ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΛΑΔΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ ΣΤΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Ανέστης Κεσελόπουλος ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: Βενετία Νικήτα ΑΕΜ: 959 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ.4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ιστορική αναδρομή..6 2. Ορισμός και σκοπός της βιοηθικής 14 3. Αρχές της βιοηθικής...17 4. Αντικείμενα της βιοηθικής.25 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ Α. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ...33 Α.1 Η πρώτη επανάσταση: Βιοηθική και αντισύλληψη..35 Α.2 Η δεύτερη επανάσταση: Βιοηθική και ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή...39 Α.3 Από τη Louise Brown στο χειρισμό των εμβρύων και την ευγονική 57 Α.4 Πρακτικές εφαρμογές 81 B. Η ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ.86 Β.1 Παράγοντας: Ανθρώπινη Υγεία 89 Β.2 Παράγοντας: Φυσικό Περιβάλλον..117 Β.3 Παράγοντας: Κοινωνικό Περιβάλλον.128 Β.4 Παράγοντας: Παιδεία..139 Β.5 Παράγοντας: Οικονομία..142 Β.6 Παράγοντας: Πολιτική.146 Β.7 Πρακτικές εφαρμογές..149 Γ. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ 154 Γ.1 Ορισμός του θανάτου...154 Γ.2 Διάρκεια, ποιότητα και τέλος της ζωής...157 Γ.3 Αμβλώσεις...161 Γ.4 Ευθανασία-αυτοκτονία 174 Γ.5 Πρακτικές εφαρμογές..188 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 191 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 194 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Δίπλα στη βιολογική αλήθεια υπάρχει και η κοινωνιολογική, η αλήθεια του συναισθήματος, της καρδιάς.» Bernard J., Η βιοηθική «Η ζωή της Εκκλησίας βρίσκεται πέρα από κάθε ηθική και πειθαρχία ή θρησκευτικά καθήκοντα. Είναι υπέρβαση της ηθικότητας στην πνευματικότητα.» Γαβριηλία Μοναχή, Η ασκητική της αγάπης Μια ανάλυση της έννοιας της βιοηθικής, δηλαδή της ηθικής που αφορά στους ζωντανούς οργανισμούς ή, όπως συχνά αναφέρει ο βιοηθικός Darryl Macer, της αγάπης για τη ζωή, δεν είναι εύκολη για ένα βιολόγο, ο οποίος έχει συνηθίσει στην ορθολογική γλώσσα και σκέψη της θετικής επιστήμης της βιολογίας. Απαιτεί τον ορισμό και την ενασχόληση με πανάρχαιες βαθυστόχαστες φιλοσοφικές και θεολογικές έννοιες, όπως είναι η ιδέα της ζωής και του θανάτου, γύρω από τις οποίες υπάρχει μια πολυμορφία απόψεων, που απορρέει από τη διαφορετικότητα των ιστορικών υποβάθρων, τον πλουραλισμό των κοινωνικών δομών και το πλήθος των θρησκευτικών αυθεντιών. Όταν οι βιολόγοι παρεκκλίνουν από το ασφαλές μονοπάτι της ενδελεχούς μελέτης των οικολογικών συστημάτων, των έμβιων οργανισμών και των καλά στημένων πειραματικών διαδικασιών, της συστηματικής ανάλυσης των βιοτικών και αβιοτικών φυσικοχημικών δεδομένων και της άμοιρης υποταγής στη δεσποτική και καθ ολοκληρία κυριαρχία της θεωρίας του χάους σε όλες τις in vitro και in vivo παραμέτρους, τη θέση της σίγουρης γνώσης που καταλήγει στο αντικειμενικό συμπέρασμα παίρνει η ανασφάλεια της θεωρητικής πεποίθησης και της πίστης. Ωστόσο, θα αποτολμούσαμε να κάνουμε τα πρώτα μας βήματα στους νέους αυτούς χώρους, προκειμένου να μπορέσουμε να σχηματίσουμε μια πιο καθαρή και ολοκληρωμένη εικόνα της έννοιας και της συνεισφοράς της βιοηθικής, η οποία φαίνεται να αποτελεί ανάγκη των σύγχρονων κοινωνιών σε μια προσπάθεια ασφαλούς αντιμετώπισης πρακτικών ζητημάτων της ανθρώπινης καθημερινότητας. Αποτέλεσμα της ιστορικής πολυμορφίας και πολυπολιτισμικότητας των κοινωνιών ήταν η διαμόρφωση σε αυτές χαρακτηριστικών όπως η ανεκτικότητα, ο σεβασμός και η αυτονόητη συνύπαρξη πολύ διαφορετικών και συχνά αποκλινουσών ηθικών και φιλοσοφικών τάσεων και θεωριών. Πρόκειται για μια ανομοιομορφία δημιουργική, η οποία ευθύνεται για τις σύγχρονες διαμάχες, όσον αφορά θεμελιώδεις 4

αρχές και τρόπους αντιμετώπισης προβληματικών καταστάσεων στο χώρο της βιοηθικής. Για την εξομάλυνση των αντιθέσεων κρίθηκε απαραίτητη η αποδοτική συνεργασία όλων των επιστημονικών χώρων από τη μια μεριά οι βιοϊατρικές επιστήμες με τη βοήθεια της φυσικής και της χημείας κατάφεραν στο πέρασμα του χρόνου να δώσουν πιο αντιπροσωπευτικούς ορισμούς της ζωής και του θανάτου, πιο ολοκληρωμένες περιγραφές των βιοτικών μηχανισμών και των αβιοτικών συστημάτων. Από την άλλη η φιλοσοφία, η νομική, η θεολογία και η κοινωνιολογία χρωμάτισαν με τα δικά τους χρώματα έννοιες κοινές, συχνά καθημερινές, όπως ο σεβασμός και η αγάπη, η δικαιοσύνη και η τελεολογία των πράξεων και των καταστάσεων. Μέσα από αυτή την αμοιβαία συνεισφορά τόσο ανθρωπιστικών όσο και θετικών επιστημών είναι τελικά δυνατόν να επιτευχθεί η απαραίτητη απομυθοποίηση της καθημερινής πρακτικής, που θα οδηγήσει στην επιστημονικά ορθή και καθολικά αποδεκτή διαμόρφωση μιας ενιαίας βιοηθικής θεωρίας. Στην παρούσα εργασία γίνεται μια απόπειρα ανίχνευσης του πρακτικού χαρακτήρα της βιοηθικής, μετά από την αναφορά και την περιγραφή των θεωρητικών εκείνων στοιχείων που αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της βιοηθικής ως επιστήμης. Στην προσπάθειά μας αυτή πολύτιμη ήταν η συνεισφορά και η καθοδήγηση του επόπτη της εργασίας καθηγητή κ. Ανέστη Κεσελόπουλου, καθώς και των μελών της τριμελούς επιτροπής, καθηγητών π. Βασιλείου Καλλιακμάνη και κ. Νίκης Παπαγεωργίου. Για την εμψύχωση, την επιστημονική τους καθαρότητα και την υπομονή τούς ευχαριστώ θερμά. Ευχαριστώ επίσης το συνταξιδιώτη μου στο ταξίδι αυτό, την οικογένειά μου, που ενεργά στο τιμόνι ή διακριτικά από το παρασκήνιο με βοήθησε να φθάσω στον προορισμό μου. 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ιστορική αναδρομή Το ιατρικό λειτούργημα έχει συνδεθεί με την πνευματική και ηθική καλλιέργεια του ατόμου εδώ και τουλάχιστον 2500 χρόνια. Στην Άπω Ανατολή η ιατρική θεωρούνταν εξαρχής επιστήμη ανθρωπιστική, βασισμένη στην αγάπη και την αδελφοσύνη στη Βαβυλωνία ο Κώδικας του Hammurabi (1727 π.χ.) αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια διαμόρφωσης κάποιων ρυθμιστικού και δεοντολογικού χαρακτήρα κανόνων και προστασίας των ασθενών από ανίκανους γιατρούς 1. Στην Κίνα από το 2000 π.χ. μέχρι το 476 π.χ. εμφανίστηκαν οι αυτοκρατορικές δυναστείες των Xia, Shang και Δυτικών Zhou 2 και αναπτύχθηκε το φιλοσοφικό υπόστρωμα της Παραδοσιακής Κινέζικης Ιατρικής, με τις δύο βασικές θεωρίες, των Γιν-Γιανγκ και των Πέντε Στοιχείων 3. Μεταξύ των κινέζικων εκπαιδευτικών ιατρικών εγχειριδίων της εποχής συγκαταλέγονταν κείμενα ηθικής, ιστορικά και πολιτικά, όπως η περίφημη συλλογή βιβλίων Four Books του Zhu Xi στη δυναστεία Song (960-1279 μ.χ.) με κείμενα εισαγωγικά στον Κουμφουκιανισμό και η συλλογή βιβλίων Five Classics, με γνώσεις ιστορίας, πολιτικής, ποίησης κ.ά. 4. Στη δυναστεία των Ming (1368-1644 μ.χ.) ο Κινέζος φυσιοδίφης Gong Tingxian κατέληξε στο βιβλίο του Restoration of All Illnesses σε ένα σύνολο από δέκα γνωμικά και αποφθέγματα σχετικά με τη συμπεριφορά και τις σχέσεις μεταξύ ασθενών-ιατρών 5. Μαζί με το εγχειρίδιο Orthodox Manual of External Diseases του Chen Shigong 6, το βιβλίο αυτό αποτελεί έναν από τους πρώτους ολοκληρωμένους κώδικες ηθικής δεοντολογίας με ρυθμιστικό σκοπό. Μεταξύ άλλων τονίζει την αναγκαιότητα κατανόησης και συγκατάβασης από μέρους των γιατρών απέναντι στο ευάλωτο της ανθρώπινης φύσης, καθώς και τη διοχέτευση όλων των δυνάμεών τους 1 www.med.upatras.gr/pharma/bonikos_review.doc. 2 http://utopia.duth.gr/~xirot/asia/chinahistchi.html. 3 ygeia.pblogs.gr/tags/kineziki-iatriki-gr.html. 4 http://atheism.about.com/od/bioethics, http://en.wikipedia.org/wiki/four_books_and_five_classics. 5 http://www.questia.com/googlescholar.qst?docid=5002366859. 6 Benfu Li, Linying Hu, Trust is the Core of the Doctor Patient Relationship: From the Perspective of Traditional Chinese Medical Ethics, China: Bioethics, Trust, and The Challenge Of The Market, Ed. Tao Julia, Springer, Netherlands 2008, σσ. 39-44. 6

στη βοήθεια των άλλων ανθρώπων και την πράξη πολύ αγαθών έργων. Αντίστοιχα, αναφέρει πως κάθε ασθενής έχει την ηθική υποχρέωση απέναντι στον εαυτό του και στα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας να προάγει το προσωπικό του καλό και να αναθέτει την υγεία του στα χέρια ικανών και φωτισμένων γιατρών 7. Τα πρώτα ψήγματα ιατρικής ηθικής στην αρχαία Ελλάδα εμπεριέχονται στο έργο του Έλληνα γιατρού και φυσιογνώστη Ιπποκράτη (460-380 π.χ.), ο οποίος ενδιαφέρθηκε για τα χαρακτηριστικά που έπρεπε να διαθέτει ένας «καλός» γιατρός, καθώς και για την ευπρέπεια και τη συμπεριφορά του γιατρού απέναντι στους ασθενείς του. Από τα 60 περίπου έργα που απαρτίζουν το ιπποκρατικό corpus αρκετά θεωρούνται έργα του ίδιου του πατέρα της ιατρικής και άλλα έργα της Σχολής της Κω, γραμμένα από τους γιους, τους γαμπρούς ή τους μαθητές του Ιπποκράτη 8. Ο γιατρός που διαβάζει κριτικά διαπιστώνει ότι στα ιπποκρατικά έργα υπάρχουν στοιχεία για όλες σχεδόν τις σύγχρονες κλινικές ειδικότητες, καθώς και θέματα ιατρικής δεοντολογίας. Η ενασχόληση του Ιπποκράτη με θέματα ιατρικής ηθικής είναι εμφανής σε πολλά από τα συγγράμματα, με τα ζητήματα ιατρικής δεοντολογίας και ηθικής να είναι το κύριο αντικείμενο στα βιβλία Όρκος, Περί ιατρού, Περί ευσχημοσύνης και σε κάποιο βαθμό στα βιβλία Παραγγελίαι, Περί Τέχνης και Αφορισμοί 9. Για τον Ιπποκράτη καλός γιατρός ήταν ο ενάρετος γιατρός, στα καθήκοντα του οποίου συμπεριλαμβάνονταν η εμπιστευτική σχέση μεταξύ γιατρού-ασθενή, η θεραπεία και όχι η βλάβη των πασχόντων και η αποχή από κάθε είδους εκμετάλλευσής τους. Ειδικά στο βιβλίο Όρκος, μετά την αρχική επίκληση των θείων δυνάμεων, του Απόλλωνα, του Ασκληπιού, της Υγιείας και της Πανάκειας, δηλώνεται η σχέση ηθικής δέσμευσης των γιατρών προς τους δασκάλους τους, προς εκείνους δηλαδή που τους δίδαξαν την ιατρική τέχνη. Ο γιατρός οφείλει να τους θεωρεί ίσους προς τους γονείς του και να τους αναγνωρίζει όχι μόνο ηθικό αλλά και υλικό χρέος. Επιπλέον, ο ορκισμένος ιπποκρατικός γιατρός οφείλει να 7 Peng R., How Professional Values are Developed and Applied in Medical Practice in China, Special Supplement, Hαstings Center Report 30,4 (2000) 23-26. 8 Ρηγάτος Α.Γ., «Δεοντολογία, ηθική και φιλοσοφία της ιατρικής σε έργα της Iπποκρατικής Συλλογής», Αρχαιολογία και τέχνες, 102 (2007) 15. Βλ. επίσης Λυπουρλής Δ., Ιπποκράτης: ιατρική θεωρία και πράξη, Αθήνα 2000. 9 Ρηγάτος Α.Γ., «Δεοντολογία, ηθική και φιλοσοφία της ιατρικής σε έργα της Iπποκρατικής Συλλογής», Αρχαιολογία και τέχνες, 102 (2007) 15. 7

συμπεριφέρεται στους απογόνους των δασκάλων του ως ίσους με τους εξ αίματος αδελφούς του 10. Όσον αφορά τις σχέσεις γιατρού-ασθενή, επισημαίνεται η ανάγκη αντιμετώπισης του ασθενούς με την επιστράτευση όλων των γνώσεων του γιατρού, ώστε να εμποδιστεί κατά το δυνατόν οποιαδήποτε βλάβη της υγείας του. Ο γιατρός οφείλει να αρνηθεί τη χορήγηση θανατηφόρου φαρμάκου, ακόμα και την υπόδειξή του, όσο επίμονα και αν αυτό του ζητηθεί από τον ασθενή, απαγορεύοντας έτσι την ευθανασία σε οποιαδήποτε μορφή της. Επιπλέον, η ηθική του Όρκου απαγορεύει τις αμβλώσεις, σεβόμενη και προστατεύοντας τη ζωή τόσο του εμβρύου όσο και της γυναίκας. O ορκισμένος ιπποκρατικός γιατρός πρέπει να μην αδικεί, να μη ζημιώνει και να μη συνάπτει ερωτικό δεσμό με ασθενή ή οικεία του ασθενούς πρόσωπα. Έτσι, ο Όρκος αποτρέπει τη σεξουαλική παρενόχληση, την εκμετάλλευση, τη σιωπηλή ή υπονοούμενη υπόσχεση για αυξημένη θεραπευτική φροντίδα κ.λπ., ενώ παράλληλα προστατεύει το κύρος και την αξιοπρέπεια του γιατρού. Τέλος, όσον αφορά στο ιατρικό απόρρητο, ο γιατρός οφείλει να αποκρύπτει όσα κατά τη διάρκεια της θεραπείας βλέπει ή ακούει ή μαθαίνει σχετικά με τη ζωή των ανθρώπων που φροντίζει και βρίσκονται έξω από οποιαδήποτε θεραπευτική σχέση, επεκτείνοντας την έννοια του απορρήτου για να περιλάβει όχι μόνο ό,τι αφορά στην αρρώστια ή τη θεραπευτική παρέμβαση, αλλά και κάθε άλλη πληροφορία για τη ζωή του αρρώστου και των οικείων του 11. Ο Γαληνός (131-201 μ.χ.) ισχυριζόταν πως ο γιατρός στην ιδανικότερη των περιπτώσεων πρέπει να είναι φιλόσοφος και να ασκεί την ιατρική από αγάπη για την ανθρωπότητα. Άλλα κίνητρα, όπως η αγάπη του χρήματος ή η επιδίωξη της κοινωνικής διάκρισης και καταξίωσης, θεωρούνταν ασυμβίβαστα με το λειτούργημα της ιατρικής. Για το Γαληνό το ζήτημα των κινήτρων δεν είχε καμία σχέση με την άσκηση της ιατρικής αλλά ήταν υπόθεση προσωπικής επιλογής. Η επίδραση του Ιπποκράτη και του Γαληνού υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική στη μεσαιωνική ιατρική. Οι αντιλήψεις τους σχετικά με την ιατρική ηθική αποτέλεσαν την πυξίδα του ιατρικού κόσμου για τις επόμενες εκατονταετίες. Οι απόψεις τους αρχικά υιοθετήθηκαν αυτούσιες, απέκτησαν σχεδόν την ισχύ δόγματος και 10 Ρηγάτος Α.Γ., «Δεοντολογία, ηθική και φιλοσοφία της ιατρικής σε έργα της Iπποκρατικής Συλλογής», Αρχαιολογία και τέχνες, 102 (2007) 15. 11 Ρηγάτος Α.Γ., «Δεοντολογία, ηθική και φιλοσοφία της ιατρικής σε έργα της Iπποκρατικής Συλλογής», Αρχαιολογία και τέχνες, 102 (2007) 16-18. 8

παρέμειναν αποδεκτές μέχρι το Μεσαίωνα, οπότε επικράτησε μια τροποποιημένη μορφή τους, επηρεασμένη έντονα από τη χριστιανική θεολογία. Πράγματι, κατά την περίοδο του Μεσαίωνα οι ηθικές αντιλήψεις σχετικά με την υγεία και τη νόσο καθορίζονταν σε μεγάλο βαθμό από τις θέσεις της Εκκλησίας. Κατά μία άποψη, ο Θεός έστελνε τη νόσο ως δοκιμασία ή ως ένα δίκαιο βάσανοτιμωρία για κάποια αμαρτία. Σε κάθε περίπτωση, το πρόβλημα ήταν εκτός των ορίων της αρμοδιότητας και της δικαιοδοσίας του ανθρώπου. Κατά μία άλλη άποψη, ο Θεός προόριζε τους γιατρούς να θεραπεύουν, όπως προσδοκούσε από τους αγρότες να καλλιεργούν τη γη. Έτσι, στους θρησκευτικούς κύκλους υπήρχε μία επαμφοτερίζουσα στάση έναντι της ιατρικής: ο γιατρός εκλαμβανόταν άλλοτε ως εναντιούμενος στην επιθυμία του Θεού και άλλοτε ως το μέσο δια του οποίου ο Θεός εναντιωνόταν στη νόσο, στον πόνο και στον θάνατο 12. Η έμφαση που δόθηκε αυτούς τους χρόνους από την Εκκλησία στη χριστιανική φιλανθρωπία οδήγησε στην ιδρυματοποίηση της φροντίδας για τον πάσχοντα. Στο Δυτικό κόσμο «νοσοκομεία» πρωτοεμφανίστηκαν στις αρχές του τέταρτου αιώνα, με τη διαχείρισή τους να βρίσκεται στα χέρια της Εκκλησίας. Οι γιατροί ήταν συχνά ιερείς και τα καθήκοντά τους προσδιορίζονταν, κατά κύριο λόγο, με θρησκευτικούς όρους 13. Η θεραπεία της ψυχής δε διαχωριζόταν ως προοπτική από τη θεραπεία του σώματος. Μάλιστα, στις ιεραρχημένες προτεραιότητες της Εκκλησίας η θεραπεία της ψυχής κατείχε ξεκάθαρα την πρώτη θέση. Η μεσαιωνική (1348-1352) και οι μεταγενέστερες επιδημίες πανώλους που έπληξαν την Ευρώπη είχαν ένα σοβαρότατο αντίκτυπο σε κάθε έκφανση της ζωής του ατόμου και έθεσαν υπό δοκιμασία το ρόλο και τα καθήκοντα του γιατρού σε σχέση με τους ασθενείς του. Η ιατρική αναζήτησε λύσεις και απαντήσεις για την αντιμετώπιση των επιδημιών στους κόλπους της επιστήμης. Σταδιακά, το ιατρικό επάγγελμα έγινε αντιληπτό ως αναπόδραστα συνδεδεμένο με ηθικές υποχρεώσεις πέραν αυτών που επέβαλλε η Εκκλησία. Έτσι, ο «μαύρος θάνατος» απετέλεσε το έναυσμα της δημιουργίας αυτού που τότε πρωτοονομάσθηκε «ιατρική δεοντολογία», δηλαδή της εφαρμογής της ηθικής θεωρίας που προσδιορίζει τις αρχές και τους κανόνες ηθικής συμπεριφοράς στην ιατρική. 12 www.med.upatras.gr/pharma/bonikos_review.doc. 13 www.oodegr.com/neopaganismos/romi/prwta_nosokomeia1.html. 9

Τελικά, στην περίοδο της Αναγέννησης (14 ος -16 ος αιώνας μ.χ.) η θεοκρατική αντιμετώπιση του κόσμου άρχισε να παραχωρεί τη θέση της στο πείραμα και τη μεθοδολογία, χαρακτηριστικά απαραίτητα σε κάθε μελέτη και εργασία που επεδίωκε να διεκδικήσει μια αντικειμενικά αποδεκτή από την επιστημονική κοινότητα θέση. Η ιατρική εξελίχθηκε και μετατράπηκε σε κάτι περισσότερο από μια απλή διμερή σχέση γιατρού-ασθενή όσοι επιθυμούσαν να την υπηρετήσουν έπρεπε να τη σπουδάσουν οργανωμένα και στη συνέχεια να αποδειχτούν άξιοι για την άσκησή της. Από τις αρχές του 17 ου αιώνα άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες επιστημονικές μελέτες πάνω στην ιατρική ηθική. Ο Rodrigo de Castro (1546-1627) δημοσίευσε μια από τις πρώτες μελέτες με τίτλο Ο υπεύθυνος ιατρός και οι υποχρεώσεις του ιατρού προς το κοινό 14. Μία μεταγενέστερη μελέτη από τον φυσιοπαθολόγο Johannes Bohn (1640-1718) αναφέρεται στις υποχρεώσεις των γιατρών απέναντι στους ασθενείς αλλά και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα 15. Παρόλο που τα δημοσιευόμενα κείμενα της εποχής απηχούσαν σε μεγάλο ακόμα βαθμό τις θέσεις της Εκκλησίας, εν τούτοις προοδευτικά άρχισε να διαμορφώνεται μια βιβλιογραφία που αναφερόταν στις σχέσεις γιατρού-ασθενούς και τις υποχρεώσεις της ιατρικής απέναντι στην κοινωνία με όρους που χρησιμοποιεί η αντίστοιχη σύγχρονη γλώσσα της βιοηθικής. Ο Διαφωτισμός του 17 ου και 18 ου αιώνα με την έμφαση που έδωσε στον ανθρώπινο λόγο, στους σκοπούς και στη σπουδαιότητα της γνώσης και στη σημασία της ελευθερίας, επιτάχυνε με πρωτοφανείς ρυθμούς τη μετεξέλιξη της μεσαιωνικής σκέψης και θεώρησης προς τη σύγχρονη εποχή. Η Γαλλική Επανάσταση με την προάσπιση εννοιών όπως της αξιοπρέπειας και των ατομικών δικαιωμάτων άλλαξε τις σχέσεις των ατόμων μεταξύ τους και επηρέασε τις σχέσεις γιατρών-ασθενών. Ο Νεύτωνας (1643-1727), τονίζοντας την απαραίτητη εφαρμογή επιστημονικών αρχών στην επίλυση προβλημάτων, ουσιαστικά προανήγγειλε τη μεταγενέστερη αποκλειστική ένταξη της ιατρικής στην επιστήμη. Από αυτή τη χρονική περίοδο και μετά η ιατρική άρχισε να θεωρείται ως ένα κατ εξοχήν αμερόληπτο και αντικειμενικό επιστημονικό πεδίο. Φιλόσοφοι της περιόδου του 14 Arrizabalaga J., The World of Iberian converso practitioners, From Lluís Alcanyís to Isaac Cardoso, Más allá de la Leyenda Negra:España y la Revolución Científica, Universitat de València, Valencia (2007) 307-322. 15 Jonsen A.R., Medical ethics: Western Europe in the seventeenth century, Encyclopedia of Bioethics, The Free Press, New York (1978) 954-957. 10

Διαφωτισμού άσκησαν τεράστια επίδραση στην εξέλιξη της ιατρικής ηθικής: ο Hume (1711-1776) με την έμφαση που έδωσε στον ανθρώπινο χαρακτήρα (moral sentiments), ο Kant (1724-1776) με τις περί καθηκόντων απόψεις του και τις σχέσεις των κατηγοριών της σκέψης που διατύπωσε, ο Mill (1806-1873) με τις περί ωφελιμότητας θέσεις του, σφράγισαν την ηθική διάσταση του ιατρικού επαγγέλματος, γεγονός που σήμερα αντανακλάται στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται η σύγχρονη ιατρική ηθική ανάλυση. Το 19 ο αιώνα η παραδοσιακή ιπποκρατική ηθική άρχισε να ενσωματώνει νέους κανόνες σχετικά με τη συμπεριφορά των γιατρών μεταξύ τους. Οι γιατροί άρχισαν να επιδιώκουν την «ηθική έκβαση» στις ιατρικές πρακτικές με ολοένα και περισσότερα τεχνικά μέσα. Παραδοσιακά πατερναλιστική, επιδιώκοντας το καλό του ασθενούς με όρους που καθόριζε ο γιατρός, η ιατρική αναπτύχθηκε αυτόνομα και εξελίχθηκε προοδευτικά στο μοντέλο της επιστημονικής ιατρικής του 19 ου και των αρχών του 20 ου αιώνα. Το πρώτο βιβλίο που περιελάμβανε τη νέα βιοϊατρική ηθική με τίτλο Ιατρική ηθική γράφτηκε το 1803 από τον Άγγλο παθολόγο και ηθικό Thomas Percival, ο οποίος συνδύασε τις παραδοσιακές αρετές της ιατρικής ευπρέπειας με την καινούρια δεοντολογία 16. Λίγο αργότερα, στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ο γιατρός Richard Cabot τόνισε την ανάγκη για εκτενή συνεργασία μεταξύ όλων των επαγγελματιών που εμπλέκονταν στο ιατρικό λειτούργημα, ενώ απαίτησε να γίνουν καθεστώς η τήρηση αρχείων με τα ακριβή στοιχεία των ασθενών, οι γραπτές ιατρικές διαγνώσεις και η πληροφόρηση των ασθενών σχετικά με τις δυνατότητες θεραπείας 17. Ωστόσο, αδιευκρίνιστο παρέμενε το είδος της ηθικής φιλοσοφίας που έπρεπε να χρησιμοποιήσει ως θεμέλιό του το επάγγελμα της ιατρικής, δεδομένης της ύπαρξης πολλαπλών θεωριών ηθικής. Η σύγχρονη ιστορία της ιατρικής ηθικής άρχισε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Νέες ιατρικές τεχνολογίες ήρθαν στο προσκήνιο, περιπλέκοντας την υγειονομική περίθαλψη. Οι δαπάνες των κρατών σε ερευνητικά προγράμματα και στις ιατρικές επιστήμες ήταν μεγάλες. Το γεγονός αυτό έδωσε τα εφόδια για περαιτέρω ανάπτυξη της τεχνογνωσίας, η εφαρμογή της οποίας προκάλεσε νέους 16 McCullough B. L., The History of Medical Ethics is Crucial for a Critical Perspective in the Continuing Development of Ethics Consultation, The American Journal of Bioethics 1,4 (2001) 55-57. 17 Dodds Τ. Α., Richard Cabot: Medical Reformer during the Progressive Era (1890-1920), Annals of Internal Medicine 119,5 (1993) 417-422. 11

προβληματισμούς. Λίγο μετά το τέλος του Πολέμου αποκαλύφθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης φρικαλεότητες υπό την κάλυψη δήθεν επιστημονικών πειραματικών ερευνών, οι οποίες οδήγησαν το 1947 στην καθιέρωση του Κώδικα της Νυρεμβέργης σχετικά με τις αρχές που έπρεπε να διέπουν την επιστημονική έρευνα σε ανθρώπους, μια και δεν ήταν πλέον σαφής ο ορισμός του οφέλους και της ζημίας 18. Στη διάρκεια της ακόλουθης δεκαετίας του 60 και στις αρχές της δεκαετίας του 70 καταγράφηκε μια εκρηκτική αύξηση κατάχρησης της ιατρικής τεχνογνωσίας στην έρευνα, καθώς και μια σειρά από ηθικούς προβληματισμούς οι οποίοι δημιουργήθηκαν από την εφαρμογή νέων τεχνολογιών που οδηγούσαν στην επιμήκυνση του προσδοκώμενου ορίου ζωής. Τα νοσοκομεία αποδείχθηκαν υλικοτεχνικά και οικονομικά ανεπαρκή, ενώ ήρθαν στο φως στοιχεία αναφορικά με τη χρήση ευάλωτων κοινωνικά και οικονομικά ομάδων, όπως τα ορφανά, οι φυλακισμένοι και οι άποροι, σε τυπικά νόμιμα αλλά ουσιαστικά παράνομα εργαστηριακά ιατρικά πειράματα 19. Ταυτόχρονα, η αύξηση των φυσικών αποβολών, εξαιτίας της χρήσης καινούριων χημικών και φαρμακευτικών σκευασμάτων, καθώς και των αμβλώσεων, εξαιτίας της νεοαποκτηθείσας ιατρικής γνώσης και τεχνολογίας, εξέδωσε στον επιστημονικό κόσμο ένα καινούριο πολυδύναμο εργαστηριακό υλικό: τα έμβρυα που αποβάλλονταν άρχισαν να έχουν ιδιαίτερη ζήτηση και αξία σε ιατρικούς και παραϊατρικούς κύκλους, με τη χρήση τους να εγείρει σοβαρούς ηθικούς προβληματισμούς. Τα νέα δεδομένα οδήγησαν σε μια σειρά διασκέψεων και συνεδρίων σχετικά με πρωτοεμφανιζόμενα θέματα, όπως η κλωνοποίηση, η γενετική 18 Jonsen A. R., The Birth of Bioethics, Oxford University Press, New York 1998, σ. 295, Trials of War Criminals before the Nuremberg Military Tribunals under Control Council Law No. 10, U.S. Government Printing Office 2, Washington D.C. (1949) 181-182, http://www.jlaw.com/articles/nazimedex.html. 19 Μέρος των στρατιωτικών τμημάτων των SS κατά τη χρονική περίοδο 1935-1938 ήταν το ιατρικό σώμα των SS. Σε αυτό ανήκαν γιατροί, όπως ο περίφημος «άγγελος του θανάτου» δρ. Joseph Mengele, και ιατρικό προσωπικό, το οποίο ήταν υπεύθυνο για τη διεξαγωγή παράνομων πειραμάτων σε αιχμαλώτους πολέμου σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως το Dachau και το Auschwitz. Τα πειράματα περιλάμβαναν στείρωση, έρευνα παθογόνων ασθενειών, πειράματα ψύξης και ποικίλες χειρουργικές επεμβάσεις δίχως τη χρήση αναισθητικού, για λεπτομέρειες βλ. Krausnick H., Anatomy of the SS State, μετάφραση στα αγγλικά: Richard Barry, Marian Jackson και Dorothy Long, Collins, London 1968, www.spiritus-temporis.com/schutzstaffel/the-ss-during-the-second-world-war.html. 12

και η ευγονική, η πληθυσμιακή έκρηξη 20 και η ρύπανση του γονιδιακού αποθέματος, η τεχνητή γονιμοποίηση και οι τράπεζες σπέρματος, με σκοπό το σαφή ορισμό των προβλημάτων, προκειμένου η κοινωνία να μπορεί να διαμορφώσει τη στάση της υπό την καθοδήγηση ειδικών και επιστημόνων. Από αυτή τη σειρά των συνεδρίων σύντομα προέκυψαν θέματα συζητήσεων, που αποτέλεσαν το περιεχόμενο του νέου κλάδου της βιο(ιατρικής)ηθικής 21. 20 Ο Ινδός Πρεσβευτής στις Η.Π.Α. Mahomedali Currim Chagla ανέφερε στην ομιλία "Address to the Evening Assembly" στο συνέδριο Dartmouth Convocation on Great Issues of Conscience in Modern Medicine, στις 8-10 Σεπτεμβρίου του 1960: «Ένα από τα πλέον σημαντικά θέματα στη σύγχρονη ιατρική είναι η αύξηση του πληθυσμού των φτωχών, που διαφορετικά δε θα επιβίωναν», Dartmouth Alumni Magazine 53,2 (1960) 23-40, βλ. επίσης Jonsen A. R., The Birth of Bioethics, Oxford University Press, New York 1998, σσ. 13-14, 30. 21 Για μια πολύ καλή μελέτη σχετικά με τις θέσεις και τις αρχές της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο πέρασμα του χρόνου, από το έργο του Θωμά Ακινάτη Summa Theologica στη σχολαστική περίοδο μέχρι τον 20 ο αιώνα, αναφορικά με τα διλήμματα και τους προβληματισμούς βιοηθικού περιεχομένου βλ. Blake D., Medical biotechnology: Ethical considerations from a Roman Catholic perspective, UMI Dissertation Services, Michigan 1989, σσ. 67-206. 13

2. Ορισμός και σκοπός της βιοηθικής Ο όρος βιοηθική δημιουργήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής στις αρχές της δεκαετίας του 70 για να ικανοποιήσει μια πρωτοεμφανιζόμενη ανάγκη: την ανάγκη να κατονομαστεί και να αναδειχτεί η πάλη μεταξύ των ηθικών δομών των σύγχρονων κοινωνιών και των βιοϊατρικών επιτευγμάτων τους. Εάν κανείς λάβει υπόψιν του την ιστορική πορεία της βιοηθικής, εύκολα αντιλαμβάνεται πως πρόκειται για έναν επιστημονικό κλάδο με έμφυτο το στοιχείο της πρακτικής εφαρμογής, που άλλωστε αποτέλεσε το γενεσιουργό του αίτιο: βιοηθική είναι η πρακτική εφαρμογή αρχών της φιλοσοφικής ή θεολογικής ηθικής σε καθημερινά, ηθικού περιεχομένου διλήμματα που δημιουργούνται από τις εφαρμογές της βιοϊατρικής τεχνολογίας 22. Ωστόσο, η σύγχρονη μορφή έμπρακτης εφαρμογής ηθικών θεωριών σε επίσημους κυβερνητικούς κανονισμούς, κρατικούς νόμους, επιστημονικές, ακαδημαϊκές και ερευνητικές επιτροπές και μια μυριάδα εγγράφων σε όλο τον κόσμο, δεν καταφέρνει να κρύψει το θεωρητικό πυρήνα της νέας επιστήμης: η βιοηθική αποτελεί κλάδο της εφαρμοσμένης ηθικής, πρόσφατο ανάπτυγμα της ηθικής φιλοσοφίας, μαζί με πολλές άλλες θεωρίες ηθικής όπως η δεοντολογία, ο ωφελιμισμός, η περιπτωσιολογία και οι διάφορες μορφές θεολογικής ηθικής 23. Στην πραγματικότητα, η βιοηθική ορίζεται εξαρχής ως μια κανονιστική ηθική θεωρία, δηλαδή μια θεωρία που στοχεύει στην υιοθέτηση μιας ορισμένης άποψης ως προς το τι είναι λάθος ή σωστό 24. Όπως κάθε θεωρία ηθικής, έχει τις ιδιοσυγκρασιακές αρχές της, οι οποίες εν χρήσει οδηγούν στην εξαγωγή διαφορετικών ηθικών συμπερασμάτων. Επομένως, η βιοηθική δεν μπορεί να εξισωθεί με την ιατρική ηθική αλλά ούτε και με τη χριστιανική ηθική ή γενικά με οποιοδήποτε άλλο υποσύστημα της ηθικής που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να καθορίσει 22 Σχετικά με την αναγκαιότητα εμφάνισης της βιοηθικής, τις αρχές, το αντικείμενο και το περιεχόμενο της νεαρής επιστήμης βλ. Μαντζαρίδης Γ., Οδοιπορικό θεολογικής ανθρωπολογίας, Εκδόσεις Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 2005, σσ.213-232. 23 Δραγώνα-Μονάχου Μ., «Η βιοηθική και η διδακτική της», Επιθεώρηση Βιοηθικής Ι,Ι (2008) 39. 24 Beauchamp T., Childress J., Principles of Biomedical Ethics, Oxford University Press, Fourth Edition, New York 1994, σσ. 7-9, Beauchamp T., Walters L.R., Contemporary issues in bioethics, 6 th Edt, Wadsworth, Belmont, CA 2003, σσ. 1-3. 14

το σωστό και το λάθος των ανθρώπινων ενεργειών μέσα στο ιατρικό πλαίσιο 25. Δεν υπάρχει πραγματικά ηθική per se, επομένως και βιοηθική per se. Υπάρχουν διαφορετικά είδη ηθικής, άρα και διαφορετικά είδη βιοηθικής, κάθε ένα με τις μοναδικές ηθικές αρχές, το περιεχόμενο, τη μέθοδο (επιστημολογία) και τις ομάδες εμπειρογνωμόνων. Επιπλέον, όπως όλες οι θεωρίες ηθικής, έτσι και η βιοηθική δεν είναι με κανένα τρόπο ουδέτερη, καθώς δεν μπορεί να υπάρξει ουδέτερη ηθική 26. Σήμερα, για πολλούς η βιοηθική μοιάζει να είναι θέμα προσωπικότητας και χαρακτήρα, κάτι το αυτονόητο, που προκύπτει ασυνείδητα μέσα από το συνδυασμό θεωριών ηθικής και βιοϊατρικής μεθοδολογίας 27. Επιπλέον, η απουσία συγκεκριμένης μεθοδολογίας και η έρευνα ερωτημάτων αρχικά και κατά βάση ρητορικών και επομένως αναπάντητων δημιουργεί συχνά μια αίσθηση απροσδιοριστίας και επιφανειακότητας 28. Ωστόσο, η βιοηθική δεν είναι μια απλή ρητορική προσέγγιση βιοηθικών προβληματισμών ή ένας συνδυασμός δεδομένων και μεθοδολογίας άλλων επιστημών αλλά ένας ξεχωριστός διεπιστημονικός κλάδος 29. Από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως τον Σπινόζα, η ηθική υπήρξε αντικείμενο του φιλοσοφικού στοχασμού. Η βιοηθική, ωστόσο, αποκτά σιγά-σιγά την αυτονομία της, η οποία προσδιορίζεται από τις διαρκείς στενές ανταλλαγές ανάμεσα στη βιολογία και τη φιλοσοφία. Στο παρελθόν το ανθρωπιστικό ιδεώδες βασίστηκε στον Απόλλωνα του Μπελβεντέρε ή στο cogito του Καρτέσιου 30. Σήμερα, ο ανθρωπισμός καλείται να 25 Shalit R., When We Were Philosopher Kings, The New Republic, New York (1997) 17-19. Βλ. επίσης Νικολαϊδης Α., Από τη γένεση στη γενετική, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2006, σσ. 39-47. 26 Smith J. W, Is Bioethics Ethical?, Τhe Weekly Standard, Washington D.C. (2000) 26-30. 27 Μarshall P.A., Anthropology and Bioethics, Medical Anthropology Quarterly 6,1 (1992) 49-73. 28 Gorovitz S., Bioethics: Problems and prospects, 1984 A.P.A. Western Division Meetings, Nous 18,1 (1984) 17-20, Μαντζαρίδης Γ., Οδοιπορικό θεολογικής ανθρωπολογίας, Εκδόσεις Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 2005, σσ.220-222. 29 Romanell P., Ethical problems and scientific method, The Scientific Monthly 60,4 (1950) 294-295, Romanell P., Does biology afford a sufficient basis for ethics?, The Scientific Monthly 81,3 (1955) 138-146. 30 Ο Καρτέσιος επιχείρησε ένα ριζικό ξεκίνημα της φιλοσοφικής σκέψης «από το μηδέν», μέσα από την εκ θεμελίων αμφισβήτηση κάθε δεδομένης πραγματικότητας. Το καρτεσιανό cogito -ο συλλογισμός «σκέπτομαι άρα υπάρχω»- συνιστά μια βεβαιότητα που προϋποθέτει μια προγενέστερη: για να σκέπτομαι, πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχω, άρα, αρχικά, βέβαιος δεν μπορώ να είμαι για τίποτε άλλο παρά για ένα μόνον πράγμα, για το ότι «είμαι ένα πράγμα που σκέπτεται». Στην έξοδο από την 15

αναπτυχθεί με αφετηρία το πεπερασμένο, ευπαθές σώμα, που αναζητά να ευδοκιμήσει σύμφωνα με τις προσταγές του ηθικού οράματος που θεμελιώνει η σύγχρονη φιλοσοφία. Ο σκοπός της βιοηθικής είναι πρακτικός και ωφελιμιστικός επιδιώκει να μην εμποδίζονται οι ευεργετικές εφαρμογές μιας βιοϊατρικής ανακάλυψης, αλλά να περιορίζονται οι κίνδυνοι από τις βλαβερές συνέπειές τους 31, στοχεύοντας όχι τόσο στον ορισμό και την προστασία της σχέσης ασθενούς-γιατρού και στον καθορισμό του καθήκοντος του γιατρού απέναντι στον ασθενή, όσο στη μεγιστοποίηση της ατομικής και κοινωνικής ευημερίας μέσα από τη διασφάλιση, ικανοποίηση και προστασία μιας σειράς δικαιωμάτων και αναγκών, σχετικά με τη βιοϊατρική επιστήμη και τεχνογνωσία. Το γεγονός αυτό γίνεται κατανοητό σε περιπτώσεις όπου τα συναισθήματα και οι επιλογές όχι μόνο του ασθενούς αλλά και των οικείων του καθώς και του γιατρού, σε συνδυασμό με τον υπολογισμό του κοινωνικού και οικονομικού κόστους, είναι δυνατόν να καταλήξουν σε απόφαση διαφορετική ή και αντίθετη με αυτή που θα αφορούσε αποκλειστικά τον ασθενή. Μέσα από την επιστήμη της βιοηθικής αναζητούνται δικλείδες επιβιώσεως του ανθρώπου, παράμετροι ομαλής κοινωνικής συνύπαρξης, όροι οικολογικής και περιβαλλοντικής προστασίας και νομικές διατυπώσεις που θα διασφαλίζουν τις ισορροπίες ανάμεσα στα ποικίλα -κυρίως οικονομικά- συμφέροντα. Η βιοηθική δεν είναι σε καμία περίπτωση μεταφυσική. Είναι μια πραγματιστική επιστήμη που εξελίσσεται με το σταθερό ρυθμό της προόδου εκείνων των επιστημών, τα δεδομένα των οποίων αρχικά δημιούργησαν και έκτοτε συντηρούν την αναγκαιότητα της ύπαρξής της. Πρόκειται για μια επιστήμη επιβίωσης, που έχει τα θεμέλιά της στην επιστήμη της βιολογίας, ενώ η περαιτέρω ανάπτυξή της υπερβαίνει τα παραδοσιακά όρια, ώστε να περιλαμβάνει τα πιο ουσιαστικά στοιχεία των κοινωνικών και εποχή του Μεσαίωνα και της αποκεκαλυμμένης αλήθειας, η Αναγέννηση με όλα τα επιστημονικά της επιτεύγματα συνιστά συνδετικό κρίκο μεταξύ του παλιού και του νέου κόσμου της νεωτερικότητας. Ο Καρτέσιος εμφανίστηκε σε μια ευαίσθητη πολιτικά και ιστορικά στιγμή για να κλονίσει τη σχολαστική φιλοσοφία. Όσον αφορά στη φιλοσοφική σκέψη, πρόθεσή του ήταν να την απελευθερώσει από τη δεσποτεία της Εκκλησίας και της Αποκάλυψης, από την κυριαρχία των δαιμόνων και των προλήψεων ενός Μεσαίωνα, που δε θέλει να απαρνηθεί τις περιοριστικές διαθέσεις του απέναντι στον νέο τρόπο σκέψης. Η φιλοσοφία έπρεπε να θέσει τις βάσεις της σε νέο, στέρεο έδαφος, όπως αυτό είχε προετοιμαστεί από τις επιστημονικές ανακαλύψεις κατά κύριο λόγο του Γαλιλαίου, αλλά και από την αλλαγή του τρόπου σκέψης που αυτές σηματοδοτούσαν. 31 Bernard J., Η βιοηθική, μετάφραση: Σπανού Ελένη, Αθήνα 1996, σσ. 72-73, 79. 16

ανθρωπιστικών επιστημών 32. Καθώς το μέλλον επιφυλάσσει νέες τεχνολογικές καινοτομίες σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής, ο μοναδικός τρόπος να διατηρηθεί η ιδιαίτερη ηθική υπόσταση του ανθρώπινου ψυχοδυναμικού είναι η διαρκής ανατροφοδότησή της, με θεματοφύλακα τη βιοηθική. 3. Αρχές της βιοηθικής Το πλήθος και ο νέος, ιδιαίτερος χαρακτήρας των ηθικών και πρακτικών προβλημάτων είχαν ως αποτέλεσμα, πέρα από τη σύσταση ιδρυμάτων και κέντρων με αντικείμενο απασχόλησης και μελέτης τη βιοηθική, την εμφάνιση ενός μεγάλου αριθμού ακροάσεων και δικαστικών διενέξεων με ορισμένο ειδικό περιεχόμενο. Η «Εθνική Ερευνητική Πράξη του 1974» 33 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αποτελεί μια σύνοψη των βασικών συμπερασμάτων δικαστικών ή άλλων σχετικών με βιοϊατρικά θέματα αποφάσεων. Μεταξύ άλλων η «Εθνική Ερευνητική Πράξη του 1974» διόριζε μια ενδεκαμελή επιτροπή από αναγνωρισμένους θεολόγους και φιλοσόφους για τη συγκεκριμενοποίηση των βασικών ηθικών αρχών, τις οποίες η ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Αμερικής όφειλε να χρησιμοποιεί, προκειμένου να δίνει λύση σε διλήμματα τέτοιου περιεχομένου. Εκείνοι οι μελετητές ήταν οι «μαίες» στην επίσημη γέννηση της βιοηθικής, που η πράξη του 1974 εξουσιοδότησε. Ήταν επίσης οι πρώτοι τυπικά οριζόμενοι βιοηθικοί. Το αποτέλεσμα των εργασιών της επιτροπής συνοψίστηκε το 1978 στην έκδοση της «Αναφοράς Belmont» 34, στην οποία η επιτροπή, βασισμένη στις εργασίες των κύριων κοσμικών ηθικών φιλοσόφων του 18ου, 19ου και 20ου αιώνα, όπως του 32 Potter V.R., Bioethics: Bridge to the future, Englewood Cliffs, New Jersey 1971, σσ.1-2. 33 Γνωστή ως «Εθνική Ερευνητική Πράξη του 1974» ( Τhe 1974 National Research Act ), η πράξη αυτή υπογράφηκε από το 93 ο Συμβούλιο των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής στις 12 Ιουλίου 1974, εν μέρει ως απάντηση στη μελέτη της σύφιλης στην Τασκέγη (Tuskegee syphilis study). Πρόκειται για μια κλινική μελέτη διάρκειας 40 ετών (1932-1972) που διεξήχθει στην Tuskegee, Alabama, από την Αμερικανική Δημόσια Υπηρεσία Υγείας. Σε αυτήν χρησιμοποιήθηκαν 399 φτωχοί και αναλφάβητοι Αφρο-Αμερικανοί με σύφιλη, προκειμένου να μελετηθούν χαρακτηριστικά της ασθένειας σε μια προσπάθεια αντιμετώπισής της. 34 Όπως και η «Εθνική Ερευνητική Πράξη του 1974», η «Αναφορά Belmont» ( Τhe Belmont Report ), προέκυψε από τις εργασίες της επιτροπής National Commission for the Protection of Human Subjects of Biomedical and Behavior Research (1974-1978). 17

Kant, του Mill, και του John Rawls 35, αναγνώριζε και καθόριζε τρεις θεμελιώδεις ηθικές αρχές: την αρχή της αυτονομίας και του σεβασμού στο ανθρώπινο πρόσωπο, την αρχή της δικαιοσύνης και την αρχή της αγαθοεργίας-ευεργεσίας 36. Πρόκειται για τις πρώτες ευρέως αποδεκτές και με καθολική νομική ισχύ αρχές της βιοηθικής, που αποτέλεσαν τη σπονδυλική στήλη ενός μεγάλου αριθμού νομοθεσιών και κανονισμών σχετικά με τη βιοϊατρική έρευνα στην παιδεία (πανεπιστήμια), τη βιομηχανία και την υγειονομική περίθαλψη 37 και καθόριζαν την έκβαση της αντιμετώπισης προβληματισμών και διενέξεων βιοηθικού περιεχομένου σε μια άκρως πλουραλιστική κοινωνία, η οποία στερούνταν την πολυτέλεια μιας συμφωνίας βασισμένης σε οτιδήποτε άλλο πέρα από την αμοιβαία συναίνεση και το συμβιβασμό σε επίπεδο προτεραιοτήτων αξιών. Ακολούθησε η θέσπιση κανόνων από επιτροπές βιοηθικής εθνικού ή διακρατικού χαρακτήρα σε πολλές χώρες, καταρχήν του «Πρώτου Κόσμου», όπως η Αγγλία, η Αυστραλία, η Γαλλία, ο Καναδάς και η Γερμανία 38, με το σκεπτικό των επιτροπών ηθικής να αναγνωρίζει σχεδόν πάντα την αξία τεσσάρων θεμελιωδών αρχών, όπως αυτές διαμορφώθηκαν μέσα από πλήθος συζητήσεων και παρουσιάστηκαν ολοκληρωμένα στο έργο των Beauchamp και Childress Principles of Biomedical Ethics 39 : πρόκειται για την αρχή της αυτονομίας (autonomy), της δικαιοσύνης (justice), της αγαθοεργίας-ευεργεσίας (beneficence) και της μη πρόκλησης βλάβης και πόνου (non maleficence). 35 Το βιβλίο του John Rawls A Theory of Justice το 1971 αποτέλεσε το σκελετό για πολλές νομικές και κοινωνικές θεωρίες της δεκαετίας του '70, όπως η καταφατική δράση και η ανακατανομή του πλούτου, βλ. Rawls J., A Theory of Justice, Harvard University Press 1971, ελληνική μετάφραση: «Θεωρία της Δικαιοσύνης», εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2001. 36 Irving N. D., The Bioethics Mess, Crisis Magazine 19,5 (May 2001) 16-21, http://www.catholic.net/rcc/periodicals/crisis/2001-05/irving.html, http://www.lifeissues.net/writers/irv/irv_37bioethicsmess.html. 37 Beauchamp T., Pinkard T., Ethics and Public Policy, Prentice Hall Inc., New Jersey 1983. 38 Κόϊος Ν., «Ένας νέος διεπιστημονικός κλάδος με τη δική του ιστορία και μεθοδολογία», Το βήμα του Ασκληπιού 2,3 (2003) 166. 39 Beauchamp T., Childress J., Principles of Biomedical Ethics, Oxford University Press, Fourth Edition, New York 1994. Ο Tristram Engelhardt στο έργο του The foundations of bioethics διαφωνεί με την καθολική αναγνώριση των συγκεκριμένων τεσσάρων αρχών της βιοηθικής ως ικανών να δώσουν λύση σε πραγματικά προβληματικές καταστάσεις, όπως είναι η περίπτωση κατά την οποία οι εμπλεκόμενοι έχουν διαφορετική ηθική αίσθηση και ηθικά οράματα, βλ. Engelhardt T., The foundations of bioethics, Oxford University Press, Oxford 1996, σσ. 56-59. 18

Η αρχή της αυτονομίας έχει ως βάση της την αρχή του σεβασμού του ανθρώπινου προσώπου. Στην περίπτωση αυτή άτομο και πρόσωπο είναι ταυτόσημες έννοιες. Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να αυτοπροσδιορίζεται και να αποφασίζει ανεξάρτητα και ανεπηρέαστα αναπτύσσοντας το δικό του μοναδικό πλάνο ζωής 40. Σε ένα οργανωμένο σύστημα υγείας η αρχή της αυτονομίας μεταφράζεται έμπρακτα στην περιφρούρηση των ατομικών δικαιωμάτων με την αρχή της ενήμερης συγκατάθεσης του ασθενούς: εκτός από οριοθετημένες και υπό πολύ συγκεκριμένες συνθήκες περιπτώσεις η βιοϊατρική πρακτική δεν επιτρέπεται να εφαρμοστεί παρά μόνο σε όσα άτομα έχουν εν γνώσει και συνειδητά παράσχει τα ίδια ή με άλλα πληρεξούσια πρόσωπα τη συγκατάθεσή τους. Προς το σκοπό αυτό η αρχή της αυτονομίας λαμβάνει υπόψιν της έναν αριθμό από άλλες αρχές και παραμέτρους, προκειμένου να διασφαλιστεί η σωστή εφαρμογή της: προαπαιτούμενη είναι η ικανότητα πλήρους αντίληψης μιας κατάστασης και των συνεπειών της, η ικανότητα λογικής σκέψης και η ικανότητα του ατόμου να εκφράσει καθαρά τη βούληση και τις προσωπικές επιλογές του 41. Η αρχή της δικαιοσύνης απαιτεί τη δίκαιη κατανομή των αγαθών και των υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένων όσων εμπίπτουν στο χώρο της βιοϊατρικής έρευνας και τεχνολογίας σε επίπεδο ατομικό, θεσμικό, εθνικό ή και διακρατικό. Παρόμοιες περιπτώσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται παρόμοια 42, δίχως ωστόσο αυτό να καθορίζει και να ξεκαθαρίζει τον τρόπο με τον οποίο κάτι τέτοιο μπορεί να είναι εφικτό. Για την εφαρμογή της αρχής της δικαιοσύνης στη διανομή αγαθών λαμβάνονται υπόψιν μεταξύ άλλων το είδος, το μέγεθος και η επιτακτικότητα της ανάγκης που απαιτεί την εφαρμογή κάποιας βιοϊατρικής πρακτικής, το μέγεθος και η διάρκεια της ωφέλειας που θα προκύψει καθώς και η αλλαγή στο επίπεδο ζωής που αυτή σηματοδοτεί. Σύμφωνα με την αρχή της αγαθοεργίας-ευεργεσίας, όποιος ασχολείται με τη βιοϊατρική πρακτική οφείλει να πράττει το καλό, δηλαδή ό,τι προάγει το 40 Quill T. E., Meier D. E., Block D. S., Billings A. J., The Debate over Physician-Assisted Suicide: Empirical Data and Convergent Views, American College of Physicians Ethics Manual, 3rd ed. Annals of Internal Medicine 128,7 (1998) 552-558. 41 Beauchamp T., Childress J., Principles of Biomedical Ethics, Oxford University Press, Fourth Edition, New York 1994, σ. 137. 42 Beauchamp T., Childress J., Principles of Biomedical Ethics, Oxford University Press, Fourth Edition, New York 1994, σ. 329. 19

συμφέρον του εκάστοτε ασθενούς. Αντίστοιχα, η αρχή της μη πρόκλησης βλάβης και πόνου εμπεριέχει την προτροπή αποφυγής πρόκλησης κακού στον ασθενή, ή εφαρμογής οποιασδήποτε πρακτικής δε συνάδει προς το συμφέρον του τελευταίου. Και οι δύο αρχές αναγνωρίζουν το μικτό χαρακτήρα πολλών πρακτικών, οι οποίες εμπεριέχουν τόσο πιθανά οφέλη όσο και το διακύβευμα πρόκλησης βλάβης, ενώ αξιολογική βάση τους παραμένει το συμφέρον του ατόμου που υφίσταται την εφαρμογή των βιοϊατρικών πρακτικών. Η διαφορά έγκειται στο χαρακτήρα και τη διαβάθμιση της παθητικότητας των πράξεων των εμπλεκομένων προσώπων. Κάποιες δευτερεύουσες αρχές που απορρέουν από την αρχή της μη πρόκλησης βλάβης και πόνου είναι η αποφυγή πρόκλησης μη αναγκαίου πόνου καθώς και η αποφυγή εξουδετέρωσης και θανάτωσης κάποιου 43, οι οποίες μπορούν να πληρωθούν δίχως της ουσιαστική ενεργοποίηση και πρακτική δράση κάποιου. Αντίθετα, αρχές όπως η πρόληψη και αποτροπή της ενόχλησης από πόνο μη αναγκαίο, καθώς και η παρεμπόδιση της εξουδετέρωσης και θανάτωσης κάποιου, που συνάδουν με την αρχή της αγαθοεργίας-ευεργεσίας, εμπεριέχουν σαφώς την ενεργή μετοχή και πρακτική κινητοποίηση του ατόμου. Ωστόσο, εξαιτίας της διαφοράς στις επικρατούσες φιλοσοφικές και θεολογικές αντιλήψεις, τις κοινωνικές δομές και την ανθρωπολογία καθώς και το ιστορικό, οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο των κοινωνιών, ο ορισμός νέων επιτροπών βιοηθικής συνήθως σηματοδοτεί και τον ορισμό επιπλέον βιοηθικών αρχών, με μεγαλύτερη ή μικρότερη απόκλιση και εννοιολογική ή αξιοκρατική βαρύτητα. Η αποδοχή του παγκοσμιοποιημένου χαρακτήρα της σύγχρονης πραγματικότητας δε συνεπάγεται και την υιοθέτηση μιας μόνο ηθικής αντιλήψεως ή προτύπου. Ως επιστήμη που γεννήθηκε από αναγκαιότητες και πρακτικές εφαρμογές των κοινωνιών, η βιοηθική δεν μπορεί παρά να ενσωματώνει και να αντανακλά όλη τη διαφορετικότητα των τάσεων που συνυπάρχουν σε αυτές τις κοινωνίες. Μία σειρά από άλλες αρχές της βιοηθικής που συναντούμε σε επίσημα έγγραφα και πρακτικές λήψης αποφάσεων είναι ο σεβασμός της γνώσης, η άρνηση της κερδοσκοπίας και η συναίσθηση της ευθύνης εκ μέρους των ερευνητών 44, ο σεβασμός της ζωής ως ύπαρξη και συνύπαρξη με το υπόλοιπο περιβάλλον, ο 43 Beauchamp T., Childress J., Principles of Biomedical Ethics, Oxford University Press, Fourth Edition, New York 1994, σ. 194. 44 Bernard J., Η βιοηθική, μετάφραση: Σπανού Ελένη, Αθήνα 1996, σσ. 79-95. 20

σεβασμός της γενετικής ακεραιότητας, η ελευθερία της έρευνας, η αρχή της ισότητας, η αρχή της φιλαλληλίας, η αρχή της διαφάνειας στην έρευνα, τις αποφάσεις σχετικά με την έρευνα και τη διαδικασία υιοθεσίας των εφαρμογών της, η αρχή της εγρήγορσης με πρόβλεψη μέτρων αντιμετώπισης κρίσεων και η αλληλεγγύη με ασθενή άτομα και άλλα έθνη, ο σεβασμός του χρόνου, το βάθος του οποίου κατέχει την ολοκληρωμένη γνώση και μπορεί να αναδείξει και να προστατέψει από την αμάθεια ή ημιμάθεια, η ευθύνη έναντι των μελλοντικών γενεών 45, ο σεβασμός της δύναμης των νέων βιοϊατρικών πρακτικών και της βιοτεχνολογίας, η προσεκτική ακρόαση των αναγκών όσων εμπλέκονται σε βιοηθικά προβληματικές καταστάσεις, η ειλικρινής και απροκατάληπτη ενημέρωση και εκπαίδευση του κόσμου σχετικά με βιοηθικά θέματα, η προστασία των προσωπικών δεδομένων καθώς και των ατομικών δικαιωμάτων, η διατήρηση της βιοποικιλότητας 46, ο σεβασμός των πειραματόζωων και όλων των ζωντανών οργανισμών, η αξιοπρέπεια, η ακεραιότητα, η εντιμότητα, η ευπάθεια 47. Μέσα στο πλήθος των βιοηθικών αρχών ένα από τα μεγαλύτερα ζητήματα στην προσπάθεια συμφωνίας και απόκτησης ενιαίου ηθικού κώδικα επικοινωνίας είναι η σωστή ιεράρχησή τους. Καθοριστικό ρόλο διαδραματίζουν πάλι οι κοινωνικές, οικονομικές και ιστορικές συνθήκες και μνήμες των ατόμων και κοινωνιών αλλά και ο δεοντολογικός ή τελεολογικός προσανατολισμός, με συνέπεια τη συχνή αντιπαράθεση όχι μόνο όσον αφορά την προτεραιότητα και τη βαρύτητα μιας αρχής έναντι κάποιας άλλης αλλά και το πολλαπλό περιεχόμενο μιας μόνο πρακτικής 48. Για παράδειγμα, στην περίπτωση κάποιας επεμβατικής πορείας η ιατρική πρακτική μπορεί να ικανοποιεί την αρχή της αποφυγής πρόκλησης επιπλέον 45 Κριάρη-Κατράνη Ι., «Διακήρυξη βασικών αρχών Βιοηθικής βασισμένων στην Ορθόδοξη Παράδοση», Ορθόδοξη Παράδοση, Bιοηθικές Aρχές και Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, Αρχές και Αξίες για την οικοδόμηση της Ευρώπης, Έκδοση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2005, σσ. 109-113. 46 http://www.bio.org/bioethics, http://www.britannica.com/eb/article-9079252/bioethics. 47 Final Report to the European Commission on the Project Basic Ethical Principles in Bioethics and Biolaw, Part B (1995-1998) 1-13. 48 Engelhardt T., The foundations of bioethics, Oxford University Press, Oxford 1996, σσ. 103-105, 119-131. 21

αχρείαστου πόνου αλλά να μην περιλαμβάνει καμία ενέργεια πρόληψης του πόνου, σύμφωνα με την αρχή της ευεργεσίας. Επιπλέον, κάποιος μπορεί να έχει το δικαίωμα ή και την υποχρέωση να προβεί σε ορισμένη πράξη, γεγονός όμως που δε δικαιολογεί και το ηθικό περιεχόμενο της πράξης, όπως στην περίπτωση της κατ επιλογή ευθανασίας. Ωστόσο, όταν κάποιος γνωρίζει και αναδεικνύει τις συνέπειες των επιλογών που αποτελούν τις δυνατές λύσεις σε ένα βιοηθικό αδιέξοδο μπορεί να οδηγηθεί με μεγαλύτερη βεβαιότητα στη λήψη μιας απόφασης με αυξημένες πιθανότητες εναρμονισμού όσο το δυνατόν περισσότερων βιοηθικών αρχών, δηλαδή σε μια πιο ώριμη και σωστή απόφαση. Ένας γενικός κανόνας που συμβάλλει προς αυτό το σκεπτικό, ακόμη και στην περίπτωση που οι συνέπειες δεν μπορούν να ιεραρχηθούν, είναι η διατήρηση όσο το δυνατόν περισσότερων αγαθών στοιχείων και η παραβίαση όσο το δυνατόν λιγότερων δικαιωμάτων 49. Εξάλλου, ακόμη και η ίδια αρχή δεν έχει την ίδια σημασία σε διαφορετικές κοινωνίες ή χρονικές στιγμές, ή μεταξύ ομάδων που τους συνδέουν κοινά ή πολύ διαφορετικά ηθικά βιώματα και αντιλήψεις. Όταν πρόκειται για άτομα με διαφορετικό ηθικό κώδικα επικοινωνίας, η κοινή συνισταμένη που αποτελεί τον θεμέλιο λίθο των συζητήσεων και οδηγεί στην αποδοχή κοινών βιοηθικών αρχών είναι η αμοιβαία υποχώρηση, συναίνεση και ανοχή από όλους τους συμμετέχοντες στον ηθικό προβληματισμό 50. Η ηθική γραμμή που προκύπτει μπορεί να μην έχει εξίσου ουσιαστικό περιεχόμενο και βάρος για κάθε ένα από τα άτομα χωριστά, ωστόσο βοηθά στην ομαλότερη και αποδοτικότερη συνύπαρξή τους σε μια κοινωνία ηθικά πλουραλιστική. Επιπλέον, αναδεικνύει το βαθμό στον οποίο ηθικά ξένοι μπορούν να συνεργαστούν, αποδεχόμενοι ό,τι πιο σημαντικό με ελεύθερη βούληση και όχι με τη βία, ενώ ταυτόχρονα θέτει όρια στην αυθεντία και άσκηση εξουσίας. Στην περίπτωση ατόμων ή ομάδων με κοινές ηθικές καταβολές, οι αρχές που υιοθετούνται έχουν ευδιάκριτη σημασία και συναισθηματικό περιεχόμενο, με αποτέλεσμα να ενισχύεται η απολυτότητα της αλήθειας που στηρίζουν και κατ επέκταση της εφαρμογής τους 51. Βιοηθικές αρχές με τέτοια επιβάρυνση ρυθμίζουν άμεσα και ξεκάθαρα ηθικά ζητήματα αλλά έχουν περιορισμένη εφαρμογή σε 49 Engelhardt T., The foundations of bioethics, Oxford University Press, Oxford 1996, σ. 130. 50 Πρόκειται για την ομάδα ατόμων που ο Tristram Engelhardt ονομάζει «ηθικά ξένους», βλ. Engelhardt T., The foundations of bioethics, Oxford University Press, Oxford 1996, σ. 102. 51 Πρόκειται για την ομάδα ατόμων που ο Tristram Engelhardt ονομάζει «ηθικά φίλους», βλ. Engelhardt T., The foundations of bioethics, Oxford University Press, Oxford 1996, σσ. 102,103. 22

μεγαλύτερης ηθικά κλίμακας ομάδες, όπως σε μια σύγχρονη πλουραλιστική κοινωνία. Από την άλλη, όταν λαμβάνεται υπόψιν το θρησκευτικό φορτίο των εμπλεκόμενων προσώπων, οι αρχές της βιοηθικής ενσωματώνουν θεολογικές έννοιες και αρχές και μεταλλάσσονται. Έτσι δημιουργείται ένα διαφορετικό πρίσμα, υπό το φως του οποίου γεννιέται ένα νέο πεδίο βιοηθικού προβληματισμού, απελευθερωμένου από το δεοντολογικό βάρος και απαγορευτικά όρια. Η θρησκεία δίνει στη βιοηθική θεώρηση μια πνευματική διάσταση που ανατρέπει τον ευδαιμονισμό και το σύγχρονο υλισμό. Αντίθετα, η έμφαση είναι στην ολότητα του ανθρώπου, όπως αυτή περιλαμβάνει την ισορροπία του σώματος και του πνεύματος μέσα από την προοπτική της αιωνιότητας κοντά στο Θεό. Οτιδήποτε παρεμβάλλεται και διαταράσσει αυτή την ισορροπία είναι αυτομάτως μη ηθικό, εφόσον συμβάλλει στον αποπροσανατολισμό και την απομάκρυνση του ανθρώπου από την πηγή του καλού, που είναι ο Θεός. Ειδικά στην περίπτωση του Χριστιανισμού και συγκεκριμένα της Ορθοδόξου Εκκλησίας, η προσέγγιση βιοηθικών ζητημάτων περιλαμβάνει αρχές ή κανόνες της ορθοδόξου ηθικής σύμφωνους με το πνεύμα της Εκκλησίας 52. Τέτοιες αρχές είναι η ιερότητα της ανθρώπινης ζωής, του ανθρώπινου σώματος και ολόκληρης της κτίσεως, η συμφυΐα ψυχής και σώματος, η πνευματική και νομοτελειακή έκφραση της ψυχής, η ισορροπία μεταξύ αλήθειας και φιλαθρωπίας, η ανιδιοτελής αγάπη του Θεού ως βάση κάθε ανθρώπινης σχέσης, η κλίση για αγιότητα και θέωση 53. Για την Ορθόδοξη Εκκλησία κέντρο του βιοηθικού προβληματισμού δεν είναι οι κοινωνίες ως συμφέροντα, σχηματισμοί και νομικές οντότητες, αλλά ο άνθρωπος ως πρόσωπο 54 και πάντα υπό την προοπτική της θέωσης. Για τη χριστιανική ηθική η δικαιοσύνη 52 Για μια αναλυτική τοποθέτηση των θέσεων της ορθοδόξου χριστιανικής ηθικής στο θέμα των βιοηθικών αρχών, και ειδικά της αυτονομίας, της αποφυγής πρόκλησης βλάβης ή πόνου, της δικαιοσύνης και της αγαθοεργίας-ευεργεσίας (ή ευποιίας) βλ. Μαντζαρίδης Γ., Χριστιανική Ηθική ΙΙ, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 499-502. 53 π. Μπρεκ Ι., Βιοηθικά διλήμματα και Ορθοδοξία, Σύναξη 68 (1998) σσ. 6-7, Χατζηνικολάου Νικολάου (Μητρ. Μεσογαίας και Λαυρεωτικής), Αρχές Ορθοδόξου βιοηθικού προβληματισμού, Αρχές και Αξίες για την οικοδόμηση της Ευρώπης, Έκδοση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2005, σσ. 115-116. 54 Χατζηνικολάου Νικολάου (Μητρ. Μεσογαίας και Λαυρεωτικής), Αρχές Ορθοδόξου βιοηθικού προβληματισμού, Αρχές και Αξίες για την οικοδόμηση της Ευρώπης, Έκδοση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2005, σσ. 114-122. 23

είναι η όλη αρετή, η έμπρακτη εκδήλωση της αγάπης του Θεού και το μονοπάτι για τη λύτρωση 55. Ωστόσο, η αγάπη που αποτελεί την υπέρτατη αρετή 56 υπερβαίνει την αρχή της δικαιοσύνης, αφού προϋπάρχει αυτής ως ο λόγος ύπαρξής της, τη διατρέχει στην εφαρμογή της και την ολοκληρώνει, ως το «πλήρωμα» του νόμου του Θεού. Η αρχή της αυτονομίας, η οποία βασίστηκε στη θέση του Kant για την υποκειμενικότητα και τον ατομισμό της έννοιας του καλού, παίρνει άλλο περιεχόμενο: μέσα από τη ζωή της Εκκλησίας και την εν Χριστώ ενότητα ο άνθρωπος καλείται να επιστρέψει από τη μεταπτωτική κατάσταση και την αυτονομία της πλάνης στην κατά φύση κατάσταση της ακέραιης ελευθερίας 57. Πρόκειται για μια ελευθερία η οποία ξεκινά από μια ετερόνομη ηθική τηρήσεως του θελήματος του Θεού και οδηγεί στην πραγματική αυτονομία, αυτή της πνευματικής ελευθερίας από το φόβο του θανάτου 58. Η αγαθοεργία και η αποφυγή πρόκλησης πόνου διατηρούν τη σημασία τους, πηγάζουν όμως από διαφορετικά κίνητρα και ανθρωπολογίες: για τον ωφελιμισμό η έννοια του καλού περιορίζεται από τα όρια της βιολογικής ζωής, ενώ για το χριστιανισμό ανδρειώνεται καθώς περιλαμβάνει την πνευματικότητα κάθε ατόμου από τη στιγμή της σύλληψής του, όπως την ορίζει η εν δυνάμει θέωσή του 59. Ακόμη και ο πόνος χάνει τη φοβερή του όψη και αποκτά παιδαγωγικό νόημα, με εξέχον παράδειγμα τη σταύρωση του Χριστού. 55 Μαντζαρίδης Γ., Χριστιανική Ηθική Ι, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 153-160, Μαντζαρίδης Γ., Χριστιανική Ηθική ΙΙ, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 501. 56 Μαντζαρίδης Γ., Χριστιανική Ηθική Ι, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 129. 57 Μαντζαρίδης Γ., Χριστιανική Ηθική ΙΙ, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 499-500. 58 Για το φόβο του θανάτου βλ. π. Καλλιακμάνης Β., Από το φόβο στην αγάπη, Σπουδή στα κείμενα της φιλοκαλίας, Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 59-69, Μαντζαρίδης Γ., Χριστιανική Ηθική Ι, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 123-130. 59 Μαντζαρίδης Γ., Χριστιανική Ηθική ΙΙ, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 500. 24