ΕΞΥΓΙΑΝΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΥΠΟΓΕΙΟΥ ΥΔΡΟΦΟΡΕΑ ΔΙΥΛΙΣΤΗΡΙΟΥ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1 ΕΞΥΓΙΑΝΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΥΠΟΓΕΙΟΥ ΥΔΡΟΦΟΡΕΑ ΔΙΥΛΙΣΤΗΡΙΟΥ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΓΙΔΑΡΑΚΟΣ, ΜΑΡΙΑ ΑΪΒΑΛΙΩΤΗ Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος, Πολυτεχνείο Κρήτης ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία παρουσιάζει την εφαρμογή καινοτόμων τεχνολογιών εξυγίανσης υπογείων υδάτων στο υπέδαφος ενός διυλιστηρίου πετρελαίου, το οποίο βρίσκεται υπό πλήρη λειτουργία και παρουσιάζει σύνθετα προβλήματα ρύπανσης, κυρίως λόγω της παρουσίας Ελαφριών Μη Υδατικής Φάσης Υγρών (Light Non Aqueous Phase Liquids - LNAPL) στο υπέδαφος. Η κύρια τεχνολογία που εφαρμόζεται είναι η βιοαναρόφηση (bioslurping), η οποία στοχεύσει στην απομάκρυνση της ελαιώδους φάσης, με την χρήση ειδικού συστήματος, που έχει συνδεθεί με περίπου 60 πηγάδια, καλύπτοντας ολόκληρη την επιφάνεια του υφιστάμενου πλουμίου. Για την αποκατάσταση του κυρίως όγκου του υπόγειου υδροφορέα έχει εφαρμοστεί επιτυχώς σε πιλοτική κλίμακα η τεχνολογία air sparging, η οποία σε σύντομο χρονικό διάστημα απέδωσε ιδιαίτερα ικανοποιητικά αποτελέσματα εξυγίανσης. Παράλληλα, χρησιμοποιούνται περισσότερα από 120 επιπλέον πηγάδια για την παρακολούθηση του υπεδάφους σε όλη την έκταση των εγκαταστάσεων, οι οποίες καταλαμβάνουν επιφάνεια ίση με 1.000. 000 m 2. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Εφαρμοζόμενες τεχνολογίες Η βιοαναρρόφηση είναι μια σχετικά νέα τεχνολογία εξυγίανσης, η οποία συνδυάζει στοιχεία τριών διαφορετικών τεχνικών αποκατάστασης: της άντλησης υπό κενό (vacuum

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2 - enhanced pumping), της άντλησης εδαφικού αέρα (soil vapour extraction) και του βιοαερισμού (bioventing) (Khan et. al, 2004) και ως εκ τούτου επιτυγχάνει ταυτόχρονη εξυγίανση εδάφους και υπόγειου υδροφορέα, μέσω της απομάκρυνσης των LNAPL και του εδαφικού αέρα, μέσω της έμεσης παροχής οξυγόνου και της ενίσχυσης της βιοαποικοδόμησης των πτητικών, αέριων ρύπων. Ένα τυπικό πηγάδι βιοαναρρόφησης διαθέτει έναν σωλήνα με προσαρμόσιμο μήκος, ο οποίος τοποθετείται εντός του υφιστάμενου στρώματος ελαιώδους φάσης και συνδέεται με μια αντλία. Μέσω του συγκεκριμένου σωλήνα επιτυγχάνεται η άντληση της ελαιώδους φάσης, μικρών ποσοτήτων νερού και εδαφικού αέρα από το υπέδαφος. Όταν το πάχος των LNAPL μειωθεί σημαντικά, τότε μέσω του σωλήνα πραγματοποιείται μονάχα άντληση εδαφικού αέρα, επιτρέποντας την ανανέωση αυτού από την επιφάνεια του εδάφους και ως εκ τούτου την αύξηση της συγκέντρωσης του οξυγόνου και του ρυθμού αερόβιας βιοαποικοδόμησης των πτητικών αέριων ρύπων στην ακόρεστη ζώνη. Το αντλούμενο μείγμα ελαιώδους φάσης, νερού και αέρα οδηγείται σε ειδικούς διαχωριστές υγρών / αερίων και ελαίων / νερού. Στο Σχήμα 1 παρουσιάζονται τα βασικά τμήματα ενός τυπικού συστήματος βιοαναρρόφησης. Τα κύρια πλεονεκτήματα της βιοαναρροφητικής τεχνολογίας περιλαμβάνουν τα εξής (Gidarakos et al., 2001a, Khan et al., 2004): υψηλή απόδοση ανάκτησης της ελαιώδους φάσης, ελαχιστοποίηση της ανάμειξης του υπόγειου νερού με την ελαιώδη φάση, λόγω αποφυγής δημιουργίας κώνου αναρρόφησης και επικράτησης οριζόντιας ροής της ελαιώδους φάσης προς το σωλήνα άντλησης, ελαχιστοποίηση του όγκου των αντλούμενων υγρών, λόγω αμελητέας άντλησης υπόγειου νερού μαζί με την ελαιώδη φάση, ενίσχυση της διεργασίας της βιοαποικοδόμησης στην ακόρεστη ζώνη του υπεδάφους, ικανότητα εφαρμογής με χρήση κινητής μονάδας, δυνατότητα αποφυγής της επεξεργασίας του αντλούμενου εδαφικού αέρα, στην περίπτωση χαμηλών ρυθμών άντλησης,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 3 καλός έλεγχος της κινητικότητας και της ενδεχόμενης εξάπλωσης της ελεύθερης ελαιώδους φάσης. Σχήμα 1: Επιμέρους τμήματα ενός τυπικού συστήματος βιοαναρρόφησης. H μέθοδος air sparging εκπροσωπεί μια σχετικά νέα και πολύ αποτελεσματική τεχνολογία εξυγίανσης υπόγειων υδάτων, η οποία σε γενικές γραμμές, αφορά στη διοχέτευση αέρα μέσα στο υπέδαφος με στόχο την εξάτμιση των υφιστάμενων ρύπων και την ενίσχυση της βιοαποικοδόμησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις ανεπιθύμητοι ρύποι, οι οποίοι επιχειρείται να απομακρυνθούν με τη μέθοδο air sparging, είναι οργανικές πτητικές ενώσεις. Η βασικότερη προσέγγιση της μεθόδου air sparging συμπεριλαμβάνει τη χρήση μεμονωμένων πηγαδιών διοχέτευσης αέρα, τα οποία καταλήγουν σ ένα στενό διάκενο, που τοποθετείται στον πυθμένα του υδροφορέα ή κάτω από το βαθύτερο ρυπασμένο τμήμα αυτού, από το οποίο και γίνεται η εισαγωγή αέρα, όπως φαίνεται στο Σχήμα 2 (Γιδαράκος Ε. και Αϊβαλιώτη Μ., 2005).

µ air sparging µ µ µ µ µ,, µ µ µ µ,, µ 2 (. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ., 2005). 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4 Σχήμα 2: Απεικόνιση της τεχνολογίας air sparging για την εξυγίανση της µ 2: κορεσμένης ζώνης και της air in-situ sparging άντλησης ατμών από την µ ακόρεστη ζώνη. insitu µ. Ο µ µ συμπιεσμένος αέρας ωθείται µ μέσα από το πηγάδι και ρέει ακτινικά προς τα έξω και, µ. µ, προς τα πάνω,, μέσα στο έδαφος. µ Καθώς οι φυσαλίδες αέρα µ κινούνται μέσα στο έδαφος,, µ µ µ τα πτητικά συστατικά, που είναι διαλυμένα στο υπόγειο νερό ή προσροφημένα στην επιφάνεια των κόκκων του εδάφους, εξατμίζονται και παρασύρονται στην ακόρεστη ζώνη. µ 2 μαζί με τις φυσαλίδες του αέρα. Η διαδικασία εισαγωγής αέρα αυξάνει τις συγκεντρώσεις διαλυμένου οξυγόνου, γεγονός το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του ρυθμού βιοαποικοδόμησης, σε διατάραξη των κόκκων του εδάφους, καθώς και σε αύξηση της πιθανότητας διάλυσης και εξάτμισης των λεγόμενων Πυκνών Μη Υδατικής Φάσης Υγρών (Dense Non Aqueous Phase Liquids -DNAPL). Αν τα πηγάδια τοποθετηθούν κατάλληλα, τα συσσωρευμένα DNAPL και τα συσσωματώματά τους μπορούν να μειωθούν δραστικά. Παραλλαγή αυτής της πρώτης προσέγγισης της μεθόδου air sparging αποτελεί η τεχνολογία in well air sparging. Σε αυτήν την τεχνολογία χρησιμοποιούνται μεν μεμονωμένα πηγάδια διοχέτευσης αέρα στην κορεσμένη ζώνη, με τη διαφορά όμως ότι ο παρεχόμενος αέρας δεν βγαίνει από το πηγάδι προς το έδαφος, αλλά παραμένει μέσα σε αυτό (Σχήμα 3). Αυτή η τροποποιημένη τεχνολογία φαίνεται να είναι εξίσου αποτελεσματική με την τυπική μέθοδο air sparging και ιδιαίτερα λειτουργική στην περίπτωση ύπαρξης μεγάλου βάθους υδροφορέα και εδάφους με χαμηλή διαπερατότητα (Suthersan S., 1997). Μερικά από τα κυριότερα πλεονεκτήματα της μεθόδου air sparging είναι τα ακόλουθα (Suthersan S., 1997, Naval Facilities Engineering Service Center, 2001, Leeson Α. et al., 2002):

1.2. µ µ µ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 5 απομακρύνει πολύ αποτελεσματικά την υπολειμματική ρύπανση από την κορεσμένη ζώνη του εδάφους, η in-situ εφαρμογή έχει την ανάγκη ελάχιστου επιφανειακού χώρου για την εγκατάσταση βοηθητικού εξοπλισμού, air sparging µ μπορεί να εφαρμοστεί µ µ σε συνδυασμό (Suthersan με άλλες S., 1997). τεχνολογίες, όπως τις μεθόδους της βιοαναρρόφησης (bioslurping), µ της άντλησης µ και επεξεργασίας air sparging (pump-and-treat) και (Suthersan S., 1997, Naval Facilities Engineering Service Center, 2001, Leeson. et al., της άντλησης εδαφικού αέρα (soil vapor extraction), 2002): χρησιμοποιεί µ άμεσα παραδοτέο µ εξοπλισμό, µµ με αποτέλεσμα τη σημαντική µ μείωση του, κόστους εγκατάστασης, in-situ µ λειτουργίας και συντήρησης, µ, απαιτεί µ μικρούς χρόνους µ εξυγίανσης, µ συνήθως µ λιγότερο, από ένα χρόνο, µ ανάλογα με (bioslurping), (pump-and-treat) τις συνθήκες που επικρατούν, (soil vapor extraction), είναι δυνατόν µ υπάρχοντα µ πηγάδια µ, παρακολούθησης µ µ να μετατραπούν µ µ σε πηγάδια,, εφαρμογής της µ μεθόδου air sparging,, μειώνοντας έτσι το κόστος 1, εφαρμογής της, µ, οι ρύποι απομακρύνονται ευκολότερα όταν βρίσκονται στην µ αέρια φάση από ότι όταν µ µ air sparging, µ µ, είναι διαλυμένοι στο υπόγειο νερό, φαινόμενο το οποίο εκμεταλλεύεται η μέθοδος air µ sparging, µ, µ µ µ air sparging, λόγω του χαμηλού µ κόστους λειτουργίας και συντήρησης των συστημάτων µ air sparging, air sparging, µ µ η εφαρμογή της τεχνολογίας είναι περισσότερο συμφέρουσα µ σε περιπτώσεις όπου είναι αναγκαία η επεξεργασία μεγάλων ποσοτήτων υπόγειων. υδάτων. Σχήμα 3: Γραφική απεικόνιση της τεχνολογίας in-well air sparging. µ 3: in-well air sparging.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 6 1.2. Περιοχή μελέτης Η περιοχή μελέτης της συγκεκριμένης εργασίας είναι οι εγκαταστάσεις ενός ελληνικού διυλιστηρίου, οι οποίες καταλαμβάνουν έκταση 1.000.000 m 2 και λειτουργούν για περισσότερα από 20 χρόνια. Σύμφωνα με τις διαγραφίες, που έχουν πραγματοποιηθεί κατά τη διάνοιξη των πηγαδιών παρακολούθησης και άντλησης της ελεύθερης φάσης στο πλαίσιο του προγράμματος αποκατάστασης, το έδαφος στην περιοχή του διυλιστηρίου αποτελείται από αμμώδη και ιλυώδη άργιλο (sand silty clay) με τη συμμετοχή χαλικιών και χονδρότερων υλικών. Η χημική και ορυκτολογική σύσταση του εδαφικού υλικού σχετίζεται με αυτήν του υποστρώματος, το οποίο αποτελείται από ασβεστόλιθο και δολομίτη στους λόφους και αλουβιακές αποθέσεις στα χαμηλότερα επίπεδα (Gidarakos et al. 2001b). Το νερό, που μεταφέρεται υπογείως, δημιουργεί ένα πολύπλοκο υπόγειο σύστημα καναλιών, το οποίο κατά τόπους γίνεται επιφανειακό και καταλήγει σε πηγές ή στη θάλασσα. Τα ρήγματα, που υπάρχουν στην περιοχή, διακόπτουν ή αλλάζουν την πορεία της υπόγειας ροής και είναι υπεύθυνα για τις αλλαγές στη λιθολογία αλλά και την ύπαρξη λόφων. Επίσης, η παρουσία εγκοίλων, τα οποία αποθηκεύουν ποσότητες νερού, οδηγούν σε μη προβλέψιμες κατευθύνσεις την υπόγεια απορροή (Gidarakos et al. 2001b). Οι πρώτες ενδείξεις διαρροών και ρύπανσης του υπεδάφους παρουσιάστηκαν περίπου πριν 15 χρόνια, όταν ελαφριοί πετρελαϊκοί ρύποι εμφανίστηκαν σε μια κοντινή λίμνη. Άμεσα κατασκευάστηκαν περισσότερα από 120 πηγάδια για την παρακολούθηση του υπεδάφους. Τελικά, διαπιστώθηκε η ύπαρξη εκτεταμένου και σημαντικού πάχους ελαιώδους φάσης στην επιφάνεια του υπόγειου υδροφορέα (McCarthy et al. 1999) και για πρώτη φορά εφαρμόστηκε η τεχνολογία βιοαναρρόφησης το 1998. Χρειάστηκε η απομάκρυνση ιδιαίτερα σημαντικών ποσοτήτων ελαιώδους φάσης (Gidarakos et al. 2001a), ώστε να μπορέσει να επιτευχθεί μια ικανοποιητική αποκατάσταση της ποιότητας του υπόγειου νερού. Το Μάιο του 2003, το Εργαστήριο Διαχείρισης Τοξικών και Επικινδύνων Αποβλήτων του Τμήματος Μηχανικών Περιβάλλοντος του Πολυτεχνείου Κρήτης ανέλαβε την εφαρμογή ενός πλήρους προγράμματος αποκατάστασης και παρακολούθησης του υπεδάφους

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 7 των εγκαταστάσεων του διυλιστηρίου, το οποίο περιελάμβανε την ανάκτηση της ελεύθερης ελαιώδους φάσης, την παρακολούθηση του εγκατεστημένου συστήματος βιοαναρρόφησης και γενικότερα την άμεση ανίχνευση οποιασδήποτε νέας πιθανής διαρροής. 2. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΒΙΟΑΝΑΡΡΟΦΗΣΗΣ Στο διυλιστήριο έχει εγκατασταθεί ένα τυπικό σύστημα βιοαναρρόφησης, το οποίο παρουσιάζεται στην Εικόνα 1. Εικόνα 1: Όψη του εγκατεστημένου συστήματος βιοαναρρόφησης. Όπως προκύπτει από τις μετρήσεις του πάχους της ελεύθερης ελαιώδους φάσης και τους δημιουργηθέντες μηνιαίους χάρτες κατανομής αυτής, η τεχνολογία της βιοαναρρόφησης έχει επιτύχει σημαντική μείωση του μεγέθους του αρχικού πλουμίου, αποτρέποντας παράλληλα την όποια εξάπλωση αυτού εκτός των εγκαταστάσεων του διυλιστηρίου. Στο Σχήμα 4 παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικοί χάρτες της ελεύθερης ελαιώδους φάσης της περιόδου Μάιος 2003 Νοέμβριος 2006. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι καθημερινές ανακτώμενες ποσότητες της ελεύθερης ελαιώδους φάσης καταγράφονται, προκειμένου να είναι εφικτή η εκτίμηση των διαθέσιμων ποσοτήτων στο υπέδαφος. Η συγκεκριμένη εκτίμηση είναι πολύ σημαντική για τον εντοπισμό ενδεχόμενων νέων διαρροών.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 8 ) 2003 ) µ 2003 ) 2004 ) 2005 ) 2006 ) µ 2006 Σχήμα 4: Πορεία κατανομής της ελεύθερης ελαιώδους φάσης. Αυξημένες αντλούμενες ποσότητες ελαιωδών δεν συμπίπτουν αναγκαστικά με αύξηση της έκτασης του υφιστάμενου πλουμίου, δεδομένου ότι το εγκατεστημένο σύστημα παρακολουθείται στενά και ρυθμίζεται κατάλληλα για την αντιμετώπιση οποιασδήποτε νέας αλλαγής. Κάθε εβδομάδα διεξάγονται τεστ ανάκτησης για την εκτίμηση της ροής της ελεύθερης ελαιώδους φάσης σε διάφορα τμήματα των εγκαταστάσεων. Τα συγκεκριμένα τεστ περιλαμβάνουν την πλήρη άντληση της ελαιώδους φάσης από ένα συγκεκριμένο πηγάδι και την καταγραφή του αναγκαίου χρόνου επανεμφάνισης αυτής στο αρχικό της πάχος. Τα τεστ που έχουν διεξαχθεί δείχνουν σχετικά υψηλή ροή της ελεύθερης ελαιώδους φάσης σε συγκεκριμένα πηγάδια των εγκαταστάσεων. Φυσικά, η εν λόγω ροή εξαρτάται

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 9 από πολλές παραμέτρους, όπως την ύπαρξη κοντινών διαρροών και τις τοπικές υδρογεωλογικές συνθήκες. Η εν λόγω εξάρτηση επιβεβαιώνεται από τη σημαντική απόκλιση των υπολογιζόμενων ρυθμών επανεμφάνισης της ελεύθερης ελαιώδους φάσης στα διάφορα εξεταζόμενα πηγάδια, κατά τη διεξαγωγή των τεστ ανάκτησης. Γενικά, τα συγκεκριμένα τεστ δείχνουν σχετικά γρήγορη επανεμφάνιση της ελεύθερης ελαιώδους φάσης και σημαντικό πάχος αυτής σε ορισμένα πηγάδια. Παράλληλα, τα τεστ παραγωγικότητας, τα οποία περιλαμβάνουν τη συνεχή άντληση της ελεύθερης ελαιώδους φάσης για την εκτίμηση των διαθέσιμων ποσοτήτων στο υπέδαφος, έχουν δείξει ότι οι εν λόγω ποσότητες δεν είναι ιδιαίτερα υψηλές. Ακόμη και σε πηγάδια, όπου παρουσιάζεται σημαντικό πάχος ελεύθερης ελαιώδους φάσης, σχετικά μικρές ποσότητες προϊόντος μπορούν να ανακτηθούν υπό συνεχή άντληση, υποδεικνύοντας μικρή διαθεσιμότητα ελεύθερης ελαιώδους φάσης. Αναλυτικές διαδικασίες, όπως αέρια χρωματογραφία σε συνδυασμό με τεχνικές χημικής αποτύπωσης (chemical fingerprinting), χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό της σύστασης της ελεύθερης ελαιώδους φάσης, καθώς και των μεταβολών αυτής. Με τη δυνατότητα εντοπισμού μεταβολών της σύστασης της ελαιώδους φάσης, γίνεται επίσης δυνατός ο προσδιορισμός ενδεχόμενων νέων διαρροών. Εν συντομία, τα κύρια αποτελέσματα, που προκύπτουν, από τη δειγματοληψία και την ανάλυση της ελαιώδους φάσης είναι τα εξής (Pasadakis et. al., 2006): η υφιστάμενη ελεύθερη ελαιώδης φάση συνίσταται από τρεις κύριες κατηγορίες ενώσεων: ελαφριά πετρελαϊκά προϊόντα (π.χ. βενζίνη), βαρέα πετρελαϊκά προϊόντα (π.χ. ντίζελ) και μείγματα αυτών, το τολουόλιο και και τα ξυλένια κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό της μάζας των δειγμάτων, ενώ άλλα πτητικά συστατικά, όπως παραφίνες, ναφθαλένια και ολεφίνες (n-c5 έως n-c8), είναι επίσης παρόντα σε υψηλές συγκεντρώσεις («βαρύτερες» ενώσεις (n- C9) είναι παρούσες σε πολύ μικρότερο ποσοστό), η παρουσία πτητικών υδρογονανθράκων σε υψηλές συγκεντρώσεις στα δείγματα της ελεύθερης ελαιώδους φάσης, υποδεικνύουν κίνδυνο για την ανάπτυξη εύφλεκτων συνθηκών στο υπέδαφος.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 10 3. ΕΦΑΡΜΟΓΗ AIR SPARGING 3.1 Στοιχεία εφαρμογής Η περιοχή πιλοτικής εφαρμογής της τεχνολογίας air sparging βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά των εγκαταστάσεων του διυλιστηρίου (Σχήμα 5), όπου υπάρχουν αρκετά πηγάδια παρακολούθησης, από τα οποία πραγματοποιούνται δειγματοληψίες υπόγειου νερού, εδαφικού αέρα και γενικότερα παρακολούθηση της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα και του πάχους της ελεύθερης ελαιώδους φάσης. Σύμφωνα με τα μακροχρόνια υπάρχοντα στοιχεία, στη συγκεκριμένη περιοχή δεν εμφανίζεται ουσιαστικά καθόλου ελεύθερη φάση, γεγονός το οποίο την καθιστά κατάλληλη για την εφαρμογή της τεχνολογίας air sparging (Aivalioti M. and Gidarakos E., 2005). Σχήμα 5: Περιοχή εγκατάστασης της πιλοτικής μονάδας air sparging. Αναλύσεις δειγμάτων υπόγειου νερού από επιλεγμένα πηγάδια της περιοχής έχουν δείξει επιβάρυνση αυτού, τόσο από ΤΡΗ (Total Petroleum Hydrocarbons) γενικότερα, όσο και από τα συστατικά ΒΤΕΧ (Benzene Toluene Ethyl-benzene Xylene) και ΜΤΒΕ (Μethyl Τertiary-Βutyl Εther).

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 11 Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα αναλύσεων, που πραγματοποιήθηκαν τους 3 τελευταίους μήνες, πριν την εγκατάσταση και την έναρξη της λειτουργίας του πιλοτικού συστήματος air sparging. Πίνακας 1: Αποτελέσματα αναλύσεων δειγμάτων υπόγειου νερού από πηγάδια της περιοχής air sparging. ΠΗΓΑΔΙ ΒΤΕΧ (mg/l) TPH (mg/l) MTBE (mg/l) ΣΧΟΛΙΑ ΜΑΙΟΣ 2004 MP1 0 105 έντονη οσμή, θολό, αιωρήματα MP2 1,11 55 οσμή, αιωρήματα RW27 0,42 14 έντονη οσμή, αιωρήματα BS1 0,57 78 οσμή, αιωρήματα 11 4 139 έντονη οσμή, θολό, αιωρήματα MP3 0,41 43 οσμή, αιωρήματα MP4 0 3 οσμή, λίγο θολό, αιωρήματα BS4 0 20 οσμή, θολό κίτρινο ΙΟΥΝΙΟΣ 2004 MP1 5,29 398 έντονη οσμή, θολό, αιωρήματα MP2 1,67 380 έντονη οσμή, θολό, αιωρήματα RW27 3,44 36 οσμή, θολό, αιωρήματα BS1 4,78 76 έντονη οσμή, θολό, αιωρήματα 11 6,43 164 έντονη οσμή, θολό, αιωρήματα ΙΟΥΛΙΟΣ 2004 MP1 5,42-2,23 έντονη οσμή, σχετικά διαυγές MP2 6,53-7,34 έντονη οσμή, σχετικά διαυγές BS1 2,36-3,44 έντονη οσμή, σχετικά διαυγές Σημείωση: Το σύμβολο δηλώνει την ύπαρξη ΜΤΒΕ στα δείγματα του υπόγειου νερού που αναλύθηκαν, χωρίς όμως να είναι γνωστή συγκέντρωσή του. Στην εν λόγω περιοχή, έχει εφαρμοστεί στο παρελθόν η τεχνολογία του βιοαερισμού (bioventing), η οποία περιλαμβάνει τη διοχέτευση αέρα στην ακόρεστη ζώνη του εδάφους, με στόχο την εξάτμιση των υπαρχόντων πτητικών ρύπων. Η βασική ιδέα λειτουργίας της μεθόδου αυτής είναι ίδια με εκείνη της τεχνολογίας air sparging, με τη διαφορά ότι η πρώτη εφαρμόζεται στην ακόρεστη ζώνη, ενώ η δεύτερη στην κορεσμένη ζώνη του εδάφους. Ο βιοαερισμός εφαρμόστηκε με απόλυτη επιτυχία σε περιοχή εμβαδού περίπου 12.000 m 2, με χρήση 40 πηγαδιών διοχέτευσης αέρα (βάθους από 5 έως 15 m), επιφέροντας σημαντικά αποτελέσματα εξυγίανσης (συγκεκριμένα μείωση της συγκέντρωσης ΤΡΗ από 8000 ppm σε <1000 ppm) σε σύντομο χρονικό διάστημα (σχεδόν 1,5 χρόνο), γεγονός το οποίο υποδεικνύει την καταλληλότητα του εδάφους της περιοχής για ικανοποιητική διοχέτευση και διασπορά αέρα στο υπέδαφος (καλή διαπερατότητα εδάφους).

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 12 Πριν το σχεδιασμό, την εγκατάσταση και τη λειτουργία της πιλοτικής μονάδας air sparging πραγματοποιήθηκε μια όσο το δυνατόν λεπτομερέστερη μελέτη της περιοχής, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί μια αξιόπιστη και ρεαλιστική εικόνα των χαρακτηριστικών και των επικρατούντων συνθηκών του πεδίου. Αρχικά, καταγράφηκαν τα χαρακτηριστικά του υπεδάφους στα πηγάδια της περιοχής air sparging (βάθος υδροφόρου ορίζοντα και βάθος αδιαπέρατου στρώματος) και υπολογίστηκε το εύρος του πάχους υδροφόρου στρώματος. Επίσης, συλλέχθηκαν γεωλογικά στοιχεία, από παλαιότερες και νεότερες γεωλογικές τομές. Όπως χαρακτηριστικά προκύπτει από τις τομές αυτές (Σχήμα 6), το υπέδαφος της περιοχής air sparging αποτελείται κυρίως από άμμο, χαλίκι και άργιλο, με διαφορετική κάθε φορά αναλογία. Η διαφορετική αυτή αναλογία των τριών βασικών συστατικών έχει ως αποτέλεσμα τη μεταβολή των χαρακτηριστικών του υπεδάφους (πορώδες, διαπερατότητα, υδραυλική αγωγιμότητα, κ.ά.) χωρικά και την επικράτηση σχετικής ανομοιογένειας στο πεδίο. Τέλος, στοιχεία από τις μετρήσεις της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα και του αδιαπέρατου στρώματος στα πηγάδια της περιοχής air sparging συνδυάστηκαν με υψομετρικά δεδομένα από τους υπάρχοντες τοπογραφικούς χάρτες του διυλιστηρίου, προκειμένου να κατασκευαστεί χάρτης του απόλυτου υψόμετρου της επιφάνειας του εδάφους, του υδροφορέα και του αδιαπέρατου υποστρώματος. Για την καλύτερη απεικόνιση της στάθμης του υδροφορέα κατασκευάστηκε επίσης και χάρτης ισοϋψών του υδροφόρου ορίζοντα στην περιοχή air sparging (Σχήμα 7). Όπως χαρακτηριστικά προκύπτει, η ροή του υπόγειου νερού δεν είναι ιδιαίτερα ομοιόμορφη, ως προς την κατεύθυνσή της. Στα βόρεια της περιοχής air sparging η ροή πραγματοποιείται από τα νότια προς τα βόρεια, ενώ στα πηγάδια του συστήματος (ΜΡ2, ΜΡ1, RW27, 11 και BS1) η κατεύθυνση της ροής του υπόγειου νερού γίνεται από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Η εκτιμώμενη ταχύτητα ροής του υπόγειου νερού στη συγκεκριμένη περιοχή ανέρχεται στα 0,01m/d.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 13 Σχήμα 6: Ενδεικτική γεωλογική τομή στην περιοχή air sparging. BS4 11 MP4 MP3 MP2 MP1 RW27 2.55 2.5 2.45 2.4 2.35 2.3 2.25 2.2 2.15 2.1 2.05 2 1.95 1.9 1.85 1.8 1.75 1.7 1.65 1.6 1.55 1.5 BS3 BS1 Σχήμα 7: Απεικόνιση του απόλυτου υψόμετρου του υδροφόρου ορίζοντα στην ευρύτερη περιοχή air sparging. Έπειτα από μελέτη των παραπάνω δεδομένων, το σύστημα που επιλέχθηκε και εγκαταστάθηκε (Εικόνες 2 έως 4) στην περιοχή air sparging συμπεριελάμβανε τις ακόλουθες μονάδες (Aivalioti M. and Gidarakos E., 2005): ηλεκτρικό πίνακα ελέγχου του συστήματος και παροχής ρεύματος, αεροσυμπιεστή δυο κεφαλών (αντιεκρηκτικού τύπου) 5,5 + 5,5 ΗΡ, με δυνατότητα παροχής 1000L/min και αεροφυλάκιο 500L (διαθέτει επίσης ρυθμιστή πίεσης και δια-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 14 κόπτη ελέγχου ροής), όργανο διανομής του αέρα και ροόμετρο, ελαστικούς σωλήνες διανομής του αέρα στα επιλεχθέντα πηγάδια, μανόμετρα, τοποθετημένα στα πηγάδια του συστήματος για την παρακολούθηση της αναπτυσσόμενης πίεσης μέσα σε αυτά, βιδωτά καπάκια και πλάκες PVC για τη στεγανοποίηση των πηγαδιών της μονάδας. Εικόνα 2: Όψη του εγκατεστημένου αεροσυμπιεστή. Εικόνα 3: Όψη του εγκατεστημένου πίνακα ελέγχου. Εικόνα 4: Τυπικό πηγάδι air sparging του εγκατεστημένου συστήματος.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 15 Το σύστημα air sparging λειτούργησε αρχικά δοκιμαστικά σε ένα μόνο πηγάδι (ΜΡ1), προκειμένου να ελεγχθεί η ασφαλής λειτουργία του και να γίνει μια πρώτη εκτίμηση της «αντίδρασης» του πεδίου στην εισαγωγή αέρα στο υπέδαφος. Η δοκιμαστική αυτή λειτουργία κράτησε περίπου ένα μήνα, κατά τη διάρκεια του οποίου πραγματοποιούνταν λεπτομερής παρακολούθηση τόσο του ίδιου του συστήματος (έλεγχος παροχής και πίεσης διοχετευόμενου αέρα), όσο και κάποιων βασικών ποιοτικών παραμέτρων του εδαφικού αέρα και του υπόγειου νερού γύρω από το πηγάδι air sparging. Η επιλογή της κατάλληλης παροχής και πίεσης αέρα στον υδροφορέα μέσω του πηγαδιού έγινε βάσει των δυνατοτήτων του υπεδάφους στο συγκεκριμένο σημείο του. Πιο αναλυτικά, στόχος ήταν ο προσδιορισμός της ελάχιστης και της μέγιστης δυνατής πίεσης, που μπορεί να εφαρμοστεί στην περιοχή, επιτυγχάνοντας ικανοποιητική εισαγωγή και διασπορά αέρα στο υπέδαφος. Οι πιέσεις αυτές σχετίζονται άμεσα με το βάθος και το πάχος του υδροφορέα, ενώ η επιθυμητή παροχή αέρα για την εκκίνηση της λειτουργίας του συστήματος, βάσει προηγούμενης εμπειρίας, κυμαίνονται μεταξύ 60 και 90L/min. Γνωρίζοντας τα απαιτούμενα υδρογεωλογικά δεδομένα του πεδίου στο σημείο του πηγαδιού ΜΡ1, υπολογίστηκαν όλες οι λειτουργικές παράμετροι του συστήματος. Μετά την επιτυχημένη δοκιμαστική λειτουργία του συστήματος και την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων για τις δυνατότητες του ίδιου, αλλά και του πεδίου, η λειτουργία του επεκτάθηκε και σε άλλα πηγάδια. Συγκεκριμένα, η κεντρική μονάδα air sparging συνδέθηκε και με τα πηγάδια MP2, BS1, 11 και RW27. Το σύστημα αποτελούνταν πλέον από 5 πηγάδια εισαγωγής αέρα, τα οποία κάλυπταν περιοχή ίση με 340m 2 περίπου. Τα χαρακτηριστικά του διοχετευόμενου αέρα (παροχή και πίεση) προσδιορίστηκαν για κάθε πηγάδι χωριστά (Πίνακας 2), δεδομένου ότι κάποια από αυτά παρουσίαζαν σημαντικές διαφοροποιήσεις ως προς το βάθος και το πάχος του υδροφορέα. Ο χρόνος της «κανονικής» λειτουργίας του συστήματος ήταν σαφώς μεγαλύτερος (περίπου 6 μήνες), ενώ η παρακολούθηση του ίδιου και των επιδράσεων της λειτουργίας του στο πεδίο συνέχισε να είναι συστηματικότατη.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 16 Πίνακας 2: Χαρακτηριστικά λειτουργίας του συστήματος air sparging. Πηγάδι air sparging Πίεση εισαγόμενου αέρα (bars) Επιλεχθείσα πίεση εισαγωγής αέρα (bars) Επιθυμητά όρια παροχής αέρα (L/min) Ελάχιστη Μέγιστη Ελάχιστη Μέγιστη Επιλεχθείσα παροχή αέρα (L/min) Χρόνος λειτουργίας ΜΡ2 0,35 1,16 0,57 40 1100 70 150ημέρες 10 ώρες/ 11 0,94 2,39 1,18 ημέρα BS1 0,31 1,12 0,55 RW27 1,7 4,2 2,09 3.2. Αποτελέσματα εφαρμογής Κατά τη διάρκεια της αρχικής δοκιμαστικής λειτουργίας το σύστημα λειτούργησε άψογα. Δεν χρειάστηκε καμία επέμβαση στη συνδεσμολογία των επιμέρους τμημάτων, ενώ ταυτόχρονα οι επιλεχθείσες λειτουργικές παράμετροι (πίεση και παροχή διοχέτευσης αέρα) αποδείχθηκαν κατάλληλες. Οι τιμές που είχαν υπολογιστεί βάσει βιβλιογραφίας (0,59 bars πίεση και 70L/min παροχή αέρα), αν και ήταν αρκετά συντηρητικές, αποδείχτηκαν σωστές, δεδομένου ότι επέτρεψαν την ομαλή λειτουργία του συστήματος, χωρίς εμφανή αρνητικά φαινόμενα (π.χ. αυξημένη πίεση στο πηγάδι air sparging, έντονη αναταραχή του υδροφορέα, κα.). Κατά την εκτεταμένη λειτουργία του συστήματος σε πέντε διαφορετικά πηγάδια, διαπιστώθηκε σαφής αύξηση της συγκέντρωσης του διαλυμένου οξυγόνου του υδροφορέα σε αυτά. Παράλληλα προέκυψε ότι η συγκέντρωσή του ήταν σχετικά μικρή στην αρχή της εβδομάδας (οπότε και το σύστημα είχε παραμείνει κλειστό για τουλάχιστον 56 ώρες) και αυξημένη στο τέλος της εβδομάδας (αφού το σύστημα είχε παραμείνει κλειστό για περίπου 10 ώρες). Η χαρακτηριστική αυτή αυξομείωση της συγκέντρωσης του διαλυμένου οξυγόνου (μεταξύ των τιμών 2 4mg/L) παρατηρείται σε όλα σχεδόν τα πηγάδια air sparging και είναι απόλυτα αναμενόμενη βάσει της περιοδικής λειτουργίας του συστήματος. Όσον αφορά στις συγκεντρώσεις των ΒΤΕΧ, ΤΡΗ και ΜΤΒΕ στο υπόγειο νερό της περιοχής air sparging, τα αποτελέσματα, που προέκυψαν, ήταν αρκετά ικανοποιητικά.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 17 Συγκεκριμένα, οι μηνιαίες μετρήσεις των συστατικών ΒΤΕΧ και ΤΡΗ έδειξαν πολύ μεγάλη μείωση της συγκέντρωσής τους σε όλα τα πηγάδια από το δεύτερο κιόλας μήνα της «κανονικής» λειτουργίας του συστήματος. Στις επόμενες δυο αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν, τα παραπάνω θετικά αποτελέσματα όχι μόνο επιβεβαιώθηκαν, αλλά ενισχύθηκαν, καθώς όπως προέκυψε οι συγκεντρώσεις των ΒΤΕΧ και ΤΡΗ είχαν πέσει κάτω από τα όρια ανίχνευσής τους (Πίνακας 3). Αντίθετα, η συγκέντρωση του MTBE δεν παρουσίασε ξεκάθαρη μείωση, τουλάχιστον όχι στην πλειονότητα των πηγαδιών. Συγκεκριμένα, στα πηγάδια BS1 και ΜΡ2 παρουσιάστηκε μείωση της συγκέντρωσής του (από 3,44 και 7,44mg/L σε <0,01 και 1,1mg/L, αντίστοιχα). Πίνακας 3: Αποτελέσματα αναλύσεων δειγμάτων υπόγειων νερών από τα πηγάδια της περιοχής air sparging. ΠΗΓΑΔΙ ΒΤΕΧ (mg/l) TPH (mg/l) MTBE (mg/l) ΣΧΟΛΙΑ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2004 MP1 7,88 13 - έντονη οσμή, σχετικά διαυγές MP2 0,58 8 - έντονη οσμή, σχετικά διαυγές BS1 0,32 6 - οσμή, θολό ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2004 MP1 0,17 < Q.L. 2,5 ελαφριά οσμή, διαυγές ροζ εκχύλισμα MP2 < Q.L < Q.L 1,6 ελαφριά οσμή, σχεδόν διαυγές RW27 0,06 < Q.L 11,8 ελαφριά οσμή, διαυγές BS1 0,12 < Q.L < Q.L έντονη οσμή, διαυγές 11 0,01 < Q.L 14,3 έντονη οσμή, λίγο θολό MP3 0,05 < Q.L 2,1 οσμή, λίγο θολό ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004 MP1 < Q.L < Q.L 3,2 ελαφριά οσμή, διαυγές ροζ εκχύλισμα MP2 < Q.L < Q.L < Q.L ελαφριά οσμή, διαυγές RW27 < Q.L < Q.L 13,6 ελαφριά οσμή, διαυγές BS1 < Q.L < Q.L 0,1 ελαφριά οσμή, διαυγές 11 0,04 < Q.L 12,2 έντονη οσμή, διαυγές MP3 < Q.L < Q.L 0,1 έντονη οσμή, διαυγές ΜΡ4 0,03 1 0,3 έντονη οσμή, διαυγές BS3 0,02 2 0,3 ελαφριά οσμή, λίγο θολό BS4 < Q.L < Q.L 9,3 ελαφριά οσμή, διαυγές ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2004 MP1 0,01-3,0 - MP2 < Q.L - 1,1 - RW27 < Q.L - 13,2 - BS1 < Q.L - < Q.L - 11 0,02-10,2 - MP3 < Q.L - < Q.L - ΜΡ4 < Q.L - < Q.L - BS3 < Q.L - < Q.L - Σημείωση: <Q.L. = below Quantitation Limit (ΜΤΒΕ,ΒΤΕΧ = 0.010mg/L, ΤΡΗ = 0.5mg/L).

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 18 Το γεγονός αυτό ήταν εν μέρει αναμενόμενο δεδομένου ότι γενικά η απομάκρυνση του MTBE από το υπόγειο νερό θεωρείται ένα πολύ δύσκολο έργο, λόγω της μεγάλης του διαλυτότητας σε αυτό, της μικρής τάσης προσρόφησής του στο έδαφος και του ιδιαίτερα χαμηλού ρυθμού βιοαποικοδόμησής του. Αν και το MTBE είναι πολύ πτητικό σε καθαρή μορφή και συγκεκριμένα αναφέρεται ότι είναι 3 φορές πιο πτητικό από το βενζόλιο, η διαλυτότητά του στο νερό είναι 30 φορές μεγαλύτερη από αυτήν του βενζολίου και η εξάτμισή του, όταν βρίσκεται σε διαλυμένη μορφή (π.χ. μέσα στο υπόγειο νερό) είναι δέκα φορές μικρότερη από εκείνη του βενζολίου (ΕΡΑ, 1998). Ως εκ τούτου, η απομάκρυνσή του από το υπόγειο νερό με εφαρμογή της τεχνολογίας air sparging είναι μεν αποτελεσματική, αλλά απαιτεί μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα εξυγίανσης και ίσως μεγαλύτερες ποσότητες διοχετευόμενου αέρα, σε σχέση με άλλους πτητικούς πετρελαϊκούς ρύπους. 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η μέχρι στιγμής εφαρμογή της βιοαναρροφητικής τεχνολογίας έχει οδηγήσει σε σημαντική μείωση του πάχους της ελεύθερης ελαιώδους φάσης σε ολόκληρη την περιοχή μελέτης. Παρόλα αυτά, η παρουσία υπολειμματικής ρύπανσης (σημαντικών προσροφημένων ποσοτήτων ελαιωδών) στην ακόρεστη ζώνη, καθώς επίσης η πιθανότητα εμφάνισης νέων διαρροών, καθιστούν αναγκαία τη συνεχή εφαρμογή της εν λόγω τεχνολογίας εξυγίανσης. Επιπλέον, παρ όλη την αποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης τεχνολογίας στην απομάκρυνση της ελεύθερης ελαιώδους φάσης από τον υδροφόρο ορίζοντα, δεν είναι ικανή να επεξεργαστεί την κυρίως μάζα του υδροφορέα, η οποία είναι σημαντικά επιβαρυμένη με πυκνότερα πετρελαϊκά συστατικά. Ως εκ τούτου έχει κριθεί αναγκαία η εφαρμογή μιας τεχνολογίας εξυγίανσης υπογείων υδάτων (air sparging), η οποία έπειτα από τη διεξαγωγή πιλοτικών εφαρμογών έχει αποδείξει την ικανότητα της να επιτύχει ιδιαίτερα ικανοποιητικά αποτελέσματα εξυγίανσης στην συγκεκριμένη περιοχή μελέτης.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 19 ΑΝΑΦΟΡΕΣ Γιδαράκος Ε., Αϊβαλιώτη Μ. (2005) «Τεχνολογίες Αποκατάστασης Εδαφών και Υπογείων Υδάτων από Επικίνδυνους ρύπους», Εκδόσεις ΖΥΓΟΣ, Θεσσαλονίκη. Aivalioti M., Gidarakos E. (2005) Operation and Efficiency of an Air Sparging Pilot Unit at a Refinery, Eighth International Symposium on In-situ and On-site Bioremediation, June 6-9, Baltimore, Maryland. EPA U.S. Environmental Protection Agency (1998) Revised Guidance Document for the Remediation of Contaminated Soils. Gidarakos, E., Thomas, J. (2001a) Detailed Chemical Characterization of Subsurface Contaminants in Support of Remediation Activities, Battelle Report. Gidarakos E., Thomas J., Gaglias I., Lamprinoudis D. (2001b) Bioslurping Treatment for Subsurface Contamination, Petroleum Technology, Vol. 6, pp 43-49. Khan F. I., Husain T., Hejazi R. (2004) An overview and analysis of site remediation technologies, Journal of Environmental Management, Vol. 71, pp. 95 122. Leeson Α., Johnson C. P., Johnson L. R., Vogel M. C., Hiinchee E. R., Marley M., Peargin T., Bruce L. C., Amerson L. I., Coonfare T. C., Gillespie D. R. and McWhorter B. D. (2002) Air sparging design paradigm, Battelle Institute. McCarthy, K., Uhler, A., Naymic, T., Gidarakos, E., Identification of Subsurface Hydrocarbon Products Using Fingerpsinting, Battelle Report, 2001. Naval Facilities Engineering Service Center (2001) Final Air Sparging Guidance Document. Pasadakis N., Gidarakos E., Kanellopoulou G., Spanoudakis N. (2007) Identifying Sources of Oil Spills in a Refinery by Gas Chromatography and Chemometrics. A case study, Environmental Forensics (in press). Suthersan S. (1997) Remediation Engineering: Design Concepts Lewis Publishers.