ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ & ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ Mάθημα: Γεωγραφικές δυναμικές και σύγχρονοι μετασχηματισμοί του ελληνικού χώρου Θέμα εργασίας: Η ιστορική - κοινωνική γεωγραφική διάσταση του ιδιότυπου διαχρονικού μετασχηματισμού της Ικαρίας Υπεύθυνη μαθήματος: Σ. Αυγερινού Κολώνια Διδακτική ομάδα: Σ. Αυγερινού Κολώνια, Π. Ηλιοπούλου, Ε. Χανιώτου, Ν. Μπελαβίλας, Ε. Κλαμπατσέα Εκπόνηση εργασίας: Σπυρίδων Παπαγιαννάκης ΑΘΗΝΑ 2010

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 Αντικείμενο της εργασίας... 5 Υπόθεση εργασίας... 5 Μεθοδολογία... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ - ΙΣΤΟΡΙΑ... 6 1.1 Γενικά στοιχεία... 6 1.2 Ιστορία... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΙΚΑΡΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΟΥΣ (15 ος 19 ος αιώνας)... 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ... 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΙΚΑΡΙΑΣ... 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 33 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 36 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 38 2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Ικαρία χαρακτηρίζεται από έντονο ορεινό ανάγλυφο με βαθιές χαράδρες, οροπέδια και λεκανοπέδια. Η ακτογραμμή παρουσιάζει μικρό οριζόντιο διαμελισμό με ελάχιστες εγκολπώσεις, ενώ δεν προσφέρει αξιόλογους όρμους και φυσικά λιμάνια, η απουσία των οποίων είχε σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του νησιού. Από τα αρχαία χρόνια το νησί λειτούργησε σαν τόπος εξορίας των ανεπιθύμητων και καταφύγιο των κατατρεγμένων. Η ανάγκη προστασίας από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές οδήγησε τους κατοίκους στην ανάπτυξη ενός ιδιότυπου μοντέλου άμυνας μέσω της κατοίκησης σε κρυφούς «αντιπειρατικούς» οικισμούς ενώ παράλληλα υιοθετήθηκε η λογική της αυτοκατανάλωσης με σκοπό την αυτάρκεια μέσω της λιτότητας. Από την εποχή του πρώτου επισκέπτη Cristoforo Buondelmonti τον 15 ο αιώνα μέχρι την εποχή του Ludwig Ross στα μέσα του 19 ου αιώνα η Ικαρία χαρακτηρίζεται από απομόνωση. Η οικιστική οργάνωση της Ικαρίας παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα και ίσως μοναδικότητα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Οι οικισμοί είναι αραιοδομημένοι (διάσπαρτοι), κατάφυτοι και εκτεταμένοι, περιλαμβάνουν δε μέσα τους και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, σε αντίθεση με τους οικισμούς που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στα νησιά και στα ορεινά όπου είναι συνεκτικοί με πυκνή δόμηση. Είναι δε χαρακτηριστική η απουσία αστικού κέντρου ανάλογου με εκείνα που συναντά κανείς σε άλλα νησιά με παραπλήσιο μέγεθος.(κόκκινος Γ, 1998) Με βάση τους οικονομικούς δείκτες, η Ικαρία θεωρείται σε μικρότερο βαθμό ανεπτυγμένη από τις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας και της Ευρώπης. Οι ανθρώπινοι πόροι στην Ικαρία έχουν υποστεί τις επιπτώσεις της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης, γεγονός που είναι εμφανές στην πυραμίδα των ηλικιών της. Η ιδιαιτερότητα του νησιού αντικατοπτρίζεται και στα δημογραφικά στοιχεία που εμφανίζουν ένα σημαντικά γηρασμένο πληθυσμό σε σύγκριση με την αντίστοιχη εθνική τιμή και μια ανατροπή ως προς τη πληθυσμιακή σύνθεση κατά φύλο προς όφελος του ανδρικού πληθυσμού ως προς την ισχύουσα αναλογία σε εθνικό επίπεδο. Η Ικαρία είναι αναμφισβήτητα ένας ιδιαίτερος τόπος. Η ιδιαιτερότητα αυτή που ξεπερνά κατά πολύ την αφήγηση των ταξιδιωτικών οδηγών, των ιστορικών κειμένων και των αριθμών, είναι δυνατόν να κατανοηθεί πλήρως μόνο με τη βιωματική εμπειρία του επισκέπτη. Η πρώτη επαφή με τους ντόπιους γεννά αισθήματα αμηχανίας με τον αρχικά ακατανόητο έως και γραφικό τρόπο διαχείρισης του χρόνου. Όλα συμβαίνουν όταν είναι η ώρα τους, χωρίς αυτή η ώρα να προσδιορίζεται, να περιορίζει, να 3

προγραμματίζεται με το ρολόι. Η οριστική μύηση και αποδοχή του Ικαριακού τρόπου ζωής έρχεται με την συμμετοχή σε κάποιο από τα πολυάριθμα πανηγύρια που έχουν πάντα και κοινωφελή σκοπό. Η Ικαρία για πολλούς είναι μια ιδέα, ένας μύθος, μια κιβωτός, ένας θησαυρός. Για άλλους είναι ένα μαρτύριο. Κι όμως όλοι την αγαπούν.( Γιαννίρης Η. 1998) 1. Η ιδιαίτερη γεωγραφική θέση, η δυσκολία της επικοινωνίας λόγω των χαρακτηριστικών του ανάγλυφου, σε συνδυασμό με κάποιες ιστορικές συγκυρίες (πειρατές, τόπος εξορίας κλπ), οδήγησαν στην απομόνωση του νησιού και συνετέλεσαν στη δημιουργία ενός ιδιότυπου - ιδιαίτερου κοινωνικού σχηματισμού, τα χαρακτηριστικά του οποίου ακόμη και σήμερα μεταβάλλονται με αργούς ρυθμούς. 1 http://www.asda.gr/hgianniris/ikkathim.htm 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο της εργασίας Η παρούσα εργασία επιχειρεί να τεκμηριώσει τον ιδιότυπο ιδιαίτερο διαχρονικό μετασχηματισμό της Ικαρίας εξετάζοντας την ιστορική - κοινωνική - γεωγραφική διάσταση του μετασχηματισμού αυτού. Υπόθεση εργασίας Η ιδιαίτερη γεωγραφική θέση της Ικαρίας, η δυσκολία της επικοινωνίας λόγω των χαρακτηριστικών του ανάγλυφου, σε συνδυασμό με κάποιες ιστορικές συγκυρίες (πειρατές, τόπος εξορίας κλπ), οδήγησαν στην απομόνωση του νησιού και συνετέλεσαν στη δημιουργία ενός ιδιότυπου - ιδιαίτερου κοινωνικού σχηματισμού, τα χαρακτηριστικά του οποίου ακόμη και σήμερα μεταβάλλονται με αργούς ρυθμούς. Μεθοδολογία Η μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθείται αναλύεται σε 5 στάδια: Στο πρώτο στάδιο επιχειρείται μια αναφορά στην ιστορική διαδρομή της Ικαρίας από την αρχαιότητα έως σήμερα. Στο δεύτερο στάδιο παρουσιάζεται η Ικαρία μέσα από τους περιηγητές και τους χαρτογράφους του 15ου έως 19ου αιώνα. Στο τρίτο στάδιο παρουσιάζεται η οικιστική οργάνωση του νησιού ως βασική συνιστώσα της ιδιαιτερότητάς του. Στο τέταρτο στάδιο παρουσιάζονται τα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του νησιού. Στο πέμπτο στάδιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα. Πηγές: -Δευτερογενείς πηγές (κείμενα, φωτογραφίες, άρθρα, βιβλία αλλά και επίσημα στοιχεία από την ΕΣΥΕ). -Βιωματική εμπειρία (προσωπικοί δεσμοί, επαγγελματική ενασχόληση / διαδικασία διαβούλευσης του ΣΧΟΟΑΠ (επαφή με δημάρχους, συμβούλους, υπαλλήλους, φορείς καθώς και με απλούς κατοίκους του νησιού). 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ - ΙΣΤΟΡΙΑ 1.1 Γενικά στοιχεία Η Ικαρία ανήκει γεωγραφικά στο σύμπλεγμα των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου και διοικητικά στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου. Ο πληθυσμός του νησιού σύμφωνα με την απογραφή της ΕΣΥΕ του 2001, ανέρχεται σε 8.312 κατοίκους και η έκτασή του είναι 255 τ.χλμ.. Η Ικαρία μαζί με τα νησιά Φούρνους αποτελεί την επαρχία Ικαρίας του νομού Σάμου με πρωτεύουσα τον Άγιο Κήρυκο. Στο νησί υπάρχουν συνολικά 80 οικισμοί διαρθρωμένοι σε τρεις δήμους (Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου και Ραχών). Χάρτης προσομοίωσης αναγλύφου και κλίσεων νήσου Ικαρίας, Με κόκκινο χρώμα απεικονίζονται οι κλίσεις > 30% (Πηγή: ΕΠΠΕΡ ENVIPLAN Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες ΣΧΟΟΑΠ Δήμων Ικαρίας, Α1 Στάδιο 2006 Ιδία επεξεργασία) Γεωμορφολογικά η Ικαρία χαρακτηρίζεται ως ορεινή με έντονο φυσικό ανάγλυφο, βαθιές χαράδρες τις οποίες διασχίζουν ποταμοί με συνεχή ροή και χείμαρροι, οροπέδια και λεκανοπέδια. Το σχήμα της είναι επίμηκες με άξονα την οροσειρά του Αθέρα (1037μ.), η οποία διασχίζει το νησί από ανατολικά προς δυτικά χωρίζοντας το σε δύο τμήματα - το νότιο τμήμα με μικρό εύρος και εξαιρετικά έντονο ανάγλυφο και το βόρειο τμήμα με ηπιότερο ανάγλυφο - και όπως εύστοχα παρατηρεί ο περιηγητής του 15 ου αιώνα Buondelmonti «έχει τη μορφή αναποδογυρισμένου καραβιού». Η ακτογραμμή παρουσιάζει μικρό οριζόντιο διαμελισμό με ελάχιστες εγκολπώσεις, ενώ δεν προσφέρει 6

αξιόλογους όρμους και φυσικά λιμάνια, η απουσία των οποίων είχε σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του νησιού. Διάσπαρτα στο νησί συναντώνται πυκνά πευκοδάση αλλά και χαμηλή βλάστηση. Το κλίμα στην Ικαρία είναι νησιωτικό με αρκετή υγρασία, πολλές βροχές και συχνούς δυνατούς ανέμους (το αιολικό δυναμικό της Ικαρίας είναι το υψηλότερο της χώρας). Η Ικαρία μπορεί να χαρακτηρισθεί ως το νησί των ιαματικών πηγών, οι οποίες ήταν γνωστές από την αρχαιότητα και θεωρούνται μοναδικές σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς ποικίλλει ο βαθμός ραδιενέργειας και η θερμοκρασία τους. Το οικιστικό περιβάλλον της Ικαρίας παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα και ίσως μοναδικότητα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Οι οικισμοί είναι αραιοδομημένοι (διάσπαρτοι), κατάφυτοι και εκτεταμένοι, περιλαμβάνουν δε μέσα τους και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, σε αντίθεση με τους οικισμούς που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στα νησιά και στα ορεινά, όπου είναι συνεκτικοί με πυκνή δόμηση. Χαρακτηριστική είναι επίσης, η απουσία αστικού κέντρου ανάλογου με εκείνα που συναντά κανείς σε άλλα νησιά με παραπλήσιο μέγεθος. Με βάση τους οικονομικούς δείκτες, η Ικαρία θεωρείται λιγότερο ανεπτυγμένη από τις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας και της Ευρώπης. Η Ικαρία, μαζί με τη Σαρδηνία και την Οκινάβα της Ιαπωνίας, συμπεριλαμβάνεται στις μπλε περιοχές (blue zones), δηλαδή στις περιοχές του κόσμου με τα υψηλότερα ποσοστά υπερήλικων. Επίσης, τον Απρίλιο του 2009 η επιστημονική ομάδα των μπλε περιοχών κατέταξε την Ικαρία στην πρώτη θέση σε ολόκληρο τον πλανήτη σε ποσοστό υπερήλικων άνω των 90 ετών. Χαρακτηριστικό του νησιού είναι ο ιδιότυπος (ιδιόρρυθμος) τρόπος ζωής των κατοίκων, συστατικά στοιχεία του οποίου είναι η αργή αίσθηση του χρόνου, η επίτευξη της αυτάρκειας μέσω της λιτότητας και οι ισχυροί κοινωνικοί δεσμοί αλληλοϋποστήριξης και βοήθειας. Γνωστή είναι η συνήθεια να αναπτύσσονται τη νύχτα οι δραστηριότητες τις «καθημερινότητας», καθώς σε πολλές περιοχές τα καταστήματα ανοίγουν μετά τα μεσάνυχτα και κλείνουν την αυγή. Φημισμένη είναι η Ικαρία για τα πανηγύρια της τα οποία έχουν λατρευτικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα καθώς και κοινωφελή σκοπό. Χαρακτηριστικά τοπικά προϊόντα είναι ο γνωστός από την αρχαιότητα Πράμνιος οίνος, το κρέας από τα «ρασκά» (τα αγριοκάτσικα στην ικαριακή διάλεκτο), τα γαλακτοκομικά προϊόντα κυρίως από κατσικίσιο γάλα όπως το τυρί «καθούρα», τα φρούτα (βερύκοκα, σύκα, σταφύλια), το μέλι από ρείκι και η περίφημη ρακί, που παράγονται κυρίως σε οικογενειακή κλίμακα. 7

1.2 Ιστορία Ονομασία - Μυθολογία Η Ικαρία - Νικαριά όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι πριν πάρει τη σημερινή της ονομασία είχε τα ονόματα Μάκρις ή Δολίχη (λόγω του σχηματός της), Ιχθυόεσσα (από το πλήθος των ψαριών της) και Ανεμόεσσα (από τη σφοδρότητα των ανέμων της). Στην αρχαιότητα αναφέρεται σε διάφορα κείμενα και επιγραφές μεταξύ των οποίων και οι φορολογικοί κατάλογοι της Αθηναϊκής Συμμαχίας με την ονομασία Ίκαρον. Η προέλευση του ονόματος αυτού καθώς και η σημερινή της ονομασία (Ικαρία) σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρεία οφείλεται στο μύθο του Ικάρου 2. Η εκδοχή αυτή δεν γίνεται δεκτή από ορισμένους ερευνητές όπως ο Μποχάρτους, που υποστηρίζει ότι το όνομα προέκυψε από τη λέξη Ι/κώρ, που είναι απόδοση στα Φοινικικά του ονόματος Ιχθυόεσσα. Εκτός από τον γνωστό μύθο του Ικάρου σύμφωνα με τον ιστορικό Θεόκριτο, η Ικαρία είναι γενέτειρα του θεού Διονύσου. Η πρώτη του εμφάνιση γίνεται στο μυθολογικό βασιλιά Ικάριο (γιο του Ικάρου), στον οποίο μαθαίνει την τέχνη παρασκευής του κρασιού 3. Προϊστορία Αρχαιότητα - Ρωμαιοκρατία Οι πληροφορίες για την προϊστορική περίοδο της Ικαρίας είναι πολύ περιορισμένες, καθώς δεν υπάρχουν σημαντικές αναφορές ούτε έχουν πραγματοποιηθεί εκτεταμένες ανασκαφές που θα μπορούσαν να δώσουν περισσότερες πληροφορίες. Η Ικαρία ήταν κατοικημένη από την εποχή του λίθου. Στην περιοχή του Κάμπου υπάρχουν ευρήματα της Νεολιθικής περιόδου (7000 π.χ.) που σχετίζονται με τα προελληνικά φύλλα των Πελασγών. Επίσης αρχαιολογικές μαρτυρίες δηλώνουν κατοίκηση και κατά την γεωμετρική περίοδο. Σύμφωνα με τον Στράβωνα οι πρώτοι έποικοι της Ικαρίας ήταν Μιλήσιοι από την Ιωνία. Κατά την διάρκεια των Μηδικών πολέμων (512 π.χ.) η Ικαρία υποτάχθηκε στους Πέρσες. Μετά την ναυμαχία της Σαλαμίνας και αφού εξουδετερώθηκε ο Περσικός κίνδυνος η Ικαρία εντάχθηκε στην Α Αθηναϊκή 2 Ο Ίκαρος στην προσπάθεια του να αποδράσει από τη Κρήτη παρακούοντας την συμβουλή του πατέρα του Δαίδαλου πέταξε ψηλά με αποτέλεσμα να λιώσουν τα κέρινα φτερά του από την θερμότητα του ήλιου και να πνιγεί. Ο Ηρακλής που τότε βρισκόταν στη Σάμο, είδε στο στενό μεταξύ Σάμου και Ικαρίας το πτώμα του Ικάρου, το οποίο περισυνέλεξε και έθαψε στο νησί το οποίο πήρε το όνομά του. 3 Στη συνέχεια ο Ίκαρος εγκατέλειψε το νησί με όλους τους υπηκόους του και εγκαταστάθηκε αρχικά στη Βοιωτία (όπου ίδρυσε την Οινόη) και στη συνέχεια στην Αττική όπου και στους δύο αυτούς τόπους διέδωσε την αμπελοκαλλιέργεια και την τέχνη της παραγωγής του κρασιού. 8

Συμμαχία. Την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου η Ικαρία κατακτάται από του Σπαρτιάτες (405 π.χ.) οι οποίοι εγκαθιστούν δικό τους αρμοστή και διατηρούν την κυριαρχία τους για εννέα χρόνια., μέχρις ότου ο Κόνων αποκατέστησε το κράτος των Αθηνών. Το 394 π.χ. η Ικαρία ξαναγίνεται σύμμαχος των Αθηναίων, στην συνέχεια επανέρχεται στην προστασία της Σπάρτης μέχρι την επικράτηση στον Ελλαδικό χώρο του Βασιλείου της Μακεδονίας υπό τον Φίλιππο. Την εποχή αυτή οι πόλεις του νησιού ενώνονται σε συμπολιτεία με το όνομα Πανικάριον. Την περίοδο της βασιλείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του η Ικαρία παραμένει ελεύθερη μαστίζεται όμως από την πειρατεία και ο πληθυσμός της παρουσιάζει ελάττωση ενώ εμφανίζονται στο νησί πολλοί μέτοικοι, από τη Σάμο και τη Λέρο. Το 190 π.χ. προσαρτήθηκε στο Βασίλειο της Περγάμου και στη συνέχεια περιήλθε στη ρωμαϊκή κυριαρχία, το 133 π.χ. Κατά την διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων η δράση των πειρατών της Κιλικίας αποτέλεσε μάστιγα για το νησί. Ο φόβος των πειρατών και η χρήση των όρμων και των λιμανιών ως ορμητήρια από αυτούς επέτεινε την εγκατάλειψη του νησιού. Την χαριστική βολή έδωσε στο νησί ο ρωμαίος ανθύπατος Πομπήιος που ενώ προσωρινά ανακούφισε το νησί από την πειρατεία στη συνέχεια σε επιδρομή που πραγματοποίησε έσφαξε τους περισσότερους κατοίκους και χρησιμοποίησε τους υπόλοιπους ως δούλους στις ρωμαϊκές τριήρεις. Ο καίσαρας Οκτάβιος (υιοθετημένο παιδί του Ιουλίου Καίσαρα) παραχώρησε την Ικαρία στη Σάμο. Αργότερα επί Νέρωνα (2 ος μ.χ. αιώνας) η Ικαρία δέχθηκε μεγάλο αριθμό εξόριστων όπως όλα σχεδόν τα νησιά του αιγαίου. Σύμφωνα με τα όσα καταμαρτυρούν Ρωμαίοι συγγραφείς οι διάφοροι τύραννοι που διορίστηκαν στην Ικαρία επιδείνωσαν την ζωή των κατοίκων ακόμα περισσότερο με αρπαγές και κατασχέσεις. Στα χρόνια των διωγμών των χριστιανών το νησί γίνεται καταφύγιο των κατατρεγμένων. Οι Γότθοι τον 3 ο μ.χ. αιώνα λεηλατούν όλη τη νησιωτική Ελλάδα με μεγάλο αριθμό σκαφών. Την επόμενη περίοδο ακολουθούν λοιμοί και σεισμοί με καταστροφικές συνέπειες για τα νησιά και τα Μικρασιατικά παράλια. Η εικόνα ερήμωσης και καταστροφής ολοκληρώνεται με τις πειρατικές επιδρομές του 4 ου αιώνα π.χ. Το τέλος των Ρωμαϊκών χρόνων βρίσκει την Ικαρία σε παρακμή και μαρασμό. Βυζαντινή περίοδος Η Ικαρία μετά την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας περιέρχεται στο Βυζάντιο αποτελώντας τμήμα του 17 ου Θέματος, με την ονομασία «Αιγαίον Πέλαγος». Το νησί στους χρόνους αυτούς χρησιμοποιείται ως τόπος εξορίας προσώπων του βασιλικού γένους και άλλων επιφανών που είχαν περιπέσει 9

σε δυσμένεια. Η απασχόληση του Βυζαντινού κράτους σε πολέμους με τους βαρβάρους δεν επέτρεψε την αποτελεσματική προστασία των νησιών τα οποία έμειναν απροστάτευτα από τις πειρατικές επιδρομές. Λόγω των συνθηκών αυτών οι κάτοικοι της Ικαρίας αποσύρθηκαν στην ενδοχώρα και εκμεταλλευόμενοι τη μορφολογία του εδάφους και τις ιδιαίτερες συνθήκες που υπήρχαν εκεί ανέπτυξαν μια ιδιότυπη μορφή «αντιπειρατικής» αμυντικής προστασίας που τους εξασφάλισε την επιβίωσή τους (υπολογίζεται ότι την αρχή της περιόδου αυτής ο πληθυσμός αριθμούσε σε 70.000). Κατά τον 6 ο μ.χ. αιώνα άρχισαν στο Αιγαίο καταδρομές από Σαρακηνούς πειρατές που συνεχίστηκαν για αιώνες. Το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων δυσχέρανε ακόμα περισσότερο η παρουσία πολλών κρατικών υπαλλήλων που λυμαίνονταν την περιοχή. Τον 11 ο αιώνα μ.χ. κάνει την παρουσία του στην περιοχή ο τρομερός πειρατής Τζαχάς. Μεγάλα δεινά υπέστησαν ιδιαίτερα οι Ικάριοι από την επιδρομή του Βενετσιάνου δόγη Δομένικου Μικέλη γνωστού και ως «Τρόμου των Γραικών». Στη συνέχεια ακολούθησαν νέες εισβολές από Μαλτέζους, Γενοβέζους και Λογγοβάρδους πειρατές που ξεπέρασαν σε βαρβαρότητες τους προηγούμενους. Τον 13 ο αιώνα μ.χ. ο φοβερός Γενοβέζος πειρατής Γκαφόρε (ο Καφοίρης των Βυζαντινών) έκανε επιδρομές στα νησιά και στη συνέχεια Βενετοί, Πιζανοί, Γενοβέζοι, Αμαλφινοί, Καλαβρέζοι, Σικελοί και Τούρκοι των Μικρασιατικών Παραλίων ολοκλήρωσαν τον όλεθρο. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 μ.χ. βρίσκει την Ικαρία υπό την εξουσία του Γενοβέζου Βενέδικτου Ά Ζαχαρία που του είχε εκχωρηθεί το νησί πριν 13 χρόνια το 1191 μ.χ. Μετά τη σύντομη επανάκτηση της Ικαρίας από το Βυζαντινό κράτος (1329-1346) το νησί κατακτήθηκε από τους Φράγκους Βαγιεσιάνους ( μέχρι το 1362 μ.χ.), μετά από τους Φράγκους Αραγκίους της Γενούης (μέχρι το 1484 μ.χ.) και τέλος παραχωρήθηκε στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρόδου που την κράτησαν μέχρι το 1521, οπότε και περιήλθε στην κατοχή των Τούρκων. Τουρκοκρατία Με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τον Μωάμεθ Β, και με τον φόβο των Τούρκων οι πλούσιοι Ικάριοι εγκατέλειψαν το νησί ενώ το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αποτραβήχτηκε στα ορεινά δίνοντας εσκεμμένα την εντύπωση πως το νησί είχε ερημωθεί. Η τακτική που χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό αυτό ήταν η κατοίκηση σε κρυφούς «αντιπειρατικούς» οικισμούς, η κατάργηση της κυκλοφορίας την ημέρα και η αλλαγή του ωραρίου με εκείνο της νύχτας και η εξόντωση όλων των σκύλων. Υπολογίζεται ότι στην αρχή του 16 ου αιώνα αρχίζει για τους Ικαριώτες η 10

μακρά περίοδος της «αφάνειας». Έτσι απέφυγαν τους Τούρκους και τις επιδρομές του Μπαρμπαρόσα το 1537 και έκαναν πάλι την εμφάνισή τους όταν τους δόθηκαν αξιόπιστες εγγυήσεις από τους Σουλτάνους (Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή και Μουράτ το Γ ). Την εποχή αυτή διορίσθηκε και ο πρώτος Αγάς. Το καθεστώς των Αγάδων διατηρήθηκε μέχρι τον Απρίλιο Μάιο του 1821. Κατά την Επανάσταση του 1821, πολλοί Ικαριώτες προσχώρησαν στη Φιλική Εταιρεία. Μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου η Ικαρία ελευθερώθηκε και μαζί με τη Σάμο αποτέλεσε επαρχία υπαγόμενη στην τότε Ελληνική Πολιτεία. Επί Καποδίστρια πραγματοποιήθηκε η πρώτη απογραφή. Το 1830, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (βάσει του οποίου αναγνωρίζεται η ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους) η Ικαρία επανήλθε στην κυριαρχία των Οθωμανών. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μετανάστευση πολλών Ικαριωτών στην Αίγυπτο, στο ελληνικό κράτος και σε άλλες περιοχές. Την ίδια περίοδο με φιρμάνι του σουλτάνου Μαχμούτ Β (Μάιος 1835) δημιουργήθηκε η επαρχία Τετρανήσου, την οποία συναποτελούσαν τα νησιά Ικαρία, Λέρος, Κάλυμνος και Πάτμος και η οποία διατηρήθηκε έως το 1869. Οι νησιώτες πέτυχαν να αποσπάσουν ευνοϊκές ρυθμίσεις από τον Σουλτάνο που περιελάμβαναν αυτοδιοίκηση με μόνη υποχρέωση την καταβολή φόρου. Μετά από αυτό στην Ικαρία ακολουθεί άνθηση στο εμπόριο και τη ναυτιλία και ζωηρή επικοινωνία με τα γύρω νησιά και τα τουρκικά παράλια. Ιδιαίτερα σημαντική δραστηριότητα, από τα τέλη του 18 ου αιώνα έως τα μέσα του 19 ου αιώνα, υπήρξε η εξαγωγή ξυλοκάρβουνων. Στη συνέχεια με την ανακάλυψη του ατμού, οι Ικάριοι αδυνατώντας να προσαρμοσθούν στα νέα δεδομένα που δημιουργήθηκαν, άρχισαν να μεταναστεύουν, κατ' αρχήν στην Αίγυπτο και στη συνέχεια στην Αμερική. Το 1911 αρχίζει ο Ιταλοτουρκικός πόλεμος, και η Ιταλία καταλαμβάνει τα Δωδεκάνησα και την Πάτμο. Το γεγονός αυτό σημαίνει και την απαρχή της πραγματοποίησης της επιθυμίας των Ικαριωτών για απελευθέρωση. Στις 17 Ιουλίου του 1912 ξεσπά η Ικαριακή επανάσταση και το νησί ανακηρύσσεται ελεύθερο και ανεξάρτητο με την ονομασία «Ελευθέρα Πολιτεία Ικαρίας». Στο σύντομο βίο της η «Ελευθέρα Πολιτεία Ικαρίας» οργάνωσε τη διοίκηση, εξέδωσε εφημερίδα, λειτούργησε τελωνείο, ταχυδρομείο, δικαστήρια και συγκρότησε δύναμη χωροφυλακής και ακτοφυλακής. Στις 4 Νοεμβρίου 1912 πραγματοποιήθηκε στον Εύδηλο η αυτόβουλη ένωση της Ικαρίας με την Ελλάδα που αναγνωρίσθηκε διεθνώς με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου το 1913. 11

Μετά την απελευθέρωση Από τη στιγμή της απελευθέρωσης και μετά η Ικαρία ακολουθεί την τύχη του Ελληνικού Βασιλείου. Λόγω περιορισμένων πόρων και απομόνωσης δημιουργήθηκε ένα ιδιόμορφο είδος νοικοκυριού, όπου κάθε οικογένεια ασχολείται με όλες τις γεωργικές, κτηνοτροφικές και άλλες εργασίες προσβλέποντας στην αυτοκατανάλωση προκειμένου να εξασφαλισθεί η επιβίωσή της. Η φτώχεια και η σκληρή ζωή οδήγησε σε μεγάλη εσωτερική (προς Αθήνα) και εξωτερική (κυρίως προς ΗΠΑ και Αυστραλία) μετανάστευση σε όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Κατά την διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου η Ικαρία κατελήφθη από τους Γερμανούς τον Μάϊο του 1941 και μετά από ολιγόμηνη παραμονή τους στο νησί, τους διαδέχθηκαν οι Ιταλοί, οι οποίοι παρέμειναν μέχρι την απελευθέρωση το 1944. Η Ιταλική κατοχή ήταν περίοδος μεγάλης ένδειας και πολύς κόσμος πέθανε από ασιτία. Κατά την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά και του Εμφυλίου Πολέμου η Ικαρία λειτούργησε και πάλι ως τόπος εξορίας αντικαθεστωτικών. Ιδιαίτερα κατά τον Εμφύλιο στον επονομαζόμενο «Κόκκινο βράχο» ο αριθμός των εξόριστων έφθασε να υπερέβαινε πολλές φορές αυτό των κατοίκων. Παροιμιώδης ήταν η αλληλεγγύη που έδειξαν οι Ικάριοι προς τους εξόριστους. Ανάμεσα σε αυτούς ξεχωρίζουν και πολλοί πνευματικοί άνθρωποι της εποχής όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μενέλαος Λουντέμης κ.ά.(βλ. Παράρτημα) Στην μακρά ιστορική διαδρομή της η Ικαρία δεν μπόρεσε να αναδειχθεί σε ισχυρό κέντρο του Αιγαίου. Από τα αρχαία χρόνια το νησί λειτούργησε σαν τόπος εξορίας των ανεπιθύμητων και καταφύγιο των κατατρεγμένων. Η ανάγκη προστασίας από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές και η απουσία φυσικών λιμανιών επέτειναν την απομόνωση και οδήγησαν τους κατοίκους στην ανάπτυξη ενός ιδιότυπου τρόπου επιβίωσης μέσα από την λογική της απόλυτης αυτάρκειας και λιτότητας. Στα μέσα του 18 ου αιώνα και στις αρχές του 19 ου αιώνα την εικόνα της απομόνωσης και εγκατάλειψης ήρθε να ενισχύσει το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα προς το εσωτερικό και το εξωτερικό. 12

Μίκης Θεοδωράκης με συνεξόριστό του, Δάφνη Ικαρίας 1948 (Πηγή: 7ημέρες Καθημερινή 21-6-1998) Ικαρία - Ομάδα εξόριστων ετοιμάζει το κοινό συσσίτιο (Πηγή: 7ημέρες Καθημερινή 21-6-1998) 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΙΚΑΡΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΟΥΣ (15 ος 19 ος αιώνας) Η Ικαρία είναι ίσως το μοναδικό νησί από τα κατοικημένα νησιά του Αιγαίου που σπάνια επισκέφθηκαν ταξιδιώτες. Οι συχνές χαρτογραφικές της απεικονίσεις όμως μπορούν να συναγωνισθούν επάξια νησιά όπως η Κως, η Νάξος, η Τήνος και η Σαντορίνη που τα επισκέπτονταν και τα περιέγραφαν συχνότερα επισκέπτες. Παρ όλη την πληθώρα απεικονίσεων σε χάρτες και ταξιδιωτικά βιβλία ήδη από τον 15 ο αιώνα, παρατηρείται μεγάλη έλλειψη πληροφοριών και σύγχυση. Για το λόγο αυτό η Ικαρία παρουσιάζει ένα ειδικό πρόβλημα στην Ελληνική ιστορία της χαρτογραφίας και των ταξιδιών. Το παράδοξο αυτό φαινόμενο μπορεί να δικαιολογηθεί αν επισημανθούν δύο κύριοι παράγοντες. Ο πρώτος είναι η γεωγραφική μορφή του νησιού και η απουσία καλών αγκυροβολίων και ο δεύτερος η θέση του που βρίσκεται στην άκρη του Ικάριου πελάγους μεταξύ Κυκλάδων και Μικράς Ασίας. Το πέρασμα από το πέλαγος αυτό θεωρείτο την εποχή εκείνη πολύ επικίνδυνο για τους ναυτικούς που κατευθύνονταν στη Χίο ή στη Σάμο από την πλευρά των Κυκλάδων. Η πρώτη περιγραφή της Ικαρίας μετά την ύστερη αρχαιότητα οφείλεται στον Φλωρεντίνο Cristoforo Buondelmonti τον 15 ο αιώνα, ο οποίος ισχυρίζονταν ότι επισκέφθηκε όλα τα νησιά που περιγράφει. Στην περιγραφή που κάνει για την Ικαρία αναφέρει δύο οχυρωμένες πόλεις στη κορυφή του βουνού στο εσωτερικό και ένα φάρο στη περιοχή Φανάρι στο ανατολικό ακρωτήρι του νησιού. Αναφέρει επίσης και δύο ονομαστά προϊόντα που παράγει το νησί, το μέλι και το άφθονο λευκό κρασί. Cristoforo Buondelmonti, Χάρτης Iκαρίας, Υδατογραφία του 1420 μ.χ., (Πηγή: 7ημέρες Καθημερινή 21-6-1998, φωτ.: «Τόπος και εικόνα» τόμος 1ος εκδ. «Ολκός») 14

Η περιγραφή αυτή του Buondelmonti επαναλαμβάνεται απ όλους τους μεταγενέστερους περιηγητές και χαρτογράφους. Ο Bartolomeo dalli Sonetti στο βιβλίο του για τα νησιά το 1485 και στο ειδικό σονέτο του για την Ικαρία παραθέτει τις περισσότερες πληροφορίες του Buondelmonti. Είναι μακριά, στενή και απόκρυμνη χωρίς λιμάνια και κίνδυνος να κατέβεις. Ολόγυρα σχεδόν βράχια σπαρμένη και στη βουνοκορυφή δύο καστέλια είναι με μέλι και άφθονο κρασί. Στη θάλασσα κοντά, προς την ανατολή υψώνεται ένας πύργος Ο Bartolomeo dalli Sonetti ισχυρίζεται ότι πέρασε πολλά χρόνια ταξιδεύοντας στο Αιγαίο με διαταγή των βενετών και σχεδίασε τους χάρτες των νησιών ο ίδιος. Το σχεδιάγραμμα που είχε κάνει για την Ικαρία επαναλαμβάνεται συνέχεια με λίγες παραλλαγές και στους επόμενους αιώνες. Το 16 ο αιώνα χάρτες της Ικαρίας σχεδιάστηκαν από τον Bordone (1528) και τον Rosaccio (1598). Ο χάρτης του Bordone στηρίχθηκε στον dalli Sonetti ενώ του Rosaccio στον Bordone. Ο Bordone και ο Rosaccio αποτελούν πρωτότυπα για όλες τις μεταγενέστερες παραστάσεις της Ικαρίας με ελάχιστες εξαιρέσεις. Giuseppe Rosaccio, Χάρτης Iκαρίας 1598 μ.χ.(πηγή: 7ημέρες Καθημερινή 21-6-1998) Μόνο λίγοι χαρτογράφοι παρουσιάζουν διαφορετικά την Ικαρία. Ο πρώτος είναι ο Laurenberg που δημοσίευσε ένα χάρτη του νησιού το 1660 και τοποθετεί ένα λιμάνι με το όνομα Ίστι στο δυτικό άκρο του νησιού. 15

Johan Laurenberg, Χάρτης Iκαρίας 1660 μ.χ. (Πηγή: 7ημέρες Καθημερινή 21-6-1998) Τον Laurenberg μιμήθηκε ο Francesco Piacenza που υποστήριξε ότι παρήγαγε τα χαρτογραφικά του σχέδια στο βιβλίο του L Egeo Redivivo (1688) και επίσης ότι επισκέφθηκε όλα τα νησιά που περιγράφει. Ο Piacenza διηγείται σχετικά με τις γυναίκες της Ικαρίας ότι αυτές διαχειρίζονται τα οικονομικά της οικογένειας και βάζουν στην τσέπη τους τα χρήματα των συζύγων τους αμέσως μόλις αυτοί τα κερδίσουν. Η χειραφετημένη γυναίκα της Ικαρίας ήταν πολύ γνωστή σε όλο το Αιγαίο και η συμπεριφορά αυτή αναφέρεται και από τον Εγγλέζο Sandys το 1610. Το μόνο έργο των νεότερων χρόνων που βασίζεται καθαρά σε πληροφορίες από επιτόπια επίσκεψη είναι το βιβλίο του Αρχιεπισκόπου Σάμου Ιωσήφ Γεωργειρίνη που δημοσιεύθηκε στα Αγγλικά στο Λονδίνο το 1678. Ο Αρχιεπίσκοπος Γεωργειρίνης που επισκέφθηκε την Ικαρία στα πλαίσια των εκκλησιαστικών του υποχρεώσεων περιγράφει την ζωή των κατοίκων ως εξής: «Τα σπίτια τους είναι τόσο απλά, ώστε όλα τα έπιπλα που μπορείτε να δείτε είναι ένας χειρόμυλος και πέρα από αυτόν, τίποτα άλλο παρά τους τοίχους. Ότι έχουν πέρα από αυτά είναι κρυμμένα κάτω από το έδαφος. Όχι περισσότερο για τον φόβο των Κουρσάρων αλλά από συνήθεια. Δεν είναι τόσο φτωχοί, ώστε να είναι ανίκανοι να αγοράσουν κρεβάτια, αλλά η συνήθεια τους οδήγησε στην περιφρόνηση των κρεβατιών, σαν τελείως περιττών. Όταν ταξιδεύουν σε άλλα νησιά, αρνούνται την προσφορά κρεβατιών». «Έχουν μεγάλη ευτυχία ένεκα της φτώχειας τους, διότι δεν ενοχλούνται από τους Τούρκους που θεωρούν ανάξιο του εαυτού τους να έλθουν και να μείνουν 16

μαζί τους, αλλά ακόμα και αν έπρεπε να το κάνουν, είναι μάλλον απίθανο ότι θα απολάμβαναν μια στιγμή ησυχίας, εάν δεν φρόντιζαν να έχουν μαζί τους ισχυρή φρουρά, αποτελούμενη από περισσότερους άνδρες από ότι τα εισοδήματα του νησιού θα μπορούσαν να συντηρήσουν. Κάποτε οι Ικαριώτες σκότωσαν ένα καδή, που έστειλε ο μεγάλος αυθέντης, και μόλις κλήθηκαν να δώσουν λόγο για το έγκλημα, όλοι από κοινού δήλωσαν το γεγονός, αλλά δεν ανέφεραν κάποιο συγκεκριμένο άτομο». «Οι Τούρκοι αξιωματικοί ρίχνοντας ένα βλέμμα στα ρούχα τους που ήταν ρούχα ζητιάνων, σκέφτηκαν ότι δεν υπήρχε μήτε υλική απολαβή, ούτε δόξα εάν τιμωρούσαν τέτοιους αχρείους ανθρώπους και ότι για να αποδώσουν δικαιοσύνη όφειλαν ή να τους τιμωρήσουν όλους ή κανέναν. Από την εποχή εκείνη κανένας Τούρκος δεν τους ενόχλησε: διότι φαντάζονται τις πιο απίθανες μεθόδους για να φαίνονται φτωχοί. Παρόλα ταύτα καταφέρνουν κάθε χρόνο να κάνουν έρανο για να μαζέψουν 300 κορώνες για τον Αρχιεπίσκοπο». «Έτσι, έχετε την συνοπτική περιγραφή ενός μικρού νησιού, του φτωχότερου, αλλά του ευτυχέστερου από όλο το Αιγαίο Πέλαγος. Το έδαφος είναι άγονο, αλλά ο αέρας είναι υγιεινός. Τα πλούτη τους είναι σχεδόν μικρά, αλλά η ελευθερία τους και η ασφάλειά τους είναι μεγάλες. Δεν ενοχλούνται από την τυραννική αυθάδεια κανενός Τούρκου αξιωματούχου, μήτε από τις επιδρομές βαρβάρων και ανελέητων Πειρατών». «Η διατροφή τους και η εμφάνισή τους είναι κατώτερη από εκείνη των ζητιάνων σε άλλες χώρες και το ενδιαίτημά τους είναι πράγμα μικρής φροντίδας ή αξίας, από εκείνα των κτηνών της εξοχής, αλλά τα σώματά τους είναι δυνατά και σκληραγωγημένα και γενικά οι άνθρωποι είναι μακρόβιοι. Ζουν με λίγη μέριμνα για το μέλλον, σαν να μην πρόκειται να επιβιώσουν έστω και μια μέρα ακόμα, θεωρώντας αρκετό αν καταφέρουν να ικανοποιήσουν τις καθημερινές τους ανάγκες. Έχουν ελάχιστα, αλλά δεν τους λείπει τίποτα. Η αμάθειά τους είναι ίση με την φτώχεια τους και συμβάλλει πολύ στο να είναι ικανοποιημένοι. Και πόσο μεγάλη ιδέα έχουν για την κατάστασή τους εκδηλώνεται με την περιφρόνηση των γειτονικών τους νησιών, και ότι δεν καταδέχονται να αναμιχθούν μαζί τους σε γάμους. Αυτό μόνο μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι έχουν φθάσει σε μια κατάσταση απόλυτης ικανοποίησης από τη ζωή αυτή, οι επιθυμίες της οποίας έχουν συρρικνωθεί στα πιο στενά όρια». (Τσαγκάς Ν., 2003) Ο Γερμανός Αρχαιολόγος Ludwig Ross είναι ο πρώτος σύγχρονος περιηγητής που περιγράφει την Ικαρία στα βιβλία του (δεύτερος τόμος του βιβλίου του Ross με τίτλο Insel Reisen). Ο Ross αποβιβάστηκε στον Άγιο Κήρυκο στις 26 Αυγούστου του 1841. Εκεί στο λιμάνι με τα 20 σπίτια αφού βρήκε οδηγό να τον μεταφέρει πάνω από τα βουνά στη βόρεια πλευρά του 17

νησιού περιέγραψε την ανάβαση στα 2500 πόδια με τους συμπαγείς γρανιτένιους όγκους, και στη συνέχεια την κάθοδο του στους κήπους με τους άφθονους θάμνους και τα δέντρα, τις ελιές, τα πλατάνια, τα κυπαρίσσια, τις αχλαδιές και τις μυρτιές. Ο Ross συνεχίζοντας δίνει στατιστικές πληροφορίες για τους κατοίκους και κάνει λόγο για αρχαίες τοποθεσίες. Ταυτίζει το Ιστι του Piacenza με τον Εύδηλο και παρατηρεί ότι η ικαριακή διάλεκτος είναι πιο κοντά στα αρχαία ελληνικά απ ότι στα άλλα νησιά του Αιγαίου. Από την εποχή του πρώτου επισκέπτη Cristoforo Buondelmonti τον 15 ο αιώνα μέχρι την εποχή του Ludwig Ross στα μέσα του 19 ου αιώνα η Ικαρία χαρακτηρίζεται από απομόνωση. Η καθημερινή ζωή των κατοίκων στο χρονικό διάστημα αυτό παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητη. Η απουσία φυσικών λιμανιών που δυσχέρανε την επικοινωνία, η φαινομενική άγονη όψη του νησιού και η λογική της απόκρυψης που εφάρμοζε ο πληθυσμός για αιώνες δικαιολογούν στο μεγαλύτερο βαθμό την απομόνωση αυτή. 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Η οικιστική οργάνωση της Ικαρίας παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα και ίσως μοναδικότητα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Οι οικισμοί είναι αραιοδομημένοι (διάσπαρτοι), κατάφυτοι και εκτεταμένοι, περιλαμβάνουν δε μέσα τους και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, σε αντίθεση με τους οικισμούς που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στα νησιά και στα ορεινά, όπου είναι συνεκτικοί με πυκνή δόμηση. Χαρακτηριστική είναι επίσης, η απουσία αστικού κέντρου ανάλογου με εκείνα που συναντά κανείς σε άλλα νησιά με παραπλήσιο μέγεθος (Κόκκινος Γ., 1998). Οικισμοί της Ικαρίας (Πηγή: προσωπικό αρχείο) Καθοριστικός λόγος της ιδιαιτερότητας αυτής είναι το γεγονός ότι οι κάτοικοι του νησιού από πολύ νωρίς οργάνωσαν ένα μοναδικό αμυντικό σύστημα κατά των πειρατών που λυμαίνονταν το Αιγαίο από το 1600, το οποίο βασίστηκε στην παραλλαγή και στην απόκρυψη και όχι στη συσπείρωση και στην οχύρωση. Ο 16 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τον ιστορικό Ι. Μελά «Αιώνας της αφάνειας» για την Ικαρία. Εκμεταλλευόμενοι οι κάτοικοι το ανάγλυφο και τις ιδιαιτερότητές του, αποτραβήχτηκαν στα ορεινά δίνοντας εσκεμμένα την εντύπωση πως το νησί είχε ερημώσει. Εκεί έκτισαν τους λεγόμενους «αντιπειρατικούς» οικισμούς, που η τυπολογία των κτισμάτων και το χωροταξικό τους μοντέλο αποτέλεσε την βάση για την δημιουργία των σημερινών οικισμών. Η τοπική λαϊκή ρήση «Σπίτι όσο να χωρείς και τόπον όσο να θωρείς», εκφράζει την κλασική ικαριακή αντίληψη για το οικιστικό περιβάλλον (βλ. Παράρτημα). Το μονόχωρο αντιπειρατικό σπίτι αρχίζει να Πηγή: www.eco-ikaria.gr 19

κτίζεται τον 17 ο αιώνα όταν οι κάτοικοι του νησιού κατεβαίνουν από τις ορεινές απόμακρες πλαγιές σε πιο φιλόξενες περιοχές. Είναι ένα μονόχωρο κτίσμα τοποθετημένο σε ημιορεινή, δασωμένη και μακριά από τη θάλασσα περιοχή, κοντά σε πηγή νερού και συνήθως σε σημείο (σπιτοκάθισμα) που προέκυπτε από εκσκαφή αν ήταν δυνατόν της ανωφέρειας ώστε να δημιουργηθεί πρανές όρυγμα (αγιάρι) αν δεν υπήρχε φυσικό πρανές (άσπα), πάνω στο οποίο τοποθετούνταν η πίσω πλευρά του κτίσματος. Οι τοίχοι κατασκευάζονταν από πέτρες χωρίς συνδετικό υλικό και επίχρισμα. Η στέγη ήταν μονοκλινής (μονόρριχτη, χυτή), καλυμμένη με πέτρινες πλάκες που στηρίζονταν σε ξύλινα δοκάρια τοποθετημένα κατά τη μικρή διάσταση της κάτοψης (καταχύματα). Στην πρόσοψη το κτίσμα είχε μία πόρτα που το ύψος της δεν ξεπερνούσε τους 90 πόντους και η οποία ήταν το μοναδικό άνοιγμα του σπιτιού. Καπνοδόχος δεν υπήρχε. Τα σπίτια καλύπτονταν σχεδόν πάντα από πυκνή βλάστηση και ήταν τόσο καλά κρυμμένα και προσαρμοσμένα στο άμεσο περιβάλλον ώστε ήταν αόρατα από οποιοδήποτε σημείο. Στο εσωτερικό υπήρχε μια πρωτόγονη εστία, και η οικογένεια κοιμόταν στο δάπεδο. Σε επαφή με τον οπίσθιο τοίχο υπήρχε ο υπόγειος οικογενειακός κρυψώνας (χωστοκέλι). Ήταν σκαμμένος στη γη και είχε συνήθως μια δεύτερη έξοδο διαφυγής καλυμμένη από πυκνή βλάστηση. Επίσης ο χώρος αυτός χρησιμοποιούνταν και σαν αποθήκη τροφίμων, η κλοπή των οποίων τιμωρούνταν με θάνατο σαν «πράξη εσχάτης προδοσίας κατά του κοινού της πατρίδας». Με το πέρασμα των χρόνων καθώς εκλείπουν οι λόγοι που επέβαλλαν την απόκρυψη της ικαριακής κοινωνίας και καθώς βελτιώνονται οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, το μονόχωρο σπίτι αρχίζει να εξελίσσεται μεγαλώνοντας ελαφρά τις διαστάσεις του και αφήνοντας μικρά ανοίγματα (παράθυρα συνήθως εκτός πρόσοψης). Η σκεπή σε πολλές περιπτώσεις από μονόρριχτη γίνεται δίρρικτη επίσης κατασκευάζονται πρόσθετα κτίσματα ενώ έχουμε και την πρόσθεση ορόφου (το ανώι ή πύργος ή πυργάρι) ο οποίος όμως δεν επικοινωνεί εσωτερικά με το υπόλοιπο κύριο κτίσμα (χυτό). Στον πύργο είναι το καλό δωμάτιο όπου φιλοξενούνται οι ξένοι και τα νεώτερα χρόνια τοποθετείται το νυφικό κρεβάτι. Η οικιακή αγροτική οικονομία βασισμένη στο μοντέλο της αυτάρκειας είναι το χαρακτηριστικό της ικαριακής κοινωνίας. Έτσι γύρω από το σπίτι θα βρούμε σε πεζούλες, το χώρο για την καλλιέργεια των κηπευτικών, το αμπέλι, τις ελιές, το στάρι και κάποια δέντρα όπως ξινόδεντρα, συκιές, αμυγδαλιές, καρυδιές κ.α. Επίσης στον ίδιο χώρο συναντάμε τον στάβλο (κατσικαριό), το κοταριό, το χοιροστάσιο (αλιώρι), το πατητήρι (πέταλο) και το αλώνι. Στην προσήνεμη πλευρά της ιδιοκτησίας συνήθως υπήρχαν στη σειρά κυπαρίσσια για να κόβουν τον άνεμο και δίπλα 20

στο σπίτι αιωνόβια δένδρα (κουκουναριές, πρίνοι, κυπαρίσσια) για να το προστατεύουν. (Κόκκινος Γ. 1998) Στα τέλη το 19 ου - αρχές του 20 ου αιώνα οι ντόπιοι κτίστες ήρθαν σε επαφή με τεχνίτες και οικοδομικές πρακτικές από άλλα μέρη και προχώρησαν στο συνδυασμό των νέων γνώσεων με τα ντόπια υλικά με αποτέλεσμα την καθιέρωση ενός δεύτερου τύπου σπιτιού με τετραγωνική κάτοψη, διώροφο συνήθως με τετράκλινη μονόκορφη στέγη ή και δίκορφη, καλυμμένη από ντόπιες σχιστόπλακες ή και κεραμίδια. Την ίδια περίοδο αρχίζουν να αναπτύσσονται και οι παραλιακοί οικισμοί με την ίδια χωροταξική λογική που χαρακτηρίζει τα χωριά της Ικαρίας (διάσπαρτοι, κατάφυτοι και εκτεταμένοι) κτισμένοι αμφιθεατρικά σε πεζούλες με ένα μικρό συνεκτικό κέντρο στην παραλία. Μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1960, η ευρεία χρήση των σύγχρονων μέσων και υλικών δόμησης (τσιμέντο, αλουμίνιο) αλλοίωσε σημαντικά το δομημένο περιβάλλον του νησιού που μέχρι τότε είχε μείνει ανέπαφο. Επίσης διαταράχθηκε στο νησί η αρμονική ισορροπία που υπήρχε επί αιώνες μεταξύ ανθρώπου και φύσης από τις ανελαστικές και σε λάθος κατεύθυνση πολιτικές του κράτους που δημιούργησαν σύγχυση μεταξύ οικιστικής και δασικής χρήσης. Η αδυναμία της Πολιτείας να αντιληφθεί την ιδιαιτερότητα των οικισμών της Ικαρίας με την εφαρμογή κατά καιρούς του δασικού νόμου οδήγησε τους κατοίκους από τον φόβο να μην χαρακτηρισθούν δασικές οι ιδιοκτησίες τους σε εκχερσώσεις και αποψιλώσεις. Ευτυχώς ο χαμηλός, μέχρι σήμερα, ρυθμός τουριστικής ανάπτυξης της Ικαρίας είχε ως αποτέλεσμα την διατήρηση ενός σημαντικού μέρους του παραδοσιακού κτιριακού της πλούτου και της φυσιογνωμίας των οικισμών της. Η οικιστική οργάνωση της Ικαρίας παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα και ίσως μοναδικότητα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Το χωροταξικό μοντέλο της αραιής - διάσπαρτης οίκησης με κύριο σκοπό την απόκρυψη οδήγησε στην απομόνωση του νησιού και στην ανάπτυξη ενός ιδιαίτερου τρόπου ζωής που βασίστηκε στην επίτευξη της αυτάρκειας μέσω της λιτότητας. Το μοντέλο αυτό επηρέασε καθοριστικά την συνείδηση και συμπεριφορά των κατοίκων του νησιού και αποτέλεσε το πρότυπο της δημιουργίας των οικισμών μέχρι και σήμερα. 21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΙΚΑΡΙΑΣ - Πληθυσμιακή εξέλιξη Η Ικαρία μαζί με τα νησιά Φούρνους αποτελεί την επαρχία Ικαρίας του νομού Σάμου με πρωτεύουσα τον Άγιο Κήρυκο. Ο συνολικός πληθυσμός της Ικαρίας, σύμφωνα με την απογραφή της ΕΣΥΕ του 2001, ανέρχεται σε 8.312 κατοίκους και η έκτασή του είναι 255 τ.χλμ. Η διοικητική διαίρεση της Ικαρίας περιλαμβάνει σήμερα τρεις δήμους (Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου και Ραχών) στους οποίους υπάρχουν συνολικά 80 οικισμοί. Πίνακας 4.1: Πληθυσμιακή εξέλιξη Δήμων Νήσου Ικαρίας (1971-2001) Δήμοι Πληθυσμός Πληθυσμιακή Μεταβολή % 1971 1981 1991 2001 1971-1981 1981-1991 1991-2001 1971-2001 ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ 3.298 3.191 3.093 3.243-3,24-3,07 4,85-1,67 ΔΗΜΟΣ ΕΥΔΗΛΟΥ 2.667 2.612 2.398 2.831-2,06-8,19 18,06 6,15 ΔΗΜΟΣ ΡΑΧΩΝ 1.737 1.756 2.055 2.238 1,09 17,03 8,91 28,84 Σύνολο 7.702 7.559 7.546 8.312-1,86-0,17 10,15 7,92 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού 1971, 1981, 1991, 2001 - Επεξεργασία Ιδίου Διάγραμμα 4.1: Διαχρονική πληθυσμιακή εξέλιξη Δήμων Νήσου Ικαρίας (1971-2001) 9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 1971 1981 1991 2001 ΝΗΣΟΣ ΙΚΑΡΙΑΣ ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ ΔΗΜΟΣ ΕΥΔΗΛΟΥ ΔΗΜΟΣ ΡΑΧΩΝ (Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού 1971, 1981, 1991, 2001 - Επεξεργασία Ιδίου 22

Από την παρακολούθηση της διαχρονικής εξέλιξης των πληθυσμιακών κατανομών τόσο ανά Δήμο όσο και στο σύνολο του νησιού κατά τη διάρκεια της τελευταίας τριακονταετίας (1971-2001), διαπιστώνεται στασιμότητα και μείωση του πληθυσμού μέχρι το 1991 ενώ υπάρχει ανάκαμψη κατά την τελευταία δεκαετία (1991-2001). - Πραγματικός και εποχικός πληθυσμός Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των τοπικών παραγόντων κατά τις συνεντεύξεις αιχμής από την Ομάδα Μελέτης (ΕΠΠΕΡ ENVIPLAN Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες, 2005), ο μόνιμος πληθυσμός κατά τη χειμερινή περίοδο ανέρχεται σε 7.364 κατοίκους και ο πληθυσμός της κατά τους θερινούς μήνες σε 24.440 άτομα. Πίνακας 4.2: Συγκριτική θεώρηση πληθυσμιακών μεγεθών Δήμων Ικαρίας (2001 2005) Περιοχή ΕΣΥΕ 2001 Εκτιμήσεις τοπικών φορέων (2005) Πραγματικός Εποχικός ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ 3.243 3.166 6.800 ΔΗΜΟΣ ΕΥΔΗΛΟΥ 2.831 2.594 12.390 ΔΗΜΟΣ ΡΑΧΩΝ 2.238 1.604 5.250 ΣΥΝΟΛΟ 8.312 7.364 24.440 (Πηγή: ΕΣΥΕ - Επεξεργασία στοιχείων συνεντεύξεων τοπικών φορέων από Ομάδα Μελέτης ENVIPLAN Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες, 2005) Διάγραμμα 4.2: Συγκριτική θεώρηση πληθυσμιακών μεγεθών Δήμων Ικαρίας (2001 2005) 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 Πραγματικός Εποχικός ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ ΔΗΜΟΣ ΕΥΔΗΛΟΥ ΔΗΜΟΣ ΡΑΧΩΝ ΣΥΝΟΛΟ (Πηγή: ΕΣΥΕ - Επεξεργασία στοιχείων συνεντεύξεων τοπικών φορέων από Ομάδα Μελέτης ENVIPLAN Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες, 2005) 23

Η αύξηση αυτή οφείλεται στην τουριστική κίνηση η οποία διαχέεται κατά τη θερινή περίοδο στο σύνολο του νησιού και προσαυξάνει σημαντικά (εποχιακά) τον πληθυσμό του σε κάθε επιμέρους χωρική ενότητα (τόπος καταγωγής, τουρισμός). - Μεταναστευτική κίνηση Η έλλειψη διαθέσιμων επίσημων στοιχείων σχετικά με τη μεταναστευτική κίνηση από και προς την Ικαρία οδηγεί στην χρήση στοιχείων προερχόμενων από την Έρευνα Πεδίου που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της εκπόνησης του ΤΑΠ (TERRA LORE, 2001). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας η μεταναστευτική κίνηση κατά την τελευταία περίοδο που καταγράφεται σε επίπεδο νησιού είναι κυρίως εσωτερική με κύριο λόγο την αναζήτηση εργασίας (61% των ερωτηθέντων) και δευτερευόντως για σπουδές (24% αντιστοίχως). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της ίδιας έρευνας περίπου ένα στα τρία νοικοκυριά έχει μέλη που έχουν μεταναστεύσει σε άλλες περιοχές της χώρας (22%) ή του εξωτερικού (8% αντιστοίχως). - Προοπτικές εξέλιξης πληθυσμού - Εκτιμήσεις τοπικών φορέων Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των Προέδρων των Δημοτικών Διαμερισμάτων σχετικά με την πληθυσμιακή εξέλιξη μέσα στην επόμενη δεκαετία (ΕΠΠΕΡ ENVIPLAN Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες, 2005), η εικόνα διαγράφεται δυσμενής. Συνολικά σε έξι από τα Δ.Δ. της Ικαρίας προβλέπεται να μειωθεί ο πληθυσμός, μόνο σε τέσσερα αναμένεται αύξηση και σε δύο, εκτιμάται ότι η πληθυσμιακή εικόνα θα παραμείνει ίδια. Συγκεκριμένα, μείωση αναμένεται στα Δ.Δ. Χρυσοστόμου, Αρεθούσης, Δάφνης, Καραβόσταμου, Φραντάτου και Αγίου Πολυκάρπου, σε αντίθεση με την πρόβλεψη αύξησης στα Δ.Δ. Αγίου Κηρύκου, Περδικίου (μικρή αύξηση), Ευδήλου και Καρκιναγρίου. Πληθυσμιακή στασιμότητα αναμένεται στα Δ.Δ. Μαγγανίτη και Ραχών όπου στο τελευταίο καταγράφεται τάση επανεγκατάστασης για συνταξιοδότηση. 24

- Διασπορά κατοίκησης Στην Ικαρία σύμφωνα με την απογραφή της ΕΣΥΕ 2001 καταγράφονται συνολικά 80 οικισμοί. Με κριτήριο το πληθυσμιακό τους μέγεθος οι οικισμοί αυτοί ταξινομούνται ως εξής: Πίνακας 4.3: Κατάταξη οικισμών βάσει πληθυσμού το 2001 Πληθυσμιακό μέγεθος (κατ.) Αριθμός οικισμών 0-50 41 51-100 15 101-200 16 201-300 4 301-500 2 501-1000 1 1001-2000 1 Σύνολο 80 (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Ιδίου) Διάγραμμα 4-3: Ποσοστιαία κατανομή οικισμών Ικαρίας με βάση το πληθυσμιακό τους μέγεθος το 2001 1; 1% Αριθμός οικισμών 4; 5% 1; 1% 2; 3% 16; 20% 41; 51% 0-50 51-100 101-200 201-300 301-500 501-1000 1001-2000 15; 19% (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Ιδίου) Όσο αναφορά το εύρος φάσματος του πληθυσμιακού μεγέθους των οικισμών με βάση τον πληθυσμό του 2001 παρατηρείται ότι το μεγαλύτερο μέρος των οικισμών του νησιού ανήκει σε ποσοστό 51% σε οικισμούς κάτω των 50 25

κατοίκων ενώ οι οικισμοί με πληθυσμό πάνω από 200 κατοίκους αντιπροσωπεύουν το 10% του συνόλου των οικισμών. - Δημογραφικά χαρακτηριστικά Η διερεύνηση των δημογραφικών χαρακτηριστικών δυσχεραίνεται από την έλλειψη επίσημων πρόσφατων διαθέσιμων στοιχείων. Για το λόγο αυτό η αναφορά περιορίζεται στην περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης σύμφωνα με την πρόσφατη Απογραφή Πληθυσμού (ΕΣΥΕ, 2001). Πίνακας 4.4: Ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Δήμων Ικαρίας 2001 Ηλικιακά κλιμάκια Δήμος Αγ. Κηρύκου Δήμος Ευδήλου 2001 Δήμος Ραχών Σύνολο 0-14 510 346 265 1121 15-24 405 293 257 955 25-39 676 494 414 1584 40-54 639 551 390 1580 55-64 368 378 255 1001 >65 803 749 561 2113 Σύνολο 3.401 2.811 2.142 8.354 (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Ιδίου) Διάγραμμα 4.4: Ποσοστιαία ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Ικαρίας 2001 >65 26% 0-14 13% 15-24 11% 55-64 12% 25-39 19% 40-54 19% (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Ιδίου) 26

Διάγραμμα 4.5: Ηλικιακή σύνθεση πληθυσμού Δήμων Ικαρίας 2001 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Δήμος Αγ. Κηρύκου Δήμος Ευδήλου Δήμος Ραχών Σύνολο 2001 0-14 15-24 25-39 40-54 55-64 >65 (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Ιδίου) Ο νεανικός πληθυσμός (0-14 ετών) αποτελεί το 13% του συνολικού πληθυσμού. Η συμμετοχή του παραγωγικού πληθυσμού (15-64 ετών) ισοδυναμεί με 61 %. Σημειώνεται ότι η συμμετοχή της ηλικιακής ομάδας 55-64 ετών (12%) εμφανίζεται περιορισμένη γεγονός που σχετίζεται με το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα τόσο ως προς το εξωτερικό όσο και προς τα αστικά κέντρα της χώρας. Ο γεροντικός πληθυσμός (άνω των 65 ετών) αποτελεί το 26% του συνολικού πληθυσμού, ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό για την δημογραφική εικόνα του νησιού. Από τους κυριότερους δείκτες του πληθυσμιακού δυναμικού κάθε χωρικής ενότητας 4 θεωρούνται ο δείκτης γήρανσης Ιγηρ 5 και ο δείκτης εξάρτησης Ιεξαρτ 6, μέσω των οποίων προβάλλεται και το δυναμικό των παραγωγικών ηλικιών της κάθε χωρικής ενότητας. 4 Τζιαφέτας Γ., «Πληθυσμιακή Ανάλυση», ΕΛΚΕΠΑ, Αθήνα, 1990. 5 Ιγηρ = Ρ 65+ / Ρ 0-14 x 100, όπου Ρ: ο πληθυσμός ηλικίας. 6 Ιεξαρτ = [(Ρ0-14 + Ρ65+) / Ρ15-64] x 100. 27

Διάγραμμα 4.6: Δείκτες γήρανσης και εξάρτησης Δήμων Ικαρίας 2001 200,00 188,49 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 63,16 110,01 46,85 Ιγηρ Ιεξαρτ 40,00 20,00 0,00 ΙΚΑΡΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Ιδίου) Η Ικαρία σημειώνει κατά πολύ μεγαλύτερη τιμή του δείκτη γήρανσης (188,49) σε σύγκριση με την αντίστοιχη εθνική τιμή. Αντίστοιχα ο δείκτης εξάρτησης υπολογίζεται σε 63,81 υψηλότερος του μέσου εθνικού (46,85). Και οι δύο δείκτες σημειώνουν πολύ μεγαλύτερες τιμές συγκριτικά με τις αντίστοιχες εθνικές, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι ο πληθυσμός του νησιού είναι σημαντικά γηρασμένος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατανομή της σύνθεσης κατά φύλο της Ικαρίας. Πίνακας 4.5: Σύνθεση κατά φύλο πληθυσμού Δήμων Ικαρίας 2001 ΣΥΝΟΛΟ ΑΡΡΕΝΕΣ ΘΗΛΕΙΣ ΑΡΡΕΝΕΣ% ΘΗΛΕΙΣ % ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ 10,934,097 5,413,426 5,520,671 49.5 50.5 ΝΗΣΟΣ ΙΚΑΡΙΑ 8,354 4,280 4,074 51.2 48.8 ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ 3,401 1,691 1,710 49.7 50.3 ΔΗΜΟΣ ΕΥΔΗΛΟΥ 2,811 1,452 1,359 51.7 48.3 ΔΗΜΟΣ ΡΑΧΩΝ 2,142 1,137 1,005 53.1 46.9 (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Ιδίου) 28

Διάγραμμα 4.7: Ποσοστιαία πληθυσμιακή σύνθεση κατά φύλο Δήμων Ικαρίας 2001 60,0 50,0 50.5% 49.5% 51.2% 48.8% 50.3% 49.7% 51.7% 48.3% 53.1% 46.9% 40,0 30,0 ΑΡΡΕΝΕΣ ΘΗΛΕΙΣ 20,0 10,0 0,0 ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ ΝΗΣΟΣ ΙΚΑΡΙΑ ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ ΔΗΜΟΣ ΕΥΔΗΛΟΥ ΔΗΜΟΣ ΡΑΧΩΝ (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001 Επεξεργασία Ιδίου) Ως προς την πληθυσμιακή σύνθεση κατά φύλο, το 2001 στο σύνολο του νησιού οι άντρες υπερέχουν του γυναικείου πληθυσμού (51,2% : 48,8% ) παρουσιάζοντας αντίστροφη αναλογία από αυτή του εθνικού επιπέδου (49,5% : 50,5% ).Το μοναδικό Δ.Δ. στο νησί στο οποίο υπερέχουν έστω και ελάχιστα οι γυναίκες είναι αυτό του Αγ. Κηρύκου (49,3% : 50,7%). - Κοινωνικά Χαρακτηριστικά Εξετάζονται δύο κύριες συνιστώσες της κοινωνικής σύνθεσης της Ικαρίας: α) επίπεδο εκπαίδευσης β) επαγγελματικές κατηγορίες α) Επίπεδο εκπαίδευσης Η ακόλουθη ανάλυση βασίστηκε στα ευρήματα της Μελέτης του πιλοτικού Τοπικού Αναπτυξιακού Προγράμματος (Τ.Α.Π., 2001) της Επαρχίας Ικαρίας. Στα πλαίσια της εν λόγω μελέτης, διεξήχθη έρευνα των νοικοκυριών της Ικαρίας με τη χρήση δομημένου ερωτηματολογίου σε αντιπροσωπευτικό δείγμα 237 νοικοκυριών και από τους τέσσερις Δήμους της Επαρχίας Ικαρίας, συνεπώς στα αποτελέσματα συμπεριλαμβάνεται και ο Δήμος Φούρνων (δηλαδή το 1,7% των ερωτηθέντων). 29

Πίνακας 4.6: Κατανομή εκπαίδευσης δείγματος ΒΑΘΜΙΔΑ Αριθμός ατόμων ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ Ποσοστό Αριθμός ατόμων Ποσοστό Αριθμός ατόμων Ποσοστό Δημοτικό 171 29% 82 27% 89 32% Γυμνάσιο 118 20% 67 22% 51 18% Λύκειο 103 18% 46 15% 57 20% ΣΕΚ* 135 23% 81 27% 54 19% ΤΕΙ 21 4% 11 4% 10 4% ΑΕΙ 36 6% 15 5% 21 7% Σύνολο 584 100% 302 100% 282 100% * Σχολή Επαγγελματικής Κατάρτισης (Πηγή: Τ.Α.Π. (2001) - Μελέτη πιλοτικού Τοπικού Αναπτυξιακού Προγράμματος της Επαρχίας Ικαρίας, Αναπτυξιακή Εταιρεία της Επαρχίας Ικαρίας.) Το 30% περίπου του δείγματος έχει γραμματικές γνώσεις Δημοτικού. Ο μέσος όρος ηλικίας των αποφοίτων Δημοτικού για τους άνδρες είναι 54, και για τις γυναίκες 53. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι από τα 584 άτομα τουλάχιστον τα 149 (ποσοστό 24%) έχουν μόνο γραμματικές γνώσεις δημοτικού και είναι 16 ετών και πάνω. Αντίστοιχα, υπάρχουν 86 άτομα στο δείγμα ηλικίας άνω των 18 με γραμματικές γνώσεις γυμνασίου (ποσοστό 15%). Από τα παραπάνω στοιχεία φαίνεται ότι αν και το μορφωτικό επίπεδο των μεγάλων ηλικιών είναι σχετικά χαμηλό, στις μικρές ηλικίες αυτό αντιστρέφεται όπως συμβαίνει και σε επίπεδο χώρας(υποχρεωτική εκπαίδευση). Φυσικά η αύξηση του μορφωτικού επιπέδου των κατοίκων είναι θετικό γεγονός, αλλά είναι πιθανόν να οφείλεται και εν μέρει στην έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης στο νησί. 30

Διάγραμμα 4.8: Εκπαίδευση δείγματος ερωτηθέντων 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 89 82 51 67 57 46 54 81 10 11 Δημοτικό Γυμνάσιο Λύκειο ΣΕΚ ΤΕΙ ΑΕΙ 21 15 Άνδρες Γυναίκες (Πηγή: Τ.Α.Π. (2001) - Μελέτη πιλοτικού Τοπικού Αναπτυξιακού Προγράμματος της Επαρχίας Ικαρίας, Αναπτυξιακή Εταιρεία της Επαρχίας Ικαρίας.) β) Επαγγελματικές κατηγορίες Διάγραμμα 4.9: Επαγγελματικές κατηγορίες οικονομικά ενεργού πληθυσμού 2001 ΝΗΣΟΣ ΙΚΑΡΙΑ 27% ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ & ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ 1% 4%4% 11% ΔΙΕΥΘΥΝΤΙΚΑ / ΑΝΩΤΕΡΑ ΣΤΕΛΕΧΗ 1% 6% ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΛΠ 6% ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ 33% 7% ΓΕΩΡΓΙΑ / ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΚΛΠ ΤΕΧΝΙΤΕΣ / ΕΡΓΑΤΕΣ / ΧΕΙΡΙΣΤΕΣ ΔΕΝ ΔΗΛΩΣΑΝ ΣΑΦΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΝΕΟΙ / ΑΝΕΡΓΟΙ ΔΕΝ ΔΗΛΩΣΑΝ (Πηγή: Τ.Α.Π. (2001) - Μελέτη πιλοτικού Τοπικού Αναπτυξιακού Προγράμματος της Επαρχίας Ικαρίας, Αναπτυξιακή Εταιρεία της Επαρχίας Ικαρίας.) Η ανάλυση του οικονομικά ενεργού πληθυσμού κατά ομάδα ατομικών επαγγελμάτων ολοκληρώνει την σαφή εικόνα που δίνεται στην απασχόληση και την εξειδίκευσή της στην γεωργία και στα επαγγέλματα εργατών και 31

τεχνιτών. Παράλληλα διαμορφώνει το πλαίσιο εργασίας και το μέγεθος των επιχειρήσεων, όπου επικρατούν βασικά τα ατομικά επαγγέλματα. Από τα δεδομένα της απασχόλησης σε ατομικά επαγγέλματα δίνεται το ενδιαφέρον στον πρωτογενή τομέα, στα επαγγέλματα εργατών και τεχνιτών αλλά και στις υπηρεσίες. Συνοψίζοντας παρατηρούμε ότι η ιδιαιτερότητα του νησιού αντικατοπτρίζεται στα δημογραφικά στοιχεία που εμφανίζουν ένα σημαντικά γηρασμένο πληθυσμό σε σύγκριση με την αντίστοιχη εθνική τιμή και μια ανατροπή ως προς την πληθυσμιακή σύνθεση κατά φύλο προς όφελος του ανδρικού πληθυσμού ως προς την ισχύουσα αναλογία σε εθνικό επίπεδο. Οι επιπτώσεις στους ανθρώπινους πόρους της Ικαρίας από την μετανάστευση τόσο εσωτερική όσο και εξωτερική γίνεται εμφανής στην ηλικιακή σύνθεσή της. Το μεταναστευτικό πλήγμα που δέχτηκε το νησί εμφανίζεται με κενό στις ηλικίες μεταξύ 40-64. Μεγάλος αριθμός από το έμψυχο δυναμικό εγκαταλείπει το νησί για λόγους σπουδών και εργασίας και σε πολλές περιπτώσεις δεν επιστρέφει ή όταν επιστρέφει γίνεται μετά την συνταξιοδότησή του. Η υπογεννητικότητα που επικρατεί στο νησί προοιωνίζει τη σταδιακή μείωση του πληθυσμού στο μέλλον. Από τα δεδομένα της απασχόλησης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού προκύπτει σαφής εξειδίκευση στη γεωργία και στα επαγγέλματα εργατών και τεχνιτών. Επίσης από το πλαίσιο εργασίας και το μέγεθος των επιχειρήσεων, διαπιστώνεται ότι επικρατούν βασικά τα ατομικά επαγγέλματα. 32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Ικαρία βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο του Αιγαίου μεταξύ Κυκλάδων και Μικράς Ασίας, έχει σχήμα επίμηκες με άξονα την οροσειρά του Αθέρα (1037μ.) η οποία διασχίζει το νησί από ανατολικά προς δυτικά χωρίζοντάς το σε δύο τμήματα και χαρακτηρίζεται από έντονο ορεινό ανάγλυφο με βαθιές χαράδρες, οροπέδια και λεκανοπέδια. Η ακτογραμμή παρουσιάζει μικρό οριζόντιο διαμελισμό με ελάχιστες εγκολπώσεις, ενώ δεν προσφέρει αξιόλογους όρμους και φυσικά λιμάνια, η απουσία των οποίων είχε σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του νησιού. Στην μακρά ιστορική διαδρομή της η Ικαρία δεν μπόρεσε να αναδειχθεί σε ισχυρό κέντρο του Αιγαίου. Από τα αρχαία χρόνια το νησί λειτούργησε σαν τόπος εξορίας των ανεπιθύμητων και καταφύγιο των κατατρεγμένων. Η ανάγκη προστασίας από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές οδήγησε τους κατοίκους στην ανάπτυξη ενός ιδιότυπου μοντέλου άμυνας μέσω της κατοίκησης σε κρυφούς «αντιπειρατικούς» οικισμούς ενώ παράλληλα υιοθετήθηκε η λογική της αυτοκατανάλωσης με σκοπό την αυτάρκεια μέσω της λιτότητας. Το μοντέλο αυτό επηρέασε καθοριστικά τη συνείδηση και συμπεριφορά των κατοίκων του νησιού και αποτέλεσε το πρότυπο της δημιουργίας των οικισμών μέχρι και σήμερα. Η τοπική λαϊκή ρήση «Σπίτι όσο να χωρείς και τόπον όσο να θωρείς», εκφράζει την κλασική ικαριακή αντίληψη για το οικιστικό περιβάλλον. Η οικιστική οργάνωση της Ικαρίας παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα και ίσως μοναδικότητα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Οι οικισμοί είναι αραιοδομημένοι (διάσπαρτοι), κατάφυτοι και εκτεταμένοι, περιλαμβάνουν δε μέσα τους και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, σε αντίθεση με τους οικισμούς που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στα νησιά και στα ορεινά όπου είναι συνεκτικοί με πυκνή δόμηση. Είναι δε χαρακτηριστική η απουσία αστικού κέντρου ανάλογου με εκείνα που συναντά κανείς σε άλλα νησιά με παραπλήσιο μέγεθος (Κόκκινος Γ. 1998). Από την εποχή του πρώτου περιηγητή Cristoforo Buondelmonti τον 15 ο αιώνα μέχρι την εποχή του Ludwig Ross στα μέσα του 19 ου αιώνα η Ικαρία χαρακτηρίζεται από απομόνωση. Η καθημερινή ζωή των κατοίκων στο χρονικό διάστημα αυτό παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητη. Η απουσία φυσικών λιμανιών που δυσχέρανε την επικοινωνία, η φαινομενική άγονη όψη του νησιού, το δύσκολο πέρασμα του Ικάριου πελάγους για τα καράβια της εποχής και η λογική της απόκρυψης που εφάρμοζε ο πληθυσμός για αιώνες δικαιολογούν στο μεγαλύτερο βαθμό τη διαπίστωση αυτή. Στα μέσα του 18 ου αιώνα και στις 33