο του αρχαίου πολιτισμού, αλλά
και είναι ανώτεροι των Ελλήνων. Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι περαιτέρω μεταφραστικές λύσεις μέσω των οποίων χειραγωγείται στο ίδιο πνεύμα η πρόσληψη του κειμένου. Στο εισαγωγικό σημείωμα του μεταφραστή το πρωτότυπο κείμενο παρουσιάζεται με τον ακόλουθο τρόπο: «Στα συγγράμματα του σοφού Αθηναίου ονομαζόμενα Δειπνοσοφιστές βρίσκεται ένα έγγραφο που προέρχεται από ένα γράμμα κάποιου Υπολύτου, ο οποίος του περιγράφει [στον Αθηναίο] το δείπνο που παραχώρησε στους φίλους του, με αφορμή το γάμο του, ένας Μακεδόνας μεγιστάνας ονόματι Κάρανος ένας από τους στρατηγούς του βασιλιά Αλεξάνδρου μετά τον πρόωρο θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα!». Εύκολα διαπιστώνεται ότι στην παραπάνω περίοδο παρουσιάζονται λανθασμένα στοιχεία τόσο για το συντάκτη και τον παραλήπτη, όσο και για τη χρονολόγηση του εν λόγω εγγράφου. Στο ελληνικό πρωτότυπο ο συντάκτης του γράμματος ονομάζεται Ιππόλοχος και όχι Υπόλυτος. Ο παραλήπτης είναι ο Λυγκεύς από τη Σάμο, που έζησε, όπως ο Ιππόλοχος, τον 3ο αιώνα π.χ. και όχι ο Αθηναίος, ο οποίος απλά αναπαρήγαγε το σωζόμενο γράμμα του Ιππολόχου το 2ο αιώνα μ.χ., δηλαδή πέντε αιώνες μετά τη συγγραφή του. Η μόνη πληροφορία που δίνει ο Αθηναίος για τον Κάρανο είναι ότι πρόκειται για έναν «πλούσιο Μακεδόνα», ενώ ο Βούλγαρος μεταφραστής έχει κρίνει αναγκαίο να του αποδώσει το αξίωμα του στρατηγού στο στρατό του Αλεξάνδρου, από τον οποίο στην πραγματικότητα τον χώριζαν δύο γενιές. Έτσι, εμπλέκοντας μερικά πρόσωπα σε σχέσεις εκ των πραγμάτων αδύνατες, ο Zahariev επηρεάζει την πρόσληψη του κειμένου προς δύο κατευθύνσεις: από τη μία, αυξάνεται η αξιοπιστία των πληροφοριών, καθώς ο Αθηναίος παρουσιάζεται ως ο άμεσος παραλήπτης του γράμματος το γαμήλιο δείπνο, από την άλλη, μετατοπίζεται πέντε δεκαετίες νωρίτερα, στα χρόνια του Αλεξάνδρου, το όνομα του οποίου είχε ιδιάζουσα ακτινοβολία στη συνείδηση των Βουλγάρων αναγνωστών της εποχής. Η αρχή του ελληνικού πρωτοτύπου αποτελείται από μια τριτοπρόσωπη αφήγηση (128c-129a) όπου ο Αθηναίος παραφράζει την αρχή του γράμματος του Ιππολόχου. Ο Zahariev μετασχηματίζει το χωρίο σε πρωτοπρόσωπη μαρτυρία, πιθανόν για να αυξήσει περαιτέρω την αυθεντικότητα της ιστορίας. Έτσι, στη θέση των ελληνικών ρημάτων τρίτου προσώπου στο βουλγαρικό μετάφρασμα χρησιμοποιούνται ρήματα πρώτου προσώπου, π.χ.: «ήταν είκοσι άνδρες» [ἄνδρες ἦσαν εἴκοσιν 15 ] έναντι «ήμασταν 15 Τα αρχαιοελληνικά παραδείγματα παρατίθενται σύμφωνα με την έκδοση στο Athenaeus 1928.
είκοσι άνδρες» [бяхми двадесят], «ο καθένας μοίραζε στους δούλους» [ἕκαστος διεδίδου παισίν] έναντι «τα μοιράσαμε στους υπηρέτες μας» [подадохми ги на слугите си]. Στο τέλος αυτού του χωρίου ο Αθηναίος αναφέρει τον Πρωτέα, έναν από τους καλεσμένους του Καράνου, ο οποίος «ήπιε πάρα πολύ» [ἔπιε πλεῖστον] και «έκανε προπόσεις για όλους» [πᾶσι προὔπιεν]. Επειδή η παρουσία του Πρωτέα, του οποίου ο προπάππους μνημονεύεται στο ίδιο χωρίο ως ομήλικος του Αλεξάνδρου, θα ερχόταν σε αντίθεση με την προτεινόμενη χρονολόγηση του συμποσίου, ο Zahariev αναγκάζεται να αποσιωπήσει τις σχετικές αράδες. Από το επόμενο χωρίο ως το τέλος της περιγραφής του δείπνου (129a-130d) ο Αθηναίος αλλάζει την προοπτική της αφήγησης, προβαίνοντας σε άμεση παράθεση του γράμματος του Ιππολόχου. Από δω και στο εξής στη βουλγαρική μετάφραση διακρίνονται δύο βασικές στρατηγικές. Εκεί που το πρωτότυπο ενέχει στοιχεία καταδεικνύοντα την υλική πολυτέλεια του μακεδονικού δείπνου και την καλλιέργεια των μακεδονικών ηθών, ο Βούλγαρος μεταφραστής έχει την τάση να υπερμεταφράζει προσθέτοντας περισσότερες λεπτομέρειες και σχόλια, ενώ, αντιθέτως, καταφεύγει συχνά σε αφαιρέσεις και γενικεύσεις στα σημεία όπου γίνεται μνεία στοιχείων του ελληνικού «πολιτιστικού σεναρίου». Ακολουθούν τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Το δείπνο του Καράνου απαρτιζόταν από μερικές επαναλαμβανόμενες σειρές από κατανάλωση φαγητών, σερβίρισμα ποτών, διανομή δώρων (τιάρων, στεφάνων, ποτηριών, κανατών, δίσκων, δοχείων με μύρο) και ψυχαγωγικές παραστάσεις (τραγουδιστών, χορευτών, αυλητρίδων, μουσικών, μίμων, ακροβατών κ.λπ.). Κάποια στιγμή ο Κάρανος είδε ότι οι φιλοξενούμενοί του ήταν υπερφορτωμένοι με φαγητά και δώρα και διέταξε να τους μοιραστούν κοφίνια και φιλντισένια κάνιστρα, πράγμα που χειροκροτήθηκε από τους συνδαιτυμόνες. Ο Αθηναίος περιγράφει το περιστατικό ως εξής: «χειροκροτήσαμε το γαμπρό» [ἀνεκροταλίσαμεν τὸν νυμφίον (129c)], ενώ στη βουλγαρική μετάφραση έχουμε: «χειροκροτήσαμε τον Κάρανο για τη μεγαλοψυχία του» [ръкоплещехми за великодушието на Карана]. Μερικές παραγράφους παρακάτω ο Αθηναίος μας πληροφορεί ότι οι καλεσμένοι έπλυναν τα χέρια τους και δέχτηκαν ξανά χρυσές τιάρες και δοχεία με μύρο (129e). Εδώ ο Zahariev παρεμβάλλει την πρόταση: «και εμείς πάλι χειροκροτήσαμε τον Κάρανο» [и ние пак ръкоплещехми Карана]. Μια
όμοια προσθήκη, που υπογραμμίζει την ευγνωμοσύνη των καλεσμένων προς τον ανοικτοχέρη οικοδεσπότη, εμφανίζεται στο τέλος της περιγραφής του δείπνου, όπου τα λόγια του Αθηναίου «αφού σηκωθήκαμε, φύγαμε» [ἐξαναστάντες ἀπηλλαττόμεθα (130d)] επεκτείνονται από το Zahariev ως εξής: «αφού ευχαριστήσαμε και κάναμε προσευχές για τους νεόνυμφους, σηκωθήκαμε όλοι μαζί για να πάμε στα σπίτια μας» [като благодарихми и молитствувахми младоженците, станахми всички заедно да си отидем в домовете си]. Η τεχνική της πρόσθεσης εφαρμόζεται σε μερικές περιπτώσεις όπου υπάρχει αναφορά στα πολυτελή επιτραπέζια σκεύη του Καράνου. Όταν ο Πρωτέας άδειασε μεμιάς ένα τρίλιτρο ποτήρι κρασί, ο Κάρανος αποφάσισε να του κάνει δώρο το εν λόγω ποτήρι λέγοντας: «επειδή ήπιες πρώτος, λάβε πρώτος αυτό το ποτήρι για δώρο» [ἐπεὶ πρῶτος ἔπιες, ἔχε πρῶτος καὶ τὸν σκύφον δῶρον (129f)]. Στη βουλγαρική μετάφραση το ποτήρι γίνεται χρυσό: «επειδή ήπιες πρώτος από το χρυσό ποτήρι, να το πάρεις πρώτος» [понеже ти първий испи златната чаша, ти първи да я земеш!]. Ένας από τους συμποσιάζοντες, αδυνατώντας να πιει άλλο, «άρχισε να κλαίει γιατί έμεινε χωρίς ποτήρι» [ἔκλαιεν ἄσκυφος γενόμενος (129f)]. Στο μετάφρασμα το ποτήρι χαρακτηρίζεται ως «πολυτελές». Αργότερα στους καλεσμένους προσφέρθηκαν «αγριόχοιροι με αργυρά κοντάρια μπηγμένα μέσα τους» [σύαγροι σιβύναις ἀργυραῖς διαπεπερονημένοι (130a-b)]. Τούτο έχει κριθεί ως ανεπαρκές από το μεταφραστή και στα κεφάλια των αγριόχοιρων έχουν τοποθετηθεί ανύπαρκτα στο πρωτότυπο «χρυσά στεφάνια». Η αντίθετη τεχνική της αφαίρεσης εφαρμόζεται σε στοιχεία που παραπέμπουν στην αρχαία ελληνική μυθολογία, λογοτεχνία και φιλοσοφία. Η φράση «και οι εννέα αναπήδησαν» [οἱ δ ἐννέα πάντες ἀνέσταν (129f)], που αποτελεί παράθεμα από την Ιλιάδα του Ομήρου, όχι μόνο αποδίδεται λανθασμένα, αλλά δεν εξηγείται με κανένα σχόλιο εκ μέρους του μεταφραστή. Εκεί που ο Αθηναίος κάνει μια λεπτομερή απαρίθμηση αγαλμάτων «Ερώτων, Αρτεμίδων, Πανών, Ερμών και πολλών άλλων» [Ἔρωτες καὶ Ἀρτέμιδες καὶ Πᾶνες καὶ Ἑρμαῖ καὶ τοιαῦτα πολλὰ εἴδωλα (130a)], ο Zahariev γενικεύει: «είδαμε εκεί μέσα πολλά αγάλματα» [видяхми вътре много статуи]. Ομοίως, οι «αληθινοί Ερυμάνθιοι κάπροι» [Ἐρυμάνθιοι τῷ ὄντι σύαγροι (130a)] που προσφέρθηκαν στους ομοτράπεζους, αποδίδονται στα βουλγαρικά
απλά ως «ψημένοι κάπροι (άγρια γουρούνια αρσενικά)» [испечени глици (диви свиние мъжки)]. Τέλος, έξω από το μετάφρασμα έχει μείνει μια ολόκληρη περίοδος στην οποία μνημονεύονται ο φιλόσοφος Θεόφραστος και οι αθηναϊκές γιορτές των Ληναίων και των Χύτρων (130d). Ανακεφαλαιώνοντας σημειώνουμε ότι ο στόχος του μεταφραστή να προσφέρει στους αναγνώστες ένα παράδειγμα από το ένδοξο παρελθόν του τόπου τους, εκτός του ότι δηλώθηκε ρητά σε παρακειμενικό επίπεδο, μπορεί να ανιχνευθεί στις μεταφραστικές στρατηγικές που εφαρμόστηκαν (προσθήκες, αφαιρέσεις, παραχάραξη στοιχείων στο εισαγωγικό σημείωμα, αλλαγή της προοπτικής της αφήγησης από τριτοπρόσωπη σε πρωτοπρόσωπη στην αρχή του μεταφράσματος). *** Από την ανάλυση που προηγήθηκε συνάγεται ότι και στις δύο υπό μελέτη περιπτώσεις οι μεταφραστικές παρεκκλίσεις διέπονται από συγκεκριμένο ιδεολογικό υπόβαθρο. Και οι δύο μεταφραστές υπήρξαν ελληνομαθείς που, χωρίς να είναι αξιόλογοι άνθρωποι των γραμμάτων, συμμετείχαν με τον ένα ή τον άλλον τρόπο στην πνευματική ζωή της βουλγαρικής κοινωνίας. Και οι δύο τους επέλεξαν να μεταφράσουν έργα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Η επιλογή των προς μετάφραση κειμένων θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ιδιάζουσα, δεδομένου ότι στην περίοδο της βουλγαρικής Αναγέννησης, τα μεταφρασμένα αρχαιοελληνικά έργα ήταν ολιγάριθμα και, στην πλειονότητά τους, είχαν έντονο ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο. Η συνιστώσα που κατατάσσει τις μεταφράσεις των Kissimov και Zahariev σε μια ξεχωριστή κατηγορία είναι το γεγονός ότι τα εξεταζόμενα αρχαία κείμενα υποβλήθηκαν σε ιδεολογική χειραγώγηση. Η μεταφραστική συμπεριφορά τους υπαγορεύτηκε από τις κοινωνικές ζυμώσεις στις δεκαετίες του 1850 και 1860, όταν, λόγω του εκκλησιαστικού ζητήματος, οι εντάσεις στις σχέσεις Βουλγάρων και Ελλήνων είχαν κλιμακωθεί 16, ενώ, παράλληλα, οι Βούλγαροι αναζητούσαν τα θεμέλια της εθνικής αυτοπεποίθησής τους όσο το δυνατό πιο βαθιά στους κόλπους της ιστορίας. Το ιδεολογικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται τα δύο μεταφράσματα είναι ένα μοντέλο ταυτοποίησης του βουλγαρικού έθνους σύμφωνα με το οποίο η ιδιοποίηση των αξιών της πεφωτισμένης Ευρώπης περνούσε από τη 16 Για την πρόσληψη του φαινομένου από Έλληνες λογίους της εποχής, βλ. Politis 2007.
συμμετοχή στο αρχαίο παρελθόν της. Τέλος, εάν θέσουμε την όλη συζήτηση σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι, εφόσον η ρομαντική ιστοριογραφία της εποχής είχε παραγάγει πληθώρα από πλαστές αφηγήσεις ιστορικών γεγονότων σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο, τα δύο εξεταζόμενα μεταφράσματα μπορούν να τοποθετηθούν και μέσα στο γενικότερο αυτό ρομαντικό παράδειγμα 17. Βιβλιογραφία Alexieva 1987: Алексиева, Афродита. Преводната проза от гръцки през Възраждането. София: БАН, 1987 [Aphrodita Alexieva. Τα πεζογραφήματα μεταφρασμένα από τα ελληνικά κατά την Αναγέννηση. Σόφια: BAN, 1987]. Alexieva 1993: Alexieva, Aphrodita. Les œuvres en prose traduites du grec à l époque du Réveil national Bulgare. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1993 [γαλλική μετάφραση του Alexieva 1987]. Angelov 1971: Ангелов, Димитър. Образуване на българската народност. София: Наука и изкуство, 1971 [Dimitar Angelov. Δημιουργία του βουλγαρικού έθνους. Σόφια: Nauka i izkustvo, 1971]. Aretov 1995: Аретов, Николай. Българското възраждане и Европа. София: Кралица Маб, 1995 [Nikolay Aretov. Η βουλγαρική Αναγέννηση και η Ευρώπη. Σόφια: Kraliča Mab, 1995]. Aretov 2006: Аретов, Николай. Национална митология и национална литература. София: Кралица Маб, 2006 [Nikolay Aretov. Εθνική μυθολογία και εθνική λογοτεχνία. Σόφια: Kraliča Mab, 2006]. Athenaeus 1928: Athenaeus. The Deipnosophists, Vol. II. London and New York: The Loeb Classical Library, 1928. Burmov 1968: Бурмов, Александър. Марин Дринов като историк на България. В: Бурмов. А. Избрани произведения в три тома. Том първи. София: БАН, 17 Ευχαριστώ θερμά τη δ-ρ Γεωργία Κατσέλου, επισκέπτη λέκτορα στο Νεοελληνικό τομέα του Πανεπιστημίου Σόφιας, για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις της.
1968, 314-327 [Alexandar Burmov. «Ο Marin Drinov ως ιστορικός της Βουλγαρίας». Στο: Burmov, A. Επιλογή από το έργο του σε τρεις τόμους. Τόμος Α. Σόφια: BAN, 1968, 314-327]. Canev 1989: Цанев, Димитър. Българската историческа книжнина през Възраждането (XVIII първата половина на XIX век). София: Наука и изкуство, 1989 [Dimitar Canev. Η βουλγαρική ιστορική γραμματολογία κατά την Αναγέννηση (18ος πρώτο μισό του 19 ου αι.). Σόφια: Nauka i izkustvo, 1989]. Danova 2003: Данова, Надя. Проблемът за националната идентичност в учебникарската книжнина, публицистиката и историографията през XVIII- XIX век. В: Балканските идентичности в българската култура. [София, 2003] <http://www.ilit.bas.bg/bi/include.php?file=danova> [Nadia Danova. «Το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας στη σχολική γραμματολογία, τη δημοσιογραφία και την ιστοριογραφία του 18ου και 19ου αιώνα». Στο: Οι βαλκανικές ταυτότητες στο βουλγαρικό πολιτισμό. Σόφια, 2003]. Kissimov 1853: Повести сравнения. За приятелството на древните елини и славяни (превел Пандели Кисимов). Цариградски вестник, 1853, бр. 103-111 [«Συγκριτικά αφηγήματα. Περί της φιλίας των αρχαίων ελλήνων και σλάβων» (μετάφραση από τον Pandeli Kissimov). Εφημ. Carigradski vestnik, 1853, αρ. 103-111]. Kissimov 1897: Кисимов, Пандели. Исторически работи. Моите спомени. Ч. I. Пловдив, 1897 [Pandeli Kissimov. Ιστορικά δρώμενα. Οι αναμνήσεις μου. Μέρος πρώτο. Πλόβντιβ, 1897]. Lefevere 1992: Lefevere, André. Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame. London and New York: Routledge, 1992. Lucian 1955: Lucian. Toxaris, or Friendship. In: Lucian. Vol. V. London: The Loeb Classical Library, 1955, 101-207. Οι αιχμάλωτοι των Καυκασίων 1848: «Οι αιχμάλωτοι των Καυκασίων». Η Ευτέρπη, τομ. 1, αρ. 12, 1848, 10-21. Ο νυμφικός στέφανος 1850: «Ο νυμφικός στέφανος». Η Ευτέρπη, τομ. 3, αρ. 71, 1850, 1120-1124 τομ. 3, αρ. 72, 1850, 1148-1150.
Politis 2007: Politis, Alexis. «La différenciation du comportement grec vis-à-vis des Bulgares vers le milieu du XIXe siècle Problèmes de nationalismes». The Historical Review, Vol. IV, 2007, 105-118. Valtcheva 2009: Вълчева, Драгомира. Модуси на пренаписването: Пандели Кисимов като преводач на Лукиановия диалог Токсарис, или приятелството. LiterNet, бр. 3 (112), 15.03.2009 <http://liternet.bg/publish23/dr_vylcheva/modusi.htm> [Dragomira Valtcheva. «Τρόποι μεταγραφής: ο Pandeli Kissimov ως μεταφραστής του διαλόγου του Λουκιανού Τόξαρις ή φιλία». Ηλεκτρονικό περιοδικό LiterNet, αρ. 3 (112), 15.03.2009]. Venelin 1829: Венелин, Юрий. Древние и нынешнье болгаре в политическом, народописном, историческом и религиозном их отношении к россиянам. Том Ι. Москва. В Университетской типографии, 1829 [Yuriy Venelin. Οι αρχαίοι και οι τωρινοί Βούλγαροι: η πολιτική, λαογραφική, ιστορική και θρησκευτική τους σχέση με τους Ρώσους. Τόμος Α. Μόσχα: Στο Πανεπιστημιακό τυπογραφείο, 1829]. Zahariev 1870: Захариев, Стефан. Географико-историко-статистическо описание на Татарпазарджишката кааза. Виена, 1870 (фототипно издание с коментар, София, 1973) [Stefan Zahariev. Ιστορική, γεωγραφική και στατιστική περιγραφή του καζά του Τατάρ Πάζαρτζικ. Βιέννη, 1870 (σχολιασμένη φωτοτυπική έκδοση, Σόφια, 1973)]. Zahariev 1871: Македонско пирувание (превел Стефан Захариев). Читалище 7, януари 1871, 210-216 [«Μακεδονικό συμπόσιο» (μετάφραση από τον Stefan Zahariev). Περ. Čitalište, αρ. 7, Ιανουάριος 1871, 210-216]. Zahariev 1900: Захариев, Христо. Животопис на Стефана Захариев, от гр. Т.- Пазарджик. Училищен преглед 5, кн. 7 и 8, 1900, 658-668 [Hristo Zahariev. «Βιογραφία του Στέφαν Ζαχάριεβ από την πόλη Τατάρ Πάζαρτζικ». Περ. Učilišten pregled 5, αρ. 7 και 8, 1900, 658-668].