Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - Γενικά για τον οικισμό.

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - Γενικά για τον οικισμό. Στα ηπειρωτικά του νομού Ηλείας, 15 περίπου χιλιόμετρα ανατολικά του δρόμου που ενώνει τον Πύργο με την Κυπαρισσία, βρίσκεται το χωριό Ταξιάρχες.¹ Το όνομα με το οποίο είναι γνωστό στην περιοχή ακόμα και σήμερα είναι Μοφκίτσα. Η χρονολογία ίδρυσής του καθώς και η αρχική του θέση είναι άγνωστα μέχρι τώρα. Σε απογραφή των Ενετών, το 1700,² αναφέρεται το όνομα Moftizza, απ ό,τι όμως μαρτυρούν τα σπίτια και οι χρονολογίες τους το χωριό στη σημερινή θέση πρέπει να άρχισε να συγκροτείται μετά το 1800. Σ αυτό συναινούν και οι κάτοικοι οι οποίοι μιλάνε για παλιότερο οικισμό, που τα λείψανά του βρίσκονται ψηλότερα και σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από τον σημερινό, σε θέση που παρείχε μεγαλύτερη ασφάλεια από τους εκάστοτε επιδρομείς. 1

2

Η προέλευση της ονομασίας Μοφκίτσα παραμένει άγνωστη ενώ το προφανές σλάβικο του ονόματος, η κατάληξη ιτσα, αμφισβητείται από τους μελετητές, κάτι που συμβαίνει και με τα γειτονικά συναφή τοπωνύμια.³ Το σίγουρο επομένως είναι ότι ο οικσμός με το όνομα Μοφκίτσα ή Μουφκίτζα υπάρχει ήδη το 1700 και από το πρώτο μισό του 18 ου αι. βρίσκεται στη θέση που είναι σήμερα. Στη νότια πλευρά του όρους Μίνθη, σε απόσταση 15 χλμ. από τη θάλασσα και σε υψόμετρο 550 μ. περίπου, εκτείνεται ο σημερινός οικισμός.. 2 μόλις χλμ. βόρεια της ακρόπολης του Λεπρέου και 20 περίπου χλμ. δυτικά της αρχαίας Φιγαλείας και του Ναού του Επικουρείου Απόλλωνα. Σημαντικοί χώροι δίπλα καθώς και άλλοι στην ευρύτερη περιοχή, όπως η Νέδα., το μυθικό ποτάμι με το φαράγγι της, το Σαμικό και η Ολυμπία φαίνεται νάχουν επηρεάσει αρκετά τον οικισμό. Μία τομή φαίνεται να χωρίζει και ταυτόχρονα να ενώνει το απώτερο με το πρόσφατο παρελθόν στον χώρο. Σαν να μην πέρασαν αιώνες ρωμαϊκών, Βυζαντινών, φράγκικων κ.α. κατακτήσεων. Μόνο ίχνη του αρχαίου ελληνικού παρελθόντος σώζονται καθώς και ό,τι δημιούργησαν οι δύο τελευταίοι αιώνες μακριά από τον υπόλοιπο κόσμο και την εξέλιξή του. Ένας πρωτογενής οικισμός η Μοφκίτσα ήταν και παρέμεινε μέχρι σήμερα. Χαρακτηριστικά του η απλότητα, η λιτότητα και η αυστηρότητα ή με μία λέξη η «δωρικότητα» που κυριαρχεί και στο τοπίο ευρύτερα. 1. Η ονομασία Ταξιάρχαι καθιερώθηκε το 1930 {ΦΕΚ Α 251) 2. Απογραφή Grimani, βλ. σχ. Πίνακα. 3. Α. Μπούτσικα: «Σλάβοι και τοπωνύμια στην Ηλεία» Εικόνα 2 Επικούρειος Απόλλων Εικόνα 3 Αρχαίο Λέπρεο Εικόνα 4 Σημερινοί Ταξιάρχες 3

Τοπογραφικό οικισμού 4

100 περίπου σπίτια, απλωμένα σε κοιλότητα στις πλαγιές της Μίνθης, συνιστούν το σώμα του οικισμού. Το σχήμα του σε κάτοψη είναι ακανόνιστο και φαίνεται να προέκυψε απλά, από το χτίσιμο των σπιτιών, το ένα μετά το άλλο, προς όλες τις κατευθύνσεις. Πάντα όμως μέσα στα όρια του πλατώματος που δημιουργείται ανάμεσα στις πλαγιές των γύρω χαμηλών βουνών. Από μακριά όπως αντικρύζεις το χωριό μοιάζει με πέταλο. Με το πέταλο αρχαίου θεάτρου. Τα σπίτια είναι χτισμένα γύρω-γύρω στις κερκίδες και ακολουθούν τις αραιές ισοϋψείς. Η πλάτη τους είναι γυρισμένη στα βουνά και οι προσόψεις τους στραμμένες στην ορχήστρα. Όλα βλέπουν προς την κοιλάδα που οδηγεί στην έξοδο, στο δρόμο για το γειτονικό Λέπρεο. Η γύρω περιοχή στο σύνολό της είναι ορεινή, με ένα κομμάτι της πευκόφυτο, ένα άλλο με ελιές και το υπόλοιπο με πουρνάρια και θάμνους. Το έδαφος όμως μέσα στο χωριό είναι πιο γόνιμο. Αρδεύεται από το νερό που τρέχει στις βρύσες χειμώνα καλοκαίρι και καλύπτεται από πλουσιότερη βλάστηση. Χώροι ελεύθεροι υπάρχουν παντού. Τα κτίσματα ομοιόμορφα, σε αποστάσεις περίπου ίσες μεταξύ τους. Δρόμοι και στρατόνια εισχωρούν σε κάθε σημείο. Το αποτέλεσμα είναι ένας οικισμός αραιός, με ομοιόμορφη κατανομή των σπιτιών. Ένας οικισμός ομοιογενής, που με τα χαρακτηριστικά του φανερώνει την εποχή της δημιουργίας του. Δεύτερο μισό του 19 ου αι. και πρώτο μισό του 20 ου. Εικόνα 5 Άποψη του χωριού 5

Τη δεκαετία του 1920, σύμφωνα με τις απογραφές,¹ το χωριό είχε περί τις 700 ψυχές και 100 σπίτια. Σήμερα από τα σπίτια αυτά κατοικούνται μόνο 10 και τούτα με γέροντες που αρνούνται να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Ο δρόμος που ανοίχτηκε στη δεκαετία του `30 και παρέκαμψε το χωριό, τα εύφορα χωράφια που τράβηξαν στην παραλία τον κόσμο και η εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση τη δεκαετία του `50 και μετά είναι μερικοί από τους λόγους που οδήγησαν σε μαρασμό το χωριό. Το αποτέλεσμα είναι η εγκατάλειψη και η φθορά ενώ τα σπίτια που στη πλειοψηφία τους καταρρέουν εγκυμονούν τον κίνδυνο της απώλειας «μνήμης» και ιστορίας του πρόσφατου παρελθόντος μας. Το χωριό έχει χαρακτηρισθεί «παραδοσιακό» με διάταγμα από τη δεκαετία του`70, μια και οι αλλοιώσεις που είχε υποστεί μέχρι τότε ήταν μηδαμινές, και είναι το μοναδικό χαρακτηρισμένο έτσι στο νομό Ηλείας. Η εγκατάλειψη όμως, η έλλειψη κινήτρων και τώρα πρόσφατα τα δάνεια που δίνονται σε σεισμόπληκτους με δυνατότητα μεταφοράς του δικαιώματός τους σε άλλες περιοχές υπό την προϋπόθεση να κατεδαφισθούν τα πληγέντα κτίσματα, αυτά δηλ. που έχουν χαρακτηρισθεί «παραδοσιακά» και ενδεχομένως διατηρητέα- εγκυμονούν τον κίνδυνο πλήρους αφανισμού του οικισμού. Η αποτύπωση είναι το ελάχιστο που θεωρώ ότι έχω να κάνω για το χωριό αυτό με το οποίο με συνδέει η καταγωγή του συζύγου μου. Ελπίζω στο μέλλον να μου δοθεί η δυνατότητα να ενεργήσω και αποτελεσματικότερα προς την κατεύθυνση «σωτηρίας» αυτού του τόπου που γοητεύει τον κάθε επισκέπτη-ταξιδιώτη, έλληνα και μη! 1. ΚΕΔΚΕ:Στοιχεία σύστασης και εξέλιξης Δήμων και κοινοτήτων:πληθυσμός: 1920 Μοφκίτζα 668 1928 Μοφκίτσα 667 1940 Ταξιάρχαι 469 και Νεοχώριον 292 6

Β. ΤΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ - Οι επικρατέστεροι αρχιτεκτονικοί τύποι. Η αρχιτεκτονική του οικισμού είναι προσαρμοσμένη στο γενικό κοινωνικόοικονομικό πλαίσιο που επικρατεί στην περιοχή τους δύο τελευταίους αιώνες. Κύρια ασχολία των κατοίκων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Αγροτική η οικονομία σχεδόν εξ ολοκλήρου, με τις ανάλογες επεκτάσεις. Η κοινωνία παραδοσιακή, βασισμένη στον πρωτογενή τομέα μόνο, συνθήκες ζωής πολύ απλές και αρχιτεκτονική που αποσκοπεί ως εκ τούτου στην εξυπηρέτηση στοιχειωδών και μόνο αναγκών. Σπίτια που φροντίζουν για τη στέγαση των ανθρώπων εξ ίσου με τη στέγαση των ζώων και την αποθήκευση των καρπών. Λύσεις γι αυτό κοινές, δοκιμασμένες στον χρόνο, παραδομένες από τις προηγούμενες γενιές. Λύσεις που είναι αποτέλεσμα της ορθολογικής αντιμετώπισης λειτουργικών προβλημάτων σε συνδυασμό με τις τεχνικές δυνατότητες της εποχής για την κατασκευή. Λίγοι οι τύποι επομένως, με μικρές διαφορές μεταξύ τους, ανάλογα με τις απαιτήσεις και τους περιορισμούς της κάθε περίπτωσης χωριστά. Έτσι σχεδόν όλα τα κτίσματα του οικισμού είναι διόροφα, κεραμοσκεπή, με χαγιάτι στην πρόσοψή τους. 7

Ως προς την λειτουργία, στο ισόγειο- το «κατώι»- είναι χώροι βοηθητικοί και σταβλισμού των ζώων ενώ στον όροφο -το «ανώι»- είναι πάντα η κατοικία. Μερικές φορές απαντώνται και ημιδιόροφα. Η κλίση του εδάφους κυρίως και τα περιορισμένα οικονομικά του ιδιοκτήτη είναι οι λόγοι που οδήγησαν στη λύση αυτή. Κάποια μονόροφα επίσης που υπάρχουν, είναι ελάχιστα και προορίζονταν αποκλειστικά για αποθήκες ή μαγαζιά. 8

Ο τρόπος κατασκευής είναι κοινός για όλα τα κτίσματα. Φέρων οργανισμός είναι η περιμετρική τοιχοποιία, που είναι χτισμένη από πέτρα σε αδρή κατεργασία, ανεπίχριστη, με λάσπη για συνδετικό κονίαμα.to ξύλινο πάτωμα της ανωδομής στηρίζεται στους περιμετρικούς τοίχους και εσωτερικά στο πατερό και τα πατόξυλα. Οι «διαιρέσεις», οι εσωτερικοί τοίχοι, στηρίζονται στο πάτωμα και είναι κατασκευασμένες από ξύλινο σκελετό και καλάμια επιχρισμένα με λάσπη συνήθως σοβατισμένη. Το σχήμα στην πλειοψηφία των κτισμάτων είναι ορθογωνικό. Ο λόγος των διαστάσεων της κάτοψης είναι 1:1.5 έως 1:2.. Έτσι δημιουργούνται πλατυμέτωπα σπίτια με τη μεγάλη τους διάσταση κάθετα στις ισουψείς όταν το έδαφος είναι επικλινές ή/και κάθετη στον δρόμο όταν το έδαφος είναι επίπεδο. Τετραγωνική κάτοψη έχουν λίγα σπίτια στον οικισμό και ακόμα λιγότερα έχουν σχήμα Γ (γάμα). Τα τελευταία προέκυψαν απ` ό,τι φαίνεται όταν στο ήδη υπάρχον κτίσμα, ορθογωνικό πάντα, και στην άκρη της μακριάς πλευράς της εισόδου έγινε προσθήκη ενός νέου χώρου για να στεγαστούν τα νέα μέλη που προέκυπταν στην οικογένεια. Τα σπίτια του χωριού αγγίζουν τα 100, στη πλειοψηφία τους ορθογωνικής διατομής και λίγα τετραγωνικής.ελάχιστα είναι αυτά που έχουν σχήμα Γ. Περιγράμματα κατόψεων αποτυπωμένων κτισμάτων. 9

Επικρατέστεροι τύποι σπιτιών. Απλοί. Τυπικό δίχωρο Τυπικό τετράχωρο Ο τύπος των περισσοτέρων σπιτιών σε κάτοψη, για το ανώι, είναι ένα απλό δίχωρο ή τετράχωρο. Λιγότερο συχνά εμφανίζεται κάτι πιο σύνθετο. Τα πιο απλά σπίτια είναι τα δίχωρα. Ένας χώρος τους είναι το «χειμωνιάτικο» με το τζάκι που χρησιμοποιείται για τη διημέρευση της οικογένειας, το μαγείρεμα και το φαγητό και τη νύχτα για τον ύπνο. Ο άλλος χώρος είναι η «σάλα» που χρησιμοποιείται ως χώρος υποδοχής και το βράδυ ως πρόσθετο μέρος για ύπνο. Η σχέση μεγεθών των δύο χώρων δεν είναι ισοδύναμη. Αλλοτε είναι μεγαλύτερος ο ένας χώρος και άλλοτε ο άλλος. Η είσοδος ανοίγεται στον μεγαλύτερο από τους δύο χώρους και μέσα από αυτόν γίνεται η κίνηση προς τον άλλο. Τα τετράχωρα έχουν κι αυτά τους βασικούς χώρους, το χειμωνιάτικο και τη σάλα, και επιπλέον την «κάμαρη» αποκλειστικά για ύπνο. Τους χώρους αυτούς συνδέει ο «διάδρομος», ένας προθάλαμος που βρίσκεται μπροστά στην είσοδο. Ο διάδρομος και ή κάμερη αποτελούν ενότητα που παρεμβάλλεται ανάμεσα στους βασικούς χώρους. Από άποψη μεγέθους είναι όσο περίπου και το χειμωνιάτικο, ενώ η σάλα είναι σχεδόν όσο και οι τρεις χώροι μαζί. Οι ανωτέρω τύποι απαντώνται και στον ευρύτερο ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο, συχνά όμως με κάποιες διαφοροποιήσεις που έχουν να κάνουν κυρίως με το μέγεθος και τον τύπο του χαγιατιού. Πιο σύνθετοι τύποι σπιτιών στον οικισμό, έχουν κάτοψη σχεδόν τετραγωνική. Προκύπτουν από τη διεύρυνση κατά πλάτος της επιφάνειας του μακριναριού, δίχωρου και τετράχωρου και από τον αντίστοιχο διπλασιασμό του αριθμού των χώρων (συνήθως). Με τον τρόπο αυτό παρατηρείται και μία συμμετρία στους χώρους που είναι εμφανής και στις όψεις και τα κάνει να προσεγγίζουν αρχιτεκτονικά τη νεοκλασσική αντίληψη που επικρατεί στην Ελλάδα στις αρχές του 20 ου αι. Στα σπίτια λοιπόν αυτά προστίθεται ένα (ή και δύο) δωμάτιο που χρησιμοποιείται για ύπνο και όταν χρειάζεται συνδέεται με την σάλα για να υποδεχθεί πολύ κόσμο, σε ειδικές περιπτώσεις (γιορτές κ.α.) 10

Απλοί τύποι σπιτιών: Δίχωρα και τετράχωρα Σύνθετοι τύποι: Τετραγωνικά και σχήματος Γ 11

Μονόχωρο με καμάρα Τα κατώγια είναι γενικώς μονόχωρα. Ένα τμήμα τους συνήθως καταλαμβάνει η καμάρα, η λιθόχτιστη κατασκευή που βρίσκεται κάτω από το χειμωνιάτικο ολόκληρο, ή το τοιχείο, κάτω από το τζάκι μόνο. Το υπόλοιπο τμήμα είναι ελεύθερο για τις απαιτούμενες λειτουργίες.. Μερικές φορές ο χώρος μοιράζεται στα δύο με το «μεσοχώρι», τον ενδιάμεσο τοίχο που προστίθεται εκ των υστέρων. Αυτό συμβαίνει όταν στα σπίτια στεγάζεται δεύτερη οικογένεια., σε πολλές περιπτώσεις, ή όταν υπάρχει μαγαζί, παντοπωλείο, σιδεράδικο ή άλλο, στο κέντρο κυρίως του χωριού. Το δάπεδο των κατωγιών είναι πάντα χωμάτινο και μερικές φορές αδιαμόρφωτο, όταν υπάρχει κλίση στο έδαφος. Πολλές φορές στο χώμα είναι σκαμμένες «γούβες» για να κρύβεται το λάδι, τα όσπρια και άλλοι «πολύτιμοι» καρποί. Κατά τα άλλα ο χώρος διατίθεται για τα ζώα και για την αποθήκευση των ζωοτροφών και των υπολοίπων καρπών. Δίχωρο με μαγαζί Δίχωρο με τοιχείο Τύποι κατωγιών 12

Κατόψεις κατογιών 13

Η επικοινωνία των ορόφων μεταξύ τους γίνεται πάντα εξωτερικά. Μια λιθόχτιστη σκάλα σε επαφή με τον μακρύ τοίχο οδηγεί από το ύπαιθρο στον όροφο, μπροστά στην είσοδο του σπιτιού. Η είσοδος των σπιτιών τοποθετείται πάντα στο πλατύ μέτωπο της κατασκευής και κατά κανόνα βλέπει προς τον ήλιο. Σε αρκετές περιπτώσεις, όταν τα σπίτια κατοικούνται και από δεύτερη οικογένεια, δημιουργείται μια επιπλέον είσοδος, στο πίσω μέτωπο του σπιτιού, με ξύλινη σκάλα να οδηγεί εκεί. Η κύρια όψη των σπιτιών με την είσοδό τους κατά κανόνα βλέπει προς τον ήλιο. Η σύνθεση των κτισμάτων εναρμονίζεται με την κάτοψη και είναι απλή σε όλες τις περιπτώσεις. Ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο αποτελεί τον κύριο όγκο. Απ αυτόν εξέχουν μόνο η σκεπή και το χαγιάτι της εισόδου με τη σκάλα. Μπαλκόνια σπανίζουν. Απλά και λιτά όλα τα υπόλοιπα στοιχεία, ελάχιστα διαταράσσουν την ενιαία μορφή του κτίσματος. Οι όψεις παρουσιάζουν κι αυτές απλότητα, καθαρότητα και σαφήνεια ανάλογα με τις κατόψεις. Είναι απλές επίπεδες επιφάνειες, με ελάχιστα στοιχεία, λειτουργικά κυρίως και σπανιότατα έως ανύπαρκτα τα διακοσμητικά. Τα ανοίγματα με τα πλαίσιά τους και τα κουφώματα καθώς και οι ακμές στις 4 γωνίες των τοίχων είναι τα στοιχεία που επικρατούν, Ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο αποτελεί τον κύριο όγκο των κτισμάτων. Απ αυτόν εξέχουν μόνο η σκεπή και το χαγιάτι της εισόδου με τη σκάλα. 14

Η είσοδος του σπιτιού τοποθετείται πάντα στο πλατύ μέτωπο της κατασκευής. Ξύλο για τα κουφώματα και λαξευμένη πέτρα για τις γωνίες και τα πλαίσια είναι αυτά που ξεχωρίζουν από την ακατέργαστη λιθοδομή της υπόλοιπης κατασκευής. Επιπλέον κεραμίδια στη στέγη και ξύλο στο χαγιάτι είναι όλα κι όλα τα υλικά που χρησιμοποιούνται και προσθέτουν με τη σειρά τους στην απλότητα των κτισμάτων Πλήρη γενικώς επικρατούν των κενών σε όλη την κατασκευή. Στις περισσότερες μάλιστα περιπτώσεις, η μία από τις 4 πλευρές στερείται παντελώς ανοιγμάτων. Είναι η πλευρά του τζακιού, η στενή πλευρά που βλέπει συνήθως στο βορρά. Στις υπόλοιπες πλευρές τα ανοίγματα είναι μικρά και αραιά τοποθετημένα και όσο παλαιότερα τα κτίσματα τόσο μικρότερα τα ανοίγματα.. Το σχήμα τους είναι ορθογωνικό συνήθως, με τη μεγάλη διάσταση κατά την έννοια του ύψους. Σπανίως εμφανίζονται και πρέκια τοξωτά. Η διάταξή των ανοιγμάτων τους χαρακτηρίζει εν πολλοίς και την όψη των κτηρίων. Στα παλαιότερα κτίσματα η τοποθέτησή τους είναι αραιή και σχετικά ανοργάνωτη, αποδίδοντας έτσι μια ελευθερία στις όψεις. Το μικρό μέγεθος επίσης ενισχύει την επικράτηση της συμπαγούς μάζας του κτηρίου. Στα μεταγενέστερα κτήρια όμως παρατηρείται μια μεγαλύτερη οργάνωση με την εμφάνιση της συμμετρίας. Τα ανοίγματα διατάσσονται συμμετρικά ως προς τον κατακόρυφο άξονα στις πλάγιες όψεις. Το ίδιο γίνεται και στην όψη της εισόδου για τα παράθυρα ενώ οι πόρτες ανωγιού και κατωγιού διαταράσσουν τον κανόνα. Στο κατώι τα ανοίγματα είναι ελάχιστα, με αποτέλεσμα η κατασκευή να είναι σχεδόν συμπαγής στη βάση της. Στα παλιότερα κτίσματα οι όψεις ήταν ανοργάνωτες και τα ανοίγματα λίγα και μικρά. 15

Οψεις κτισμάτων τετραγωνικής διατομής Οψεις τετράχωρων Οψεις δίχωρων 16

Στα νεότερα κτίσματα τα πράγματα αλλάζουν. Τα ανοίγματα μεγαλώνουν και πληθαίνουν. Το ίδιο ισχύει και για το κατώι. Η συμμετρία κυριαρχεί. Οι τάσεις που επικρατούν στην οργάνωση της κάτοψης είναι φανερές και στην όψη. Οι επιδράσεις του νεοκλασσικισμού κάνουν την εμφάνισή τους κι εδώ. Τα κτίσματα όμως αυτής της περιόδου είναι λίγα και λίγο επηρεάζουν τον χαρακτήρα του οικσμού. Αυτός παραμένει στο σύνολό του παραδοσιακός. Αποπνέει την αίσθηση του απέριττου, του εντελώς απαραίτητου, του αυστηρού. Ίσαίσα για τον άνθρωπο και τη διαβίωσή του. Τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Όλα στο απόλυτο μέτρο. Στα νεότερα κτίσματα η συμμετρία στην κάτοψη και την όψη είναι εμφανής. 17

Οψεις παλαιοτέρων κτισμάτων Οψεις μεταγενέστερων κτισμάτων Οψεις νεότερων κτισμάτων 18

Η μορφολογική ανάλυση τέτοιων κτισμάτων λίγα στοιχεία μπορεί να περιλαμβάνει. Αυτά είναι : Η στέγη : Τετράρριχτη συνήθως, με απλό ορθογωνικό σχήμα. Μερικές φορές και τρίρριχτη, οπότε παρουσιάζεται απότμηση στη πλευρά που είναι τοποθετημένο το τζάκι. Ο σκελετός της είναι ξύλινος, εδράζει στην περιμετρική τοιχοποιϊα, πάνω σε ξύλα, πετσώνεται με καλάμια και πάνω εκεί στρώνονται τα κεραμίδια. Στην άκρη της στέγης περιμετρικά, δημιουργείται ένα γείσο, το βροντάλι, που εξέχει 30 cm περίπου από την τοιχοποιϊα και κατασκευάζεται από τρεις επάλληλες σειρές κεραμιδιών που τοποθετούνται κατά το εκφορικό σύστημα. Το ξύλο που χρησιμοποιείται για τον σκελετό είναι κυπαρισσιού ή δρύινο. Τα κεραμίδια είναι «βυζαντινά» -τα λένε και «κολυμπητά»- και συνδέονται μεταξύ τους με χωματόλασπη. Στις 4 γωνίες της στέγης, χρησιμοποιούνται σπασμένα κεραμίδια αιχμηρά μπροστά, ανασηκωμένα. Το χαγιάτι είναι το ανοιχτό προστώο που βρίσκεται πάντα στη μακριά πλευρά του σπιτιού μπροστά από την κύρια είσοδό του. Χρησιμεύει σαν μεγάλο στεγασμένο πλατύσκαλο, μια και είναι στην κατάληξη της σκάλας. Επίσης ως χώρος εκτόνωσης της εσωτερικής ζωής της οικογένειας ιδίως κατά τους θερινούς μήνες, για διημέρευση, αναψυχή, ύπνο και άλλες ενδεχομένως εργασίες. Η στέγη του είναι προέκταση της στέγης του σπιτιού που στο σημείο εκείνο συνεχίζει με την κλίση που έχει και δημιουργεί κατόπιν νέα τρίρριχτη στέγη πάνω από τον εξώστη. Η στήριξή της γίνεται πάνω στα ξύλα της σκεπής και από την εξωτερική πλευρά πάνω σε ξύλινα υποστυλώματα. Το δάπεδό του χαγιατιού είναι σανίδωμα καρφωμένο σε προεκτάσεις των ξύλινων δοκαριών του εσωτερικού πατώματος και αποτελεί στέγαση για την είσοδο του κατωγιού. Τα δύο άκρα του εξώστη, τα πλευρικά, στηρίζονται σε λιθόχτιστα τοιχεία, που ξεκινάνε κάθετα από το μέτωπο του σπιτιού και εξέχουν συνήθως γύρω στα 2.00 μέτρα. Πολύ συχνά τα τοιχεία αυτά δεν είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους αλλά ενώνονται με μία καμάρα. Ο ημιυπαίθριος χώρος (ανοιχτός συνήθως από το ένα μέτωπο μόνο) που ορίζεται με αυτόν τον τρόπο, κάτω από το χαγιάτι, αποτελεί προστασία για την είσοδο του κατωγιού και ταυτόχρονα χώρο αποθήκευσης ξύλων, ζωοτροφών κ.α. ή και προσωρινού σταβλισμού ζώων. Το μήκος του χαγιατιού είναι γύρω στα 2.50 μέτρα και ορίζεται από την πόρτα του κατωγιού, την πόρτα του ανωγιού και μια μικρή οριζόνται απόσταση που υπάρχει συνήθως ανάμεσά τους. 19

Η σκάλα: Είναι η συμπαγής λιθόχτιστη κατασκευή που ξεκινάει από τον υπαίθριο χώρο της αυλής και καταλήγει στο χαγιάτι τις εισόδου στο ανώϊ. Είναι παράλληλη με τη μεγάλη πλευρά του σπιτιού, εφάπτεται σ αυτό ι σ όλο το μήκος της και η αφετηρία της είναι συνήθως στο ανάντη μέρος του οικοπέδου. Αρκετά συχνά υπάρχει και δεύτερη σκάλα, ξύλινη πάντα, στο πίσω μέτωπο του σπιτιού, που οδηγεί σε δεύτερη είσοδο όταν το σπίτι κατοικείται και από άλλη συγγενική οικογένεια. Μπαλκόνια, εκτός από το χαγιάτι, απαντώνται μερικές φορές και σε άλλες πλευρές του σπιτιού. Ξύλινα χωρίς στέγαση, κατασκευάζονται είτε εξ ανάγκης για δεύτερη είσοδο είτε για εκτόνωση της εσωτερικής ζωής σε προσήλια πλευρά του σπιτιού. Σήμερα απομεινάρια μόνο των δοκαριών που τα στήριζαν υπάρχουν. 20

Τα ανοίγματα: Αφήνονται στους εξωτερικούς τοίχους για να ικανοποιούν τις στοιχειώδεις ανάγκες φωτισμού και αερισμού του κτίσματος. Στο κατώϊ είναι λίγα και μικρά ενώ στο ανώϊ περισσότερα και μεγαλύτερα. Διατάσσονται συνήθως συμμετρικά ως προς τους άξονες του κτίσματος εκτός από την πλευρά της εισόδου όπου οι πόρτες του ανωγιού και του κατωγιού διαταράσσουν τον κανόνα. Η συνολική τους επιφάνεια είναι μικρή σε σχέση με την επιφάνεια των τοίχων και στις παλαιότερες κατασκευές ακόμη πιο μικρή. Οι διαστάσεις τους για τις πόρτες των ανωγιών είναι πλάτος 70-100 cm το πολύ και ύψος 150-190 cm.. Οι πόρτες στα κατώγια είναι μεγαλύτερες και έχουν πλάτος 100-120cm. Τα παράθυρα για μεν τα ανώγια έχουν πλάτος 60-110 cm και ύψος 90-120 cm ενώ στα κατώγια είναι πολύ μικρότερα με πλάτος έως 90cm και ύψος που δεν ξεπερνά τα 70 cm. Η μόρφωσή τους γίνεται κατά τη διάρκεια της κατασκευής της εξωτερικής τοιχοποιίας. Κενά αφήνονται στα επιθυμητά σημεία και το σχήμα τους το παίρνουν από πέτρες που τοποθετούνται πελεκημένες γι αυτόν το σκοπό. Στις περισσότερες κατασκευές οι πέτρες αυτές είναι λαξευμένοι λίθοι, μεγάλων διαστάσεων προκειμένου να ενισχύσουν την ευστάθεια του κτίσματος. Στα πρέκια παρατηρούμε ποικιλία μορφώσεων είτε από ξύλο, είτε από λίθους είτε από συνδυασμό και των δύο. 21

Aνοίγματα με ξύλινα πρέκια. 22

Σειρά ανοιγμάτων με ποικίλους τρόπους μόρφωσης. 23

Aνοίγματα με λίθινα πρέκια 24

Τα κουφώματα. Είναι ξύλινα., απλής μορφής, ανοιγόμενα. Αναρτώνται σε ξύλινο πλαίσιο που τοποθετείται στο άνοιγμα της λιθοδομής. Τα παράθυρα αποτελούνται από σκούρα και τζαμλίκια, δίφυλλα και τα δύο. Τα σκούρα είναι συνήθως δύο κατακόρυφες διπλούμενες τάβλες σε κάθε φύλλο ή οριζόντιες σανίδες θηλυκωτά συνδεμένες εξωτερικά, καρφωμένες σε κατακόρυφες σανίδες εσωτερικά. Τα τζαμλίκια, όπου υπάρχουν, χωρίζονται στα δύο με οριζόντιο ξύλινο στοιχείο. Οι πόρτες είναι δίφυλλες κι αυτές στην πλειοψηφία τους. Η κατασκευή τους είναι κατά κανόνα ενισχυμένη. Το κάσωμα στηρίζεται στη λιθοδομή με τζινέτια. Τα φύλλα αποτελούνται από κατακόρυφες σανίδες εσωτερικά, τοποθετημένες η μία δίπλα στην άλλη και οριζόντιες σανίδες ραμποτέ εξωτερικά, καρφωμένες πάνω στις πρώτες. Σπανίως οι πόρτες της εισόδου στο ανώϊ είναι ταμπλαδωτές. Στην εσωτερική τους πλευρά, όλες σφαλίζουν με αμπάρα. 25

Τα τζάκια. Είναι εξ ολοκλήρου λίθινες κατασκευές και χωροθετούνται στο ψυχρό και στενό μέτωπο του σπιτιού. Υπάρχουν μόνο στο χειμωνιάτικο και όχι σε άλλο χώρο. Κατασκευάζονται εξ αρχής μαζί με την τοιχοποιία, στην οποία προβλέπεται ειδική καμπύλωση, εσωτερικά και εξωτερικά για την υποδοχή του. Η εστία ολοκληρώνεται με μεγάλες πέτρες, ειδικά λαξευμένες για να δώσουν την απαραίτητη φόρμα. Η βάση είναι από χώμα καλά πατημένο. Το ίδιο και ο γύρω χώρος για την αποφυγή πυρκαϊάς. Η καμινάδα που εξέχει από τη στέγη έχει στρογγυλή διατομή, είναι καλά σοβαντισμένη και η απόληξή της προστατεύεται από κεραμίδια κατάλληλα τοποθετημένα. Όταν δεν υπάρχει τζάκι, υπάρχει πεζούλα στην οποία διαμορφώνεται θέση για τη φωτιά παίρνοντας ακόμα και τη μορφή χτιστού φούρνου. Σ αυτές τις περιπτώσεις η καπνοδόχος είναι ανύπαρκτη και ο καπνός βγαίνει από τα κενά που αφήνει η κατασκευή της στέγης. Εννοείται πως τότε δεν υπάρχει ταβάνι. 26

Καμάρες (θόλοι). Κάτω από την εστία του τζακιού στο εσωτερικό του κατωγιού, προβλέπονται ειδικές κατασκευές για την προστασία του κτίσματος από την πυρκαϊά. Είναι λιθόχτιστες καμάρες-θόλοι, που ποικίλουν σε μέγεθος και μορφή. Πολλές φορές καταλαμβάνουν όλο το χώρο κάτω από το χειμωνιάτικο, αφήνοντας μεγάλο κενό για αποθήκευση κάτω από το τόξο τους. Εκεί βάζουν τα βαρέλια με το κρασί γιατί διατηρείται σχετικά σταθερή η θερμοκρασία. Σε μερικές περιπτώσεις, ο χώρος αυτός διαιρείται σε δύο τμήματα, δύο τόξα με μικρότερο άνοιγμα. Άλλες φορές η κατασκεuή αυτή είναι μικρότερη, καταλαμβάνει χώρο όσο και η εστία και είτε είναι συμπαγής είτε αφήνει κι αυτή μικρή καμάρα ή άλλου σχήματος κενό. Σε ελάχιστες περιπτώσεις, απαντάται ξύλινη κατασκευή κάτω από την εστία, ίσου εμβαδού μ αυτή, επικλινής, πακτωμένη στον τοίχο, που γεμίζει «γληνόλασπη» για να μην αναφλέγεται. 27

Διακοσημτικά στοιχεία. Είναι ανύπαρκτα. Εξαίρεση αποτελεί ένα «τέχνασμα» λειτουργικό, που χρησιμεύει για τον αερισμό του σπιτιού. Κεραμίδια, τοποθετημένα αντικρυστά ανά δύο με τις κυρτές τους επιφάνειες, στο ψηλότερο σημείο της εξωτερικής τοιχοποιίας, σχηματίζουν με τη μορφή σταυρού διόδους για τον αέρα. Το «φανάρι» με τα τρόφιμα ετοποθετείτο μπροστά απ αυτές τις διόδους για την καλύτερη συντήρησή τους. Όλα τα ανωτέρω στοιχεία παρουσιάζονται ομοιόμορφα στο σύνολο των κτισμάτων του χωριού. Όλα είναι αποτέλεσμα λειτουργικότητας, πρακτικής και «οικονομίας». Οι συνθήκες ήταν κοινές για όλους τους κατοίκους. Το ίδιο και η ζωή τους. Αυτό το «κοινό» εκφράστηκε και στον οικισμό. Απουσιάζει οποιαδήποτε ποικιλία στις μορφές.. Ένα είναι το ύφος. Ομοιογένεια παντού Τα βοηθητικά. Είναι τα κτίσματα που συμπληρώνουν την υποδομή για τη λειτουργία του σπιτιού. Χαμηλές, λιθόχτιστες κατασκευές, ανοιχτές από τη μια πλευρά, κεραμοσκεπείς. Βρίσκονται στο πλάϊ του σπιτιού, σε επαφή συνήθως μ αυτό, κοντά στη σκάλα. Περιλαμβάνουν τον φούρνο, χώρο για τα ξύλα και το πλυσταριό. Οι διαστάσεις τους δεν ξεπερνάνε το 2,00μ.x3,00. Πιο απλές μορφές είναι αυτές που στεγάζουν μόνον τον φούρνο. Πιο σύνθετες είναι αυτές που περιλαμβάνουν πατητήρι και αποθήκη. Το δάπεδό τους είναι στρωμένο με πέτρες. Ομοίως λίθινες είναι και οι υπόλοιπες κατασκευές. 28

Βοηθητικά 29

Άλλα κτίσματα. Είναι τα κοινόχρηστα Οι εκκλησίες και οι βρύσες. Τα αλώνια επίσης. Στο ίδιο ύφος κι αυτά. Λιτά, απέριττα. Απλό ορθογωνικό κτήριο η εκκλησία του χωριού, φτιαγμένη με τον ίδιο τρόπο και τα ίδια υλικά όπως και όλα τα άλλα κτίσματα. Εκκλησάκια υπάρχουν και έξω από το χωριό, προς όλες τις κατευθύνσεις. Δύο από αυτά, βρίσκονται προς την κατεύθυνση του παλιού οικισμού χρονολογούνται από την εποχή του Βυζαντίου και είναι τα μοναδικά κτίσματα που διαφέρουν στη σύνθεσή τους σε σχέση με τα υπόλοιπα. Οι βρύσες, είναι απλές λιθόχτιστες κατασκευές. Αποτελούν σημεία αναφοράς για το χωριό και τόπο συνεύρεσης των κατοίκων του. Τα αλώνια βρίσκονται σε αυχενικά σημεία του χωριού. Παλιά ήταν ιδιωτικά και λειτουργούσαν για όλους. Σήμερα είναι ανενεργά και ελάχιστα διακρίνονται. 30

Γ. ΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΧΩΡΟΙ Διάγραμμα Κοινόχρηστων χώρων Είναι μεγάλης έκτασης μέσα στο χωριό. Αποτελούνται από τους κοινόχρηστους που επιτελούν συγκεκριμένες κοινωνικές λειτουργίες και τους ιδιωτικούς που είναι άμεσα συνδεμένοι με το σπίτι. Οι τύποι τους είναι περιορισμένοι. Οι εντελώς απαραίτητοι για να εξυπηρετήσουν τις άμεσες και μόνο ανάγκες των κατοίκων. Οργανωμένο κέντρο δεν υπάρχει. Οι κοινωνικές. οικονομικές λειτουργίες διατάσσονται κατά μήκος του κεντρικού άξονα του χωριού ο οποίος καταλήγει σε πλάτωμα γύρω από το οποίο πυκνώνουν οι δραστηριότητες αυτές. Πλατεία απουσιάζει από το χωριό. Η εκκλησία επίσης είναι στην άκρη του οικισμού και συνδυάζεται με το νεκροταφείο. Έτσι παύουν να υπάρχουν οι προυποθέσεις για τη δημιουργία ισχυρού κέντρου στο χωριό. Το φαινόμενο αυτό έχει να κάνει με τον οικονομικό και κοινωνικό χαρακτήρα του χωριού και τον τρόπο ζωής των κατοίκων του. Πλατώματα υπάρχουν γύρω από την εκκλησία, τη βρύση και το σχολείο. Εκεί που τα επιβάλλει η απαραίτητη συγκέντρωση ατόμων. Επίσης στο κεντρικό σημείο του χωριού γύρω από το οποίο δούλευαν τα καφενεία και τα μαγαζιά. 31

Η πλευρά της εισόδου των σπιτιών είναι πάντα κάθετη στον δρόμο. Οι δρόμοι συνθέτουν ένα ακανόνιστο πλέγμα μέσα στον οικισμό. Οι δρόμοι απλώνονται ακανόνιστα μέσα στον οικισμό και φτάνουν μέχρι τα τελευταία σπίτια. Απ αυτούς, κάποιοι διασχίζουν το χωριό και είναι οι πλατύτεροι και άλλοι ένα κομμάτι του μόνο και είναι πιο στενοί. Η πορεία τους είναι τυχαία. Προέκυψε κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του χωριού. Ένας μόνο δρόμος θα μπορούσε να θεωρηθεί ο κεντρικός και η πορεία του είναι συνέχεια της πορείας από και προς τα γειτονικά χωριά. Απ αυτόν τον δρόμο ξεκίνησαν προς όλες τις κατευθύνσεις άλλοι μικρότεροι για να εξυπηρετούν κάθε καινούργιο προορισμό του οικισμού. Τεθλασμένοι στο σύνολό τους ακολουθούν τα περιγράμματα των ιδιοκτησιών που προσπερνούν για να φτάσουν στις επόμενες. Όριά τους οι μαντρότοιχοι των αυλών που αφήνουν τόσο χώρο μεταξύ τους ώστε να περνούν άνετα άνθρωποι και ζώα. Το πλάτος τους είναι. 1,5-2,5μ., σταθερό σχεδόν σε όλο το μήκος τους. Στάσεις δεν υπάρχουν. Μόνον τρίστρατα. Εκεί που διακλαδίζονται οι δρόμοι και δημιουργούνται οι μοναδικές διευρύνσεις. Οι δρόμοι σπανίως έρχονται σε επαφή με τα κτίσματα. Μεσολαβεί πάντα ελεύθερος χώρος. Και τα κτίσματα σπανίως βλέπουν προς τον δρόμο. Τον αφήνουν πάντοτε στο πλάι τους και διατηρούν μια έμμεση μόνο επικοινωνία μαζί του μια και η πλευρά της εισόδου τους είναι πάντοτε στραμμένη κάθετα στην ευθεία του δρόμου. Σημείο επαφής των δρόμων με τις ιδιοκτησίες είναι οι χαμηλές μάντρες των αυλών. Ετσι περπατώντας ο άνθρωπος μέσα στο χωριό αφήνει στο πλάι του και σε απόσταση τα σπίτια, έχει συνέχεια άνοιγμα μπροστά του και αισθάνεται ως εκ τούτων την κυριαρχία του στον χώρο. 32

Οι αυλές είναι οι υπαίθριοι χώροι που απαραιτήτως πλαισιώνουν κάθε κατοικία. Η έκτασή τους είναι κατά πολύ μεγαλύτερη 5 έως 10 φορές από αυτή που καταλαμβάνουν τα σπίτια. Περιλαμβάνουν τα βοηθητικά κτίσματα (φούρνο, πλυσταριό, αποθήκη), τον κήπο και τον απαραίτητο χώρο κυκλοφορίας και αυλισμού. Συνήθως περιβάλλουν το κτίσμα. Είναι λίγες οι περιπτώσεις που αφήνουν κάποια πλευρά του στο όριό τους, ποτέ αυτή της εισόδου και της σκάλας, και αυτό συμβαίνει συνήθως στο κέντρο του οικισμού, όταν στο ισόγειο υπάρχει μαγαζί. Περιορίζονται από χαμηλό μαντρότοιχο, ύψους περίπου 80 cm που κατασκευάζεται από αργούς λίθους τυχαία ριγμένους σε σωρούς. Στο σύνολό του, ο ελεύθερος χώρος των αυλών σπανίως διαμορφώνεται. Χωρίζεται μόνο σε τμήματα, που τα υποβαστάζουν μικροί, ακανόνιστοι τοίχοι αντιστήριξης, όταν η κλίση του εδάφους το επιβάλλει. Ο χώρος πίσω από το σπίτι είναι για τη φύτευση των απαραίτητων κηπευτικών. Μπροστά για την κυκλοφορία ζώων και ανθρώπων και πλάϊ για τις βοηθητικές λειτουργίες. Το σχήμα είναι ακανόνιστο όπως προκύπτει από τη μορφολογία του εδάφους και τις διάφορες χρήσεις. Χώμα παντού. Δέντρα υπάρχουν σε αρκετές αυλές, κληματαριά σε λιγότερες. Η οπτική επαφή με τους δρόμους, είναι ανεμπόδιστη. Άμεση θα μπορούσε κάποιος να πει. Σα να μην έχει τίποτα κανένας να κρύψει ή να φοβηθεί. Η ισοτιμία και ισομετρία φαίνεται κι εδώ. Οι προσπάθειες όλες για την επιβίωση. Τίποτα παραπάνω. 33

< ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Β. Παναγιωτόπουλου: Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου Γ. Παπανδρέου: Η Ηλεία διά μέσου των αιώνων Α. Μπούτσικα:Σλαβοι και τοπωνύμια στην Ηλεία. Μ. Σακελλαρίου: Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν Τουρκοκρατίαν, 1715-1821. Χ. Τομπόρη- Στασινού: Αρχαιολογικοί χώροι της Επαρχίας Ολυμπίας. Οδοιπορικό. Μ. Κάππου: Η Ηλεία στον μύθο και την ιστορία. Κ. Παπαιωάννου: Το Ελληνικό Παραδοσιακό Σπίτι. Η γενική διάρθρωση της αρχιτεκτονικής του και η τυπολογία της. Φροντιστηριακαί εργασίαι Ε.Μ.Π. : Το Ελληνικό Λαικό Σπίτι. 34

35