ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΟΜΟΣ Β' <KAOS<\$ ΓΡΉΓΟΡΗ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΟΜΟΣ Β ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ε. ΠΑΠΑΛΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΚΟΣΜΗΤΩΡ ΣΧΟΛΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΘΗΝΑ 2005 ΓΡΗΓΟΡΗ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης με τον Β' τόμο του έργου του Παιδαγωγική της λογοτεχνίας συνεχίζει τις αναζητήσεις του στο χώρο που τόσο δόκιμα επέλεξε, εξετάζοντας τον παιδαγωγικό ρόλο του λογοτεχνικού κειμένου και συνεχίζοντας με συνέπεια το δρόμο που άνοιξε ο Δημήτριος I. Κουκουλομμάτης με το έργο του Λογοτεχνία και Παιδαγωγική (Αθήνα 1992) στην ελληνική βιβλιογραφία, δρόμο που ακολούθησαν κι άλλοι μελετητές του θέματος. Στο νέο βιβλίο του ο Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, με τις δώδεκα μελέτες του, επανέρχεται με ειδικές αναφορές στο μείζον θέμα της σχέσης Παιδαγωγικής και Λογοτεχνίας και της αξιοποίησης της Λογοτεχνίας στο χώρο της διδακτικής παιδευτικής πράξης. Η πρώτη αναφορά γίνεται στην αυτοαξία του λογοτεχνικού κειμένου, καθώς αυτό, σε αντιδιαστολή προς το μη λογοτεχνικό επικοινωνιακό κείμενο, έχει την ικανότητα να προσφέρει, μαζί με την αισθητική απόλαυση, και κοινωνικά πρότυπα, γνώσεις και δεξιότητες ολόκληρο το πολιτισμικό περικείμενο από το οποίο γεννάται ο τόπος ως locus amoenus και οι άνθρωποι. Στην προκειμένη περίπτωση η αναφορά γίνεται ειδικότερα στο νέο Ανθολόγιο του δημοτικού σχολείου Με λογισμό και μ' όνειρο, όπου βρίσκουν αρμονική συνύπαρξη και συμπόρευση η ελληνική ταυτότητα και η ετερότητα, εμείς και οι άλλοι, μέσω της επιλογής κειμένων που αντιπροσωπεύουν τη διαχρονία και τη συγχρονία, τόσο της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς, όσο και της ευρύτερης έξω και πέραν του ελ-
10 Παιδαγωγική της λογοτεχνίας ληνικού εθνικού πλαισίου, προσφέροντας τη δυνατότητα ενός ανοίγματος σε ανθρωπιστικές οικουμενικές αξίες. Στο δεύτερο μελέτημα «Η Ιστορία της Παιδαγωγίας ως κλάδος της Φιλολογίας - Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα», ο συγγραφέας αφορμάται από ένα κείμενο του Ι. Ε. Ουέλδωνος με τίτλο «Πώς παιδαγωγεί εαυτόν ο διδάσκαλος», σε μετάφραση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και, ενσκύπτοντας προσεκτικά σ' αυτό, αναδεικνύει την ξεχωριστή αρετή του κειμένου, το οποίο επέλεξε να μεταφράσει ο μεγάλος Σκιαθίτης την προσπάθειά του να καταδείξει την «Ιστορία της Παιδαγωγίας» ως κλάδο της Λογοτεχνίας. Ενδιαφέρον μελέτημα του παρόντος τόμου είναι και εκείνο που πραγματεύεται τη «Νεοελληνική Λογοτεχνία ως πηγή της Ιστοριογραφίας της Εκπαίδευσης». Όσο κι αν ένα λογοτεχνικό κείμενο είναι πλαστό, όμως δεν παύει ποτέ να αφομοιώνει και να εντάσσει στοιχεία προσαρμοσμένα στην προθετικότητα του δημιουργού και στην προκειμένη περίπτωση στοιχεία που δύνανται να κατακυρωθούν ως δείκτες πορείας για την αποκατάσταση της πληρότητας σε ελλείποντα κεφάλαια της Ιστορίας της Εκπαίδευσης. Κείμενα μεγάλων και καταξιωμένων δημιουργών της λογοτεχνίας μας, όπως εκείνα του Γεωργίου Βιζυηνού, του Ιωάννη Κονδυλάκη, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Γιάννη Ψυχάρη και του Νίκου Καζαντζάκη, προσφέρονται για μια τέτοια ιχνηλάτηση, την οποία ο συγγραφέας επιτελεί με επιστημονική συνέπεια. Η αναφορά στα σχετικά κείμενα, στα οποία αποτυπώνονται δρώμενα από τη Μικροϊστορία της Εκπαίδευσης, οδηγεί στη δυνατότητα να αναχθεί ο αναγνώστης τους και στην οικοδόμηση της ανάλογης Μακροϊστορίας της Εκπαίδευσης. Σχετική προς την παιδευτική διάσταση της Λογοτεχνίας είναι η ανασκόπηση της ερευνητικής βιβλιογραφία όπως και οι παιδαγωγικές προεκτάσεις στο θέμα «Προτιμήσεις των παιδιών και των εφήβων για την ποίηση». Μετά την ενδελεχή
Πρόλογος 11 έρευνα του, ο συγγραφέας προχωρεί σε μια κριτική αποτίμηση του θέματος και τονίζει τις παιδαγωγικές προεκτάσεις των ερευνών, επισημαίνοντας τη σημασία της γνωριμίας του παιδιού με ποιητικά κείμενα και τρόπους αξιοποίησης μιας τέτοιας ανάγνωσης. Η ανάγνωση αυτή έχει - και πρέπει να έχει - στόχο, πέραν της καλλιέργειας της ευαισθησίας των παιδιών, την ενίσχυση της σχέσης τους με τη γλώσσα, αλλά και ευρύτερα με ό,τι προσφέρει και μπορεί να προσφέρει αυτή η σχέση για μια βαθύτερη σύνδεση - θα έλεγα ένταξη - με το «οικείον» του πολιτισμού που η γλώσσα ως κώδικας πολιτισμικών αξιών προσφέρει. Δύο μελετήματα αφιερωμένα στον «παιδαγωγό» Γρηγόριο Ξενόπουλο προσεγγίζουν το θέμα της Τέχνης και της πρόσληψής της από το κοινό. Στο πρώτο, με αφορμή ένα σύντομο κείμενο του Ξενόπουλου για το «ανωφελές» της Τέχνης, ο μελετητής της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας μπορεί να ανιχνεύσει όχι μόνο τη στάση του Ξενόπουλου απέναντι στο θέμα της Τέχνης, αλλά και τη γενικότερη περιρρέουσα ατμόσφαιρα στην οποία κινούνται οι σύγχρονοι του δημιουργοί. Σε ένα δεύτερο μελέτημα που αφορά ένα παραμύθι των «Αθηναϊκών Επιστολών», ο συγγραφέας, ο οποίος έχει ενδιατρίψει και με παλαιότερη εργασία του σε αυτές, επανέρχεται για να αναδείξει την παιδαγωγική ευαισθησία του Ξενόπουλου, αλλά και την ψυχολογική του διαίσθηση, καθώς και την «διδακτική» του διάθεση και την «παιδαγωγική» κριτική του προς τους μεγάλους, για την ανωριμότητα με την οποία αντιμετωπίζουν τις θεατρικές δημιουργίες του. Πολύ σημαντικό είναι το μελέτημα που αναφέρεται στην παιδική ποίηση του Γιώργου Κοτζιούλα, όχι μόνο γιατί προσφέρει την ευκαιρία να γνωρίσει ο αναγνώστης την πλευρά αυτή, τη σχεδόν άγνωστη, του ποιητή, αλλά και γιατί μπορεί να δει ότι στην Παιδική Λογοτεχνία ανήκουν και δημιουργίες καταξιωμένων δημιουργών που δεν δηλώνουν ή δεν δήλω-
12 Παιδαγωγική της λογοτεχνίας σαν ποτέ συγγραφείς Παιδικής Λογοτεχνίας, όπως γίνεται με πολλούς στα τελευταία χρόνια. Η αληθινή ποίηση μπορεί να απευθύνεται και στα παιδιά τρανό παράδειγμα οι ευαίσθητοι στίχοι ποιητών όπως ο Γιώργος Κοτζιούλας, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Κωστής Παλαμάς. Για τη διαμετρικά αντίθετη από το παραπάνω λογοτεχνική δημιουργία του I. Δ. Ιωαννίδη, ενός καταξιωμένου παιδαγωγού, δείχνεται στο αντίστοιχο μελέτημα του Κωνσταντίνου Μαλαφάντη πώς ο κατ' επάγγελμα παιδαγωγός μπορεί να επιστρατεύσει την παιδαγωγική του κατάρτιση και να προσφέρει «παιδαγωγούν» κείμενο, όπως το εξεταζόμενο εδώ Το κορίτσι με τις δύο μητέρες, το οποίο με αληθινή παιδαγωγική μαεστρία, αλλά και λογοτεχνικό τάλαντο συνθέτει ο I. Δ. Ιωαννίδης. Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι τις τελευταίες δεκαετίες εμφανίστηκαν συγγραφείς έργων Παιδικής Λογοτεχνίας οι οποίοι ήταν παιδαγωγοί κατ' επάγγελμα και, συνδυάζοντας την ψυχοπαιδαγωγική τους κατάρτιση με το τάλαντο της γραφής, έδωσαν άρτια έργα, κατάλληλα να προσελκύουν και να συγκινούν τους μικρούς αναγνώστες. Η ζεύξη Λογοτεχνίας και Παιδαγωγικής κλείνει στον τόμο με δύο μελετήματα που δείχνουν τον παιδευτικό χαρακτήρα της λογοτεχνίας μέσω της ανατρεπτικής δυναμικής που έχει το χιούμορ. Το πρώτο αναφέρεται στο έργο του Ευγένιου Τριβιζά και στο χιούμορ που είναι ο κύριος άξονας της δημιουργίας του, μέσα στον όγκο των έργων του. Το χιούμορ αυτό λειτουργεί ως ανατροπή στον παραδοσιακό χώρο του λαϊκού παραμυθιού στο οποίο η κάθαρση επιβάλλει την κυριαρχία του καλού και την καταδίκη του κακού, χωρίς απόκλιση. Στο νέο «αρετολόγιο» του Ευγένιου Τριβιζά δεσπόζει όχι η αμοιβή και η τιμωρία, αλλά η διαδικασία της ανακάλυψης των παιδευτικών δυνατοτήτων, μέσω των οποίων ακόμη και ο «κακός» μπορεί να λειτουργήσει θετικά η ετερότητα να γίνει αποδεκτή διαμορφώνοντας μια νέα δυναμική πέραν της
Πρόλογος 13 «καθεστηκυίας τάξεως πραγμάτων». Αυτή η «ανατρεπτική» θέαση των πραγμάτων, όπως τονίζει ο συγγραφέας, γίνεται μια παιδαγωγούσα διαδικασία, η οποία, μέσα από τη χρήση του παρά-/υπέρ-λογου, μέσα από την εμφάνιση του απρόσμενου και του υπερρεαλιστικού, λύνει ακόμη και τις δομές του κώδικα της γλώσσας, ενισχύοντας τη δυνατότητα απελευθέρωσης ενός δημιουργικού δυναμικού, το οποίο λειτουργεί ως εμπύρευμα στους μικρούς αναγνώστες. Στο δεύτερο και τελευταίο του τόμου μελέτημα με τίτλο «Γελαστικό αέριο, μπαλόνια, χαρταετοί» παρουσιάζεται το κλασικό έργο της P.L. Travers Mary Poppins. Στο μελέτημα επισημαίνεται ο κεντρικός άξονας που διαπερνά ολόκληρο το έργο της P.L. Travers ένα παιχνίδι ανάμεσα στο γέλιο και τη λύπη, ανάμεσα στην κατάθλιψη και την ανύψωση, που προσφέρει η θεραπευτική παρέμβαση των αστείων και εξωπραγματικών δρωμένων μια παιδαγωγούσα διαδικασία που λειτουργεί θετικά για το συναισθηματικό κόσμο του αναπτυσσόμενου παιδιού μια αληθινή «ψυχαγωγία». Γενικά, με τα δώδεκα μελετήματα του παρόντος τόμου ο Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης κατορθώνει με στέρεη παιδαγωγική και φιλολογική κατάρτιση να εξετάζει με εμβρίθεια και αληθινά παιδευτική στάση το δίδυμο Παιδαγωγική-Λογοτεχνία, διανοίγοντας τρόπους ανάγνωσης της Λογοτεχνίας πέραν από τον καθαρά φιλολογικό, αλλά και πέραν από το στενά διδακτικό χαρακτήρα που κατά καιρούς της έχουν «αναθέσει». ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ε. ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΚΟΣΜΗΤΩΡ ΣΧΟΛΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ του Καθηγητή Νικόλαου Ε. Παπαδογιαννάκη 9 1. Παιδαγωγικές πρακτικές για την προαγωγή της φιλαναγνωσίας των παιδιών 15 2. Γνώσεις, αξίες και δεξιότητες άλλοτε και τώρα. Αναφορά στη λογοτεχνία και την εκπαίδευση 73 3. Η «Ιστορία της Παιδαγωγίας» ως «κλάδος της Φιλολογίας»: ένα ενδιαφέρον παράδειγμα 87 4. Η νεοελληνική λογοτεχνία ως πηγή της ιστοριογραφίας της εκπαίδευσης 101 5. Προτιμήσεις των παιδιών και των εφήβων για την ποίηση: Ανασκόπηση της ερευνητικής βιβλιογραφίας και παιδαγωγικές προεκτάσεις 127 6. Το «ανωφελές» της Τέχνης και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος 163 7. Διαδοχικές αναγνώσεις και ψυχο-παιδαγωγικές παρατηρήσεις σε ένα «παραμύθι» των «Αθηναϊκών Επιστολών» 175 8. Ο Γιώργος Κοτζιούλας και η παιδική ποίηση 197 9. Αγαπητά μου παιδιά... του Άλκη Τροπαιάτη: Η αφήγηση μεταξύ λογοτεχνίας και παιδαγωγικής.. 217 10. Από την κοινωνική πραγματικότητα στη λογοτεχνία. Με αφορμή ένα παιδικό μυθιστόρημα του I. Δ. Ιωαννίδη 231
300 Παιδαγωγική της λογοτεχνίας 11. Εκδοχές του χιούμορ και του παράδοξου στο έργο του Ευγένιου Τριβιζά 251 12. Μια ψυχαναλυτική ανάγνωση και ερμηνεία της Mary Poppins: Γελαστικό αέριο, μπαλόνια, χαρταετοί 271 Πρώτες δημοσιεύσεις 295