ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ:

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: Ποιοτικές Μέθοδοι & Τεχνικές των Κοινωνικών Επιστημών ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Μ. ΣΑΒΒΑΚΗΣ msavvakis@soc.aegean.gr ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Κατά τη διάρκεια των συναντήσεων του μαθήματος Ποιοτικές Μέθοδοι & Τεχνικές των Κοινωνικών Επιστημών, θα παρουσιαστεί αναλυτικά η παράδοση της ποιοτικής έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες και η σχέση της με μεθοδολογικά ζητήματα και με θέματα χρήσης των διαφόρων τεχνικών έρευνας. Ειδικότερα, η έμφαση θα δοθεί αφενός στα πολλαπλά ζητήματα σχεδιασμού της μεθοδολογικής στρατηγικής που ακολουθείται αφετέρου στα διάφορα προβλήματα εφαρμογής των ποικίλων ερευνητικών τεχνικών (π.χ. βιογραφική-αφηγηματική συνέντευξη, ανοιχτό ερωτηματολόγιο, ημιδομημένες & ομαδικές συνεντεύξεις, ομάδες εστίασης, συμμετοχική παρατήρηση, ημερολόγια, αρχεία, αλληλογραφία, τεκμήρια πολλαπλών ειδών, κτλ). Στο πλαίσιο αυτό κρίνεται σκόπιμο να παρουσιαστεί σε μια πρώτη φάση συνοπτικά μια αρκετά εκτενής και πολυδιάστατη θεωρητική παράδοση, εκείνη της ερμηνευτικής κοινωνιολογίας, η οποία έχει εδραιωθεί στις κοινωνικές επιστήμες (π.χ. ιστορία, κοινωνιολογία, κοινωνική ψυχολογία, κοινωνική ανθρωπολογία, κτλ) τα τελευταία περίπου 150 χρόνια. Η σχετική συζήτηση, διατηρεί πολλαπλά κοινωνικά πεδία στα οποία εκβάλλει με τη μορφή εμπειρικής έρευνας ποιοτικού χαρακτήρα. Ως εκ τούτου, η επικέντρωση συνδέεται στενά με την ανάδειξη των επιστημολογικών, των μεθοδολογικών και των τεχνικών διαστάσεων κάθε ποιοτικού εγχειρήματος. Έτσι, στην αρχή, θα αναλυθούν οι σημαντικότερες θεωρητικές παραδόσεις της ερμηνευτικής μικροκοινωνιολογίας, απόρροια της οποία αποτελεί η ποιοτική προσέγγιση, (π.χ. φαινομενολογία, συμβολική αλληλόδραση, θεμελιωμένη θεωρία, κριτική εθνογραφία, εθνομεθοδολογία, κτλ) για να υπάρχει μια θεωρητική εποπτεία της σχετικής συζήτησης. Στη συνέχεια, οι προβληματισμοί που εγείρουν οι διαφορετικές θεωρητικές προτάσεις θα συσχετιστούν με μια πλειάδα από μεθοδολογικά ζητήματα εφαρμογής τους στην μελέτη του «πραγματικού» κοινωνικού κόσμου και των δρώντων υποκειμένων. Τα επιστημολογικά, μεθοδολογικά και τεχνικά ζητήματα που θα διερευνηθούν σχετίζονται βασικά με τις διαφορετικές προσεγγίσεις στην ποιοτική έρευνα και με το σχεδιασμό και την υλοποίηση μιας ποιοτικής έρευνας από την φάση της αρχικής ιδέας, δηλαδή της ανάδειξης και της θεματοποίησης του προβλήματος, μέχρι τη στιγμή της πραγματοποίησης και της πιθανής δημοσίευσης της. Επίσης, θα αναλυθούν κριτικά οι διαφορετικές μεθοδολογικές τεχνικές συλλογής δεδομένων (π.χ. συμμετοχική παρατήρηση, εθνογραφία, βιογραφικήαφηγηματική συνέντευξη, συνεντεύξεις με ειδικούς, σε βάθος συνέντευξη, ημιδομημένη συνέντευξη, ομάδες εστίασης, κτλ), ο συνδυασμός και η αλληλοσυμπλήρωση διαφορετικών ειδών εμπειρικού υλικού (π.χ. γραπτά τεκμήρια και προφορικές πηγές) και τα ηθικά και πολιτικά ζητήματα που εγείρονται από την μελέτη διαφόρων ατόμων και κοινωνικών ομάδων κτλ. Για αυτό το λόγο θα παρουσιαστούν ορισμένα κλασσικά κοινωνιολογικά κείμενα και διάφοροι μεθοδολογικοί προβληματισμοί που εκθέτουν διαφορετικές μεθοδολογικές λογικές και τεχνικές στρατηγικές σχετικά με το σχεδιασμό και την εκπόνηση μιας ποιοτικής έρευνας. Τέλος, θα συζητηθεί η διαδικασία επεξεργασίας των ποιοτικών δεδομένων,

2 δηλαδή η ανάλυση και η ερμηνεία τους και η σύνδεση της κοινωνιολογικής ερμηνείας με συνολικότερα ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας των κοινωνικών επιστημών. Η ποιοτική κοινωνιολογική συνδέεται αναπόφευκτα με ευρύτερα ζητήματα κοινωνικού σχεδιασμού και κοινωνικής πολιτικής σε επιμέρους θεματικές ενότητες, όπως το κράτος πρόνοιας, η υγεία, η ασθένεια, το σώμα, οι μετανάστες, ο κοινωνικός αποκλεισμός και οι ευάλωτες, στιγματισμένες, κοινωνικές ομάδες. Σε αυτήν τη παιδαγωγική-μαθησιακή λογική, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες αναμένεται να κληθούν να συντάξουν ένα, έστω πρωτόλειο, ερευνητικό σχέδιο, δηλαδή μια σύντομη ερευνητική πρόταση που να συνοψίζει ένα ερευνητικό πρόγραμμα στις διάφορες φάσεις του. Η αξιολόγηση και ο τελικός βαθμός θα προκύψει από τη συστηματική και ενεργητική συμμετοχή στις συναντήσεις, από τη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας και του συνολικότερου υλικού του μαθήματος και από τις γραπτές εξετάσεις στο τέλος του εξαμήνου. Οι βασικοί σκοποί του μαθήματος συνοψίζονται ως εξής: Εξοικείωση φοιτητών/τριων με τα αναλυτικά εργαλεία και τις ερευνητικές μεθόδους της ερμηνευτικής παράδοσης και προκαταρκτική μύηση στην ερμηνευτική κοινωνιολογία και την ποιοτική έρευνα. Παρουσίαση της βασικής συζήτησης που επικρατεί στο χώρο του ερμηνευτικού παραδείγματος σχετικά με το νόημα της κοινωνικής δράσης και της απόπειρας επιστημονικής «μετεγγραφής», «μετάφρασης» και εμπειρικής αποτύπωσης του σε ιστορικά, πολιτισμικά και κοινωνικά διαμεσολαβημένες ορίζουσες. Δομή, δράση και δι-υποκειμενικότητα και τρόποι δημιουργικής υπέρβασης κλασσικών αντιθετικών διαζευγμάτων. Συμπληρωματικότητα αιτιοκρατικής και ερμηνευτικής ανάλυσης και ποσοτικού και ποιοτικού υποδείγματος κοινωνικής έρευνας. Νοηματοδότηση του βιώματος και ανάδειξη του υποκειμενικού ερμηνευτικού πλαισίου με παράλληλη ιστορικοποίηση της ερμηνευτικής οπτικής. Το εγχείρημα μιας κριτικής ερμηνευτικής ως δυνητικής και ενδεχόμενης γνωσιοθεωρητικής και πολιτικής στρατηγικής με εφαρμόσιμο περιεχόμενο. Ανάδειξη της ερμηνευτικής προσέγγισης της κοινωνικής ζωής και σύνδεση της με τις πολλαπλές εκδοχές της ποιοτικής έρευνας. Δυνατότητες, συνεισφορά και όρια της ερμηνευτικής προσέγγισης και της ποιοτικής έρευνας. Ανίχνευση προνομιακών τόπων εμπειρικής ποιοτικής έρευνας (π.χ. υγεία, ασθένεια και σώμα) στους χώρους της καθημερινής ζωής με βάση το ερμηνευτικό παράδειγμα της μικροκοινωνιολογίας. Συζήτηση κλασσικών ποιοτικών μελετών και ερευνητικών παραδειγμάτων που επικεντρώνονται στην ελληνική και στη διεθνή πραγματικότητα. Οι φοιτητές/τριες αναμένεται μετά το πέρας του μαθήματος να μπορούν να: 1. Καταδείξουν μία στοιχειώδη ικανότητα κατανόησης της φύσης και των περιεχόμενων της ποιοτικής έρευνας, τόσο σε επίπεδο μεθόδων όσο και σε επίπεδο τεχνικών. 2. Να εφαρμόσουν κάποιες συγκεκριμένες ποιοτικές μεθόδους και κάποια συγκεκριμένα τεχνικά εργαλεία στη μελέτη συγκεκριμένων πεδίου της κοινωνικής πραγματικότητας.

3 3. Να αναπτύξουν δεξιότητες σύνθεσης και ερμηνείας σε πραγματολογικά δεδομένα που προκύπτουν από την εφαρμογή της ποιοτικής μεθοδολογίας στην πρακτική μελέτη της καθημερινής ζωής. 4. Να συντάξουν ένα προκαταρκτικό σχέδιο εργασίας και έρευνας για ένα συγκεκριμένο θέμα μελέτης. Ενδεικτικό περίγραμμα συναντήσεων μαθήματος 1 η Εβδομάδα: Εισαγωγή στη γενική φιλοσοφία και στην ευρύτερη προβληματική του μαθήματος. Πρώτες απόπειρες προσέγγισης και εννοιολόγησης, Διάρθρωση του μαθήματος, ανίχνευση δυσκολιών, προσδοκίες και στόχοι. 2 η Εβδομάδα: Προκαταρκτικές θεωρητικές διασαφήσεις και εμπειρικά παραδείγματα σχετικά με τη σημασία της (ποσοτικής και ποιοτικής) διερεύνησης της κοινωνικής ζωής. 3 η Εβδομάδα: Θετικισμός και Ερμηνευτική. Η διαμάχη μεταξύ «εξήγησης» και «κατανόησης». Δυο διαφορετικοί τρόποι κοινωνιολογικής συλλογιστικής, δυο διαφορετικές προτάσεις για κοινωνική έρευνα. Τόποι σύγκλισης και σημεία απόκλισης. Ποσοτική διερεύνηση και ποιοτική κοινωνική έρευνα. Πλεονεκτήματα, μειονεκτήματα και όρια. 4 η Εβδομάδα: Η κοινωνιολογία ως επιστήμη της κατανόησης της κοινωνικής δράσης, ως εργαλείο κριτικής ανάλυσης της κοινωνικής πραγματικότητας και ως επιστημονικός τρόπος προσέγγισης της καθημερινής ζωής. Γνωσιοθεωρητικά ζητήματα, επιστημολογικές παραδοχές, μεθοδολογικές προκείμενες και μεθοδολογικές τεχνικές. Η λογική της σε βάθος ποιοτικής ανάλυσης κοινωνικών ομάδων «μικρότερης τάξεως». 5 η Εβδομάδα: Μικροκοινωνιολογία και Ποιοτική έρευνα. Η μεθοδολογική ενοποίηση των διαφορετικών επιμέρους θεωρητικών προσεγγίσεων. 6 η Εβδομάδα: Η Συμβολική Αλληλεπίδραση, η Κριτική Εθνογραφία και η Θεμελιωμένη Θεωρία. 7 η Εβδομάδα: Η Φαινομενολογία και η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας. 8 η Εβδομάδα: Η Εθνομεθοδολογία και η μελέτη της επιτέλεσης της καθημερινής ζωής. 9 η Εβδομάδα: Η είσοδος στο πεδίο της έρευνας. Η συμμετοχική παρατήρηση και η εθνογραφία πεδίου. 10 η Εβδομάδα: Το ζήτημα του ερευνητή και του ερευνώμενου και η διάσταση της εξωτερική και της εσωτερικής οπτικής. Η συνέντευξη στις διαφορετικές και ποίκιλες εκδοχές της, και οι ομάδες εστίασης, ως τρόπος ανάδειξης της δι-υποκειμενικά βιωμένης εμπειρίας. 11 η Εβδομάδα: Η πρόσβαση και η ανάλυση σε προφορικά και σε γραπτά τεκμήρια πολλαπλών μορφών. Ο συνδυασμός των μεθόδων και των τεχνικών για τη μελέτη της καθημερινής ζωής και για την επαύξηση της αξίωσης εγκυρότητας του ποιοτικού ερευνητικού εγχειρήματος. H έρευνα δράσης και η συμμετοχική έρευνα ως τρόποι επιστημονικής παρέμβασης και ενδυνάμωσης ευπαθών κοινωνικών ομάδεων. 12 η Εβδομάδα: Η αξιακή ουδετερότητα της επιστημονικής πράξης. Η σημασία και η συνεισφορά της ποιοτικής έρευνας πεδίου. Η ηθική και η πολιτική διάσταση της ποιοτικής μεθοδολογίας και της εφαρμογής συγκεκριμένων ερευνητικών τεχνικών. 13 η Εβδομάδα: Παραδείγματα συγκεκριμένων ποιοτικών μελετών και συζήτηση των μεθοδολογικών τεχνικών και των εργαλείων που έχουν χρησιμοποιηθεί. Κλείσιμο Μαθήματος: Ανακεφαλαίωση, ερωτήσεις, πεπραγμένα εξαμήνου και ζητήματα εξετάσεων.

4 Ενδεικτική βιβλιογραφία μαθήματος Adorno T. & Horkheimer M., (1987), Κοινωνιολογία. Εισαγωγικά δοκίμια, Αθήνα: Κριτική. Bauman Z., (1998), Και πάλι μόνοι. Η ηθική μετά τη βεβαιότητα, Αθήνα, Έρασμος. Bauman Z., (2005), Σπαταλημένες ζωές. Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, Κατάρτι: Αθήνα. Beck U. & Ziegler U. E., (2000), Μια ζωή δική μας. Περιηγήσεις στην άγνωστη κοινωνία που ζούμε, Αθήνα: Νήσος. Berger T. & Luckman T., (2003), H Κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, Αθήνα: Νήσος. Berger T., Πρόσκληση στην κοινωνιολογία, Αθήνα: Μπουκουμάνης. Bourdieu P., (2002), Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, Αθήνα, Πατάκης. Bοurdieu, P., (1999), Κείμενα κοινωνιολογίας, Αθήνα, Στάχυ. Durkheim E., (1987), Οι κανόνες της κοινωνιολογικής μεθόδου, Αθήνα: Gutenberg. Eco U., (1993), Ta όρια της ερμηνείας, Αθήνα: Γνώση. Elias N., (1996), Η διαδικασία του πολιτισμού. Μια ιστορία της κοινωνικής συμπεριφοράς, τ. 1 & 2, Αθήνα: Νεφέλη. Gadamer G. H., (1988), Το πρόβλημα της ιστορικής συνείδησης, Αθήνα: Ίνδικτος. Goffman E., (1994), Άσυλα. Δοκίμια για την κοινωνική κατάσταση των ασθενών του ψυχιατρείου και άλλων τροφίμων, Αθήνα: Ευρύαλος. Goffman E., (1996), Συναντήσεις. Δυο μελέτες στην κοινωνιολογία της αλληλεπίδρασης, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Goffman E., (2001), Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Goffman E., (2006), Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Graib I., (2000), Σύγχρονη κοινωνική θεωρία. Από τον Πάρσονς στο Χάμπερμας, Αθήνα: Ελληνικά γράμματα. Habermas J., (1990), Κείμενα γνωσιοθεωρίας και κοινωνικής κριτικής, Αθήνα: Πλέθρον. Hollis M., (2005), Φιλοσοφία των κοινωνικών επιστημών. Μια εισαγωγή, Αθήνα: Κριτική. Lallement M., (2004), Ιστορία των κοινωνιολογικών ιδεών, Αθήνα, Μεταίχμιο. Mills C. W., (1985), Η Κοινωνιολογική φαντασία, Αθήνα,: Παπαζήσης. Mishler E., (1996), Συνέντευξη έρευνας. Νοηματικό πλαίσιο και αφήγημα, Αθήνα, Ελληνικά γράμματα. Plummer K., (2000), Τεκμήρια ζωής, Εισαγωγή στα προβλήματα και τη βιβλιογραφία μιας ανθρωπιστικής μεθόδου Αθήνα: Gutenberg. Ricoeur P., (1990), Η αφηγηματική λειτουργία, Αθήνα: Καρδαμίτσας. Ritsert J., (1996), Τρόποι σκέψης και βασικές έννοιες της κοινωνιολογίας. Μια εισαγωγή, Αθήνα: Κριτική. Robson C., (2007), Η έρευνα του πραγματικού κόσμου. Ένα μέσον για κοινωνικούς επιστήμονες και ερευνητές, Αθήνα: Gutenberg. Weber M., (1997), Βασικές έννοιες κοινωνιολογίας, Αθήνα: Κένταυρος.

5 Αστρινάκης Α., (1991), Νεανικές υποκουλτούρες, παρεκκλίνουσες υποκουλτούρες της νεολαίας της εργατικής τάξης. Η βρετανική θεώρηση και η ελληνική εμπειρία, Αθήνα: Παπαζήσης. Δημάκη Ι., (1990), Η κοινωνιολογία και η μεθοδολογία της, Κομοτηνή: Σάκουλλας. Θανοπούλου Μ. & Πετρονώτη Μ., (1987), «Βιογραφική προσέγγιση: μια άλλη πρόταση για την κοινωνιολογική θεώρηση της ανθρώπινης εμπειρίας», Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, Τ. 64: 20-42. Ιγγλέση Χ., (1990), Πρόσωπα γυναικών, προσωπεία της συνείδησης. Συγκρότηση της γυναικείας ταυτότητας στην ελληνική κοινωνία, Αθήνα: Οδυσσέας. Ιωσηφίδης Θ., & Σπυριδάκης Μ., (Επιμ.), (2006), Ποιοτική κοινωνική έρευνα/ μεθοδολογικές προσεγγίσεις και ανάλυση δεδομένων, Αθήνα: Κριτική. Ιωσηφίδης Θ., (2003), Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων στις κοινωνικές επιστήμες, Αθήνα: Κριτική. Ιωσηφίδης Θ., (2008), Ποιοτικές μέθοδοι έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες, Αθήνα: Κριτική. Κάλλας Γ., (2002), Ζητήματα σχεδιασμού εμπειρικών ερευνών. Αξιοποίηση μεθόδων της πληροφορικής τεχνολογίας, Αθήνα: Νεφέλη. Καλφόπουλος Κ., (Επιμ.), (2003), Η ποιοτική παράδοση στις κοινωνικές επιστήμες, Αθήνα: Νήσος. Καραποστόλης Β., (1984), Στις ρίζες της κοινωνικής εμπειρίας, Αθήνα, Γνώση. Καραποστόλης Β., (1987), Μορφές κοινωνικής δράσης, Αθήνα: Θεμέλιο. Καυταντζόγλου Ρ. & Πετρονώτη Μ., (2000), Όρια και περιθώρια, Αθήνα: ΕΚΚΕ. Κουζέλης Γ. & Ψυχοπαίδης Κ., (Επιμ.), (1996), Επιστημολογία των κοινωνικών επιστημών, Αθήνα: Νήσος. Κουζέλης Γ., (Επιμ.), (1997), Επιστημολογία, Αθήνα: Νήσος. Κυριαζή Ν., (1998), Η κοινωνιολογική έρευνα. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Αθήνα, Ελληνικές επιστημονικές εκδόσεις. Λυδάκη Α., (2001), Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας, Αθήνα: Καστανιώτης. Μακρυνιώτη Δ., (Επιμ.), (2004), Τα όρια του σώματος. Δι-επιστημονικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Ναγόπουλος Ν., (2003), Τα θεμέλια της κοινωνιολογικής γνώσης. Η συμβολή του Max Weber στη σύγχρονη κοινωνιολογία της γνώσης, Αθήνα: Κριτική. Παπαγεωργίου Γ., (1998), (Επιμ.), Μέθοδοι στην κοινωνιολογική έρευνα, Αθήνα: Τυπωθήτω. Παπαϊωάννου Σ., (2007), (Επιμ.), Ζητήματα θεωρίας και μεθόδου των κοινωνικών επιστημών, Αθήνα, Κριτική. Πετμεζίδου Μ., (1998), Σύγχρονη κοινωνιολογική θεωρία, τ. 1, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. Σαββάκης M., (2008α), Οι λεπροί της Σπιναλόγκας. Ιατρική, εγκλεισμός, βιωμένες εμπειρίες (1903-1957), Αθήνα: Πλέθρον. Σαββάκης Μ., (2008β), «Από τον Βιοϊατρικό Αναγωγισμό στην Κοινωνιολογική Ερμηνεία της Υγείας και της Ασθένειας», Σύναψις, 10,120-126. Σαββάκης M., (2007α), «Ασθένεια, Εγκλεισμός, Θρησκευτικότητα και Εγχειρήματα Υπέρβασης του Κοινωνικού Στιγματισμού», στο Παπαϊωάννου Σ., (Επιμ.), Ζητήματα Θεωρίας και Μεθόδου των Κοινωνικών Επιστημών, Αθήνα, Κριτική: 544-558.

6 Σαββάκης Μ., (2007β), «Νόσος του Χάνσεν και Κοινωνικός Μετασχηματισμός», Σύναψις, 5: 70-84. Σαββάκης Μ., & Τζανάκης Μ., (2006), «Βιογραφική Ρήξη και Ιδρυματισμός: Θεσμικές και Αφηγηματικές Διαστάσεις μιας Κοινωνικής Διαδικασίας», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 120 Β : 37-64. Σαββάκης Μ. & Τζανάκης Μ., 2002, «Ιδρυματικοί Κοινωνικοί Θεσμοί, Συγκρότηση Μεθορίων και Διαδικασίες Προβληματικοποίησης. Το Ψυχιατρείο Λέρου και το Λεπροκομείο Σπιναλόγκας», Τετράδια Ψυχιατρικής, 79: 62-77. Τζανάκης Μ., & Σαββάκης Μ., (2007), «Ο Ερευνητικός Εαυτός ως Πηγή Γνώσης στην Ποιοτική Κοινωνιολογική Έρευνα», στο Παπαϊωάννου Σ., (Επιμ.), Ζητήματα Θεωρίας και Μεθόδου των Κοινωνικών Επιστημών, Αθήνα, Κριτική: 120-138. Τζανάκης Μ. & Σαββάκης M., (2003), «Οι Τόποι ως Ιστορικοπολιτισμικά Αντιπαραδείγματα και ως Σύμβολα Κοινωνικών Ορίων: Σπιναλόγκα και Λέρος», Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, Ι (36): 87-126. Τζανάκης Μ., (2006), «Τεχνικές του Σώματος, Τεχνικές του Εαυτού. Η Ηθική Διάσταση της Χρόνιας Ασθένειας», Ουτοπία, 72: 67-80. Τζανάκης Μ., (2003), Μετασχηματισμοί της υποκειμενικότητας και καθημερινότητα. Μια κοινωνιολογική προσέγγιση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα, Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Κοινωνιολογίας. Τσιώλης Γ., 2006, Ιστορίες Ζωής και Βιογραφικές Αφηγήσεις. Η βιογραφική προσέγγιση στην κοινωνιολογική ποιοτική έρευνα, Αθήνα, Κριτική. Χρηστάκης Ν., (1994), Μουσικές ταυτότητες. Αφηγήσεις ζωής μουσικών συγκροτημάτων της ελληνικής ανεξάρτητης σκηνής ροκ, Αθήνα: Δελφίνι. Χρηστάκης Ν., (2002), «Όρια του εαυτού και οριακή οδήγηση μοτοσικλέτας: Η ριψοκινδύνευση ως απάντηση στη διακινδύνευση», Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, 108-109 Β-Γ: 37-64. Annette Lareau and Jeffrey Shultz, 1996. Journeys Through Ethnography. Realistic Accounts of Fieldwork. Boulder, CO: Westview Press. Annette Lareau and Jeffrey Shultz, 1996. Journeys Through Ethnography. Realistic Accounts of Fieldwork. Boulder, CO: Westview Press. Bertaux D., (1981), Biography and society, London: Sage. Bertaux D., (1997), Les Récits de vie. Perspective ethnosociologique, Paris: Nathan Université Pressé. Bruce L. Berg. Qualitative Research Methods For The Social Sciences. 6th Edition. Boston: Allyn and Bacon, 2007. Chamberlayne P., Bornat J. & Wengraf T., (Eds.), (2000), The turn to biographical methods in social science. Comparative issues and examples, London: Routledge. Charles C. Ragin, 1987. The Comparative Method: Moving Beyond Qualitative and Quantitative Strategies. Berkeley: University of California Press. Clifford Geertz, 2001 (1973). Thick Description: Toward an Interpretive Theory of Culture. Pp. 55-75 in Contemporary Field Research. Coffey A. & Atkinson P., (1996), Making sense of qualitative data, London: Sage. Collins R., (2000), Four sociological traditions, Oxford: Oxford university press: 33-52. Cresswell, J. (2006). Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches. Thousand Oaks, CA: Sage Crotty, M. (1998). The foundations of social research: meaning and perspective in the research process. Thousand Oaks, CA: Sage.

7 Denzin N. & Lincoln Y. S., (Eds.), (1999), Handbook of qualitative research, Sage: Thousand Oaks. Dorothy Pawluch et al. Doing Ethnography: Studying Everyday Life. Toronto: Canadian Scholars Press, 2005. Ferraroti M., (1983), Histoire et histories de vie, Paris: Librairie des Miradiens. Ferraroti M., (2003), On the science of uncertainty. The biographical method in social research, Lanham: Lexington Books. Giddens A., (1976), New Rules of sociological method: a positivistic critique of interpretative sociologies, London: Hutchinson press: 23-53. Glen Elder, Elizabeth K. Pavalko, and Elizabeth H. Cliff, 1993. Working with Archival Data: Studying Lives. Newbury Park: Sage. Howard S. Becker, 1986. Writing for Social Scientists. University of Chicago Press. Howard S. Becker, 1998. Tricks of the Trade. University of Chicago Press. John Van Mannen, 1988. Tales of the Field. Chicago: University of Chicago Press. Kathy Charmaz, 2001 (1995). Grounded Theory. Pp. 335-352 in Contemporary Field Research. Kvale, S., & Brinkman, S. (2008). Interviews: Learning the craft of qualitative research interviewing. Thousand Oaks, CA: Sage. Lawrenve N. W., (1999), Social research methods. Qualitative and quantitative approaches, London: Allyn & Bacon. Mary Jo Deegan, 2001. The Chicago School of Ethnography. Pp. 11-25 in Handbook of Ethnography, ed. Paul Atkinson, Amanda Coffey, Sara Delamont, John Lofland, and Lyn Lofland. Thousand Oaks: Sage. Matthew B. Miles and A. Michael Huberman, 1994. Qualitative Data Analysis. Thousand Oaks, CA: Sage. McLeod, J. (2001). Qualitative research in counselling and psychotherapy. London: Sage. Michael Buroway et al., 1991. Ethnography Unbound. Berkeley: University of California Press. Pp. ix-28 and 271-290. R. M. Emerson, ed., 2001. Contemporary Field Research: Perspectives and Formulations. Prospect Heights, IL: Waveland Press. Reason, P., & Bradbury, H. (Eds.). (2001). Handbook of action research. Thousand Oaks, CA: Sage. Richard Krueger, 1988. Focus Groups. Thousand Oaks, CA: Sage. Robert K. Yin, 2003. Case Study Research: Design and Methods. Thousand Oaks, Charles C. Ragin and Howard S. Becker, eds., 2000. What is a Case? Exploring the Foundations of Social Inquiry. New York: Cambridge University Press. Pp. 1-18 and 121-138. Robert R. Alford, 1998. The Craft of Inquiry. New York: Oxford UP. Robert S. Weiss, 1994. Learning from Strangers: The Art and Method of Qualitative Interview Studies. New York: Free Press. Schwandt, T. (2001). Dictionary of Qualitative inquiry (2nd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage. Silverman D., (2000), Doing Qualitative. A practical handbook, London: Sage. Silverman, D. (2006). Interpreting qualitative data (3rd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage. ten Have, P. (2004). Qualitative research and ethnomethodology. Thousand Oaks, CA: Sage.

8 Wayne C. Booth, Gregory G. Colomb, and Joseph M. Williams, 1995. The Craft of Research. Chicago: University of Chicago Press. Weinberg D., (Ed.), (2002), Qualitative research methods, London: Blackwell. Wooffitt, R. (2005). Conversation analysis and discourse analysis. Thousand Oaks, CA: Sage. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΈΣ ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ http://www.methodspace.com/ http://www.socialresearchmethods.net/