Η έννοια του τέλους στο Α βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων του Αριστοτέλους.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ: 2013-2014. Η έννοια του τέλους στο Α βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων του Αριστοτέλους. Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΤΕΛΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΒΙΟΥ. Επιβλ/σα καθηγήτρια: Mελίνα Μουζάλα ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Φοιτήτρια: Eλένη Αργυρού. Χρήστος Τερέζης.(κοσμήτορας ) Ελένη Περδικούρη(επικ,καθηγήτρια) Μελίνα Μουζάλα(Λέκτορας) 1 Πάτρα: 27/02/2014.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Ω Ν. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. σελ.2-3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ.4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ...5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6-7 Σύνδεση ιατρικής φιλοσοφίας και αριστοτελικής ηθικής.7-8 Σύνδεση υγείας και ευδαιμονίας 8-11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. «Η ΑΡΕΤΗ, ΠΥΡΗΝΑΣ ΤΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ» Προίμιο 12-14 Ενότητα πρώτη: «Σύνδεση τέλους-αγαθού» 1.1.1. «Το αγαθό ως τέλος σε όλα τα πράγματα» 14-16 1.1.2. «Προσδιορισμός της ουσίας της ευδαιμονίας»..17-19 Ενότητα δεύτερη: «Προσδιορισμός του ανθρώπινου αγαθού». 1.2.1. «Σύνδεση ηθικής και πολιτικής» 19-23 1.2.2 «Διαίρεση των βίων-διάκριση θεωρητικού βίου»..23-28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.«Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΤΕΛΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΑΝΟΡΩΠΙΝΟΥ ΒΙΟΥ» 2.1 «Οντολογικά χαρακτηριστικά της ευδαιμονιας 29-35 2.2. «Το έργο του ανθρώπου άρρηκτα συνδεδεμένο με την φύση του» 35-39 2.3. «Ορισμός της ευδαιμονίας» 40-44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: «Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ» 3.1 «Έξις/Ενέργεια» 44-49 3.2. «Σύνδεση ηδονής και ευδαιμονίας»....49-53 3.3 «Διαίρεση των αγαθών»...53-56 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. «Η ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ ΤΟ ΥΨΙΣΤΟ ΑΓΑΘΟ» Ενότητα πρώτη: «Το περιεχόμενο της ευδαιμονίας» 4.1.1: «Πώς ορίζεται το ύψιστο αγαθό?» 56-57 4.1.2: «Σύνδεση ενέργειας ευδαιμονίας» 56-61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. «ΠΕΡΙ ΑΓΩΓΗΣ».61-64 Συμπεράσματα.64-72 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 72 Βιβλιογραφία. 3

Ευχαριστίες. Το κείμενο που παρουσιάζεται σε αυτήν την εργασία είναι το αποτέλεσμα μιας κοπιαστικής και χρονοβόρας δουλειάς που δεν θα μπορούσα να φέρω εις πέρας χωρίς την συμβολή αρκετών προσώπων σε αυτήν την προσπάθεια. Θα ήθελα κατ αρχάς να ευχαριστήσω εκείνον που πίστεψε σ εμένα και με ώθησε να συμμετάσχω στον γραπτό διαγωνισμό για την συμμετοχή μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον φίλο μου και καθηγητή ιατρικής γενετικής Χρήστο Γιαπιτζάκη, για την συμπαράσταση και το ενδιαφέρον του καθώς και για τις πολύτιμες συμβουλές του. Σημαντική ήταν και η συμβολή του αναπληρωτή καθηγητή πνευμονολογίας του ΠΓΝΠ κ. Κωνσταντίνου Σπυρόπουλου, ο οποίος αν και δεν ήταν γνώστης του αντικειμένου, στήριξε την προσπάθεια μου και μου θύμιζε τους αρχικούς μου στόχους, όταν η κούραση από την συνεχή μελέτη και οι αδιάκοπες προσπάθειες να την φέρω εις πέρας με απομάκρυναν από αυτές. Επιπλέον, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω τον συμφοιτητή μου από την ΑΣΠΑΙΤΕ Ιωάννη Σιακαβέλλα, οικονομολόγο, για την πολύτιμη βοήθεια του στην μετάφραση των γερμανικών βιβλίων και τους δυό φίλους μου φιλολόγους Ανδρομάχη Γιαννοπούλου και Κωνσταντίνο Μάντη για τις διορθώσεις τους στην μετάφραση των αρχαιοελληνικών κειμένων. Τέλος, ευχαριστώ την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου Μελίνα Μουζάλα για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπο μου σε όλη την διάρκεια της συνεργασίας μας καθώς και για την ακαδημαϊκή καθοδήγηση της. 4

Πρόλογος. Ο Habermas διακρίνει ότι η μαζική αύξηση της ποσότητας και της εξειδίκευσης της γνώσης προκαλεί ένα πρόβλημα ανάμεσα στο «τι γνωρίζουμε» και στο «πώς ζούμε». 1 Μάλιστα τονίζει ότι, για να επιτευχθεί η θεμελίωση της ηθικής με τη μορφή της λογικής της ηθικής επιχειρηματολογίας, πρέπει να καθοριστεί και μια αξίωση ισχύος συνδεδεμένη με εντολές και κανόνες στο επίπεδο του βιόκοσμου, εκεί δηλαδή που αναδύονται τα ηθικά διλήματα. 2 Υπό το πρίσμα της παρακμής, ο σύγχρονος κόσμος επιβιώνει μέσα σε μια διχασμένη ολότητα και τα προβληματικά κενά καλούνται να επιλύσουν οι φυσικές επιστήμες, η ηθική και η τέχνη. Η εργασία αυτή αποτελεί προϊόν ευαισθητοποίησης και προβληματισμού μέσα στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι της κρίσης των αρχών και των αξιών που βιώνει η κοινωνία μας ως επακόλουθο του ανεξέλεγκτου ρυθμού των επιλογών και πράξεων. Η μελέτη του Α βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων του Αριστοτέλους μας δείχνει τον τρόπο για να ανακαλύψουμε τα μέσα που θα χρησιμοποιήσουμε για την επίτευξη της ανασυγκρότησης της ατομικής ταυτότητάς τους αφενός, και της κοινωνικής ευταξίας, αφετέρου. Ο Αριστοτέλης προοδευτικά φωτίζει την ευδαιμονία ως το ύψιστο αγαθό και, επομένως, ως την ύψιστη στιγμή της ανθρώπινης τελείωσης και αυτοπραγμάτωσης. Η ευδαιμονία ορίζεται ως ευζωία και ευπραξία[1098 β9-22], ως άριστη ενεργοποίηση/ενέργεια της ψυχής στη πληρότητα της[1102 α5-6].η ευδαιμονία συνεπάγεται ότι το ον είναι ή ζει κατά έναν τέτοιο τρόπο, ώστε να αφοσιώνεται πλήρως σε αυτό που είναι ή πρόκειται να γίνει. 1 J., Habermas, «Η Ηθική της Επικοινωνίας», εισ-επιμέλεια: K.,Καβουλάκος, Εναλλακτικές Εκδόσεις Αθήνα,1997, σελ.70. 2 J.,Habermas,«O Φιλοσοφικός Λόγος της Νεωτερικότητας», μτφρ:λ.,αναγνώστου-α., Καραστάθη, εκδόσεις:αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1993,σελ,153-154. 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι γνωστή από τρία έργα. Τα Ηθικά Νικομάχεια, τα Ηθικά Ευδήμεια και τα Ηθικά Μεγάλα. Το πρώτο από αυτά, κατά την άποψη πολλών έγκυρων μελετητών, είναι το πιο ολοκληρωμένο και το ωριμότερο από τα ηθικά έργα του. Στην ογκώδη αυτή πραγματεία περιγράφεται η ουσία του αγαθού ως υπέρτατου σκοπού που επιδιώκουν οι άνθρωποι με τις πράξεις τους. Με σημείο αναφοράς τη διαπίστωση ότι το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η ευδαιμονία και ότι το μέσο για την απόκτησή της είναι η αρετή, ο Αριστοτέλης ερευνά κατ εξοχήν τη φύση της τελευταίας. Στο Α βιβλίο των ΗΝ του, που κατά πάσα πιθανότητα οφείλουν το όνομά τους στο Νικόμαχο, πατέρα ή υιο του Αριστοτέλη που πέθανε έφηβος, ο φιλόσοφος διατυπώνει λόγο για το κορυφαίο αγαθό στο οποίο στοχεύουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι: «Τὸ πάντων ἀκρότατον τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν» [ΗΝ, Α, 1095a 16], όπως χαρακτηριστικά τονίζει. Στο αγαθό αυτό ο Αριστοτέλης έδωσε την ονομασία ευδαιμονία και προσπάθησε να καθορίσει τη φύση και το περιεχόμενό του. Ο Αριστοτέλης δεν αντιλαμβάνεται την ευδαιμονία ως επενέργεια κάποιου δαίμονα ή θεού αλλά την αναγνωρίζει ως ενέργεια που καθορίζεται από τις ανθρώπινες επιλογές, από το ήθος και την αρετή. Συνεχίζοντας λοιπόν την παράδοση του Ηράκλειτου, του Δημόκριτου, του Πλάτωνα και άλλων φιλοσόφων, κατονομάζει ως ανώτερη ανθρώπινη κατάσταση την ευδαιμονία, το ύψιστο αγαθό που μπορεί να πραγματώσει ο άνθρωπος. Η τελεολογική ηθική του δέχεται την ευδαιμονία ως τον τελικό ηθικό σκοπό των ανθρώπινων πραγμάτων, την 6

απώτερη κατάληξη μιας μακράς αλυσίδας επιμέρους αγαθών. Κάθε ένα από τα αγαθά αυτά αποτελεί το μέσο για την επίτευξη κάποιου άλλου, μέχρις ότου τελικά να κατακτηθεί αυτή, που είναι ο μόνος αυτοσκοπός, το απόλυτο αγαθό. «Η ευδαιμονία εστί ψυχής ενέργειά τις κατ αρετήν τελείαν» [ΗΝ, Α, 1102a5-6]. Η ευδαιμονία, δηλαδή, είναι μια ευχάριστη ψυχική κατάσταση που προκύπτει από τη δραστηριότητα της ψυχής, εφόσον αυτή η δραστηριότητα είναι σύμφωνη με την τέλεια αρετή. Είναι δηλαδή ενέργεια η ευδαιμονία, και μάλιστα ενέργεια της ψυχής με τους κανόνες της τέλειας αρετής. Ο Αριστοτέλης χωρίς να αποκλείει το ρόλο των εξωτερικών παραγόντων, όπως θα εξετάσουμε κατωτέρω, στην κατάκτηση της ευδαιμονίας, καταδεικνύει με τον ορισμό της πως αυτή είναι έργο και ευθύνη του κάθε ατόμου ιδιαιτέρως. Ο άνθρωπος φτάνει σε κατάσταση ευδαιμονίας μόνο με την κατάκτηση της αρετής. Η κατάκτηση της αρετής είναι υπόθεση που αφορά στον άνθρωπο και όχι σε κάτι έξω από αυτόν. Επομένως, από την ίδια την ψυχή του ανθρώπου πηγάζει η ευδαιμονία. Το τελευταίο μέρος του ορισμού αυτού που διετύπωσε ο Αριστοτέλης δείχνει ανεπιφύλακτα την εκ βαθέων πίστη του πως την ευδαιμονία τους οι άνθρωποι μπορούν τελικά να την εξασφαλίσουν μόνο με την κατάκτηση της αρετής. Αυτός, εξάλλου, ήταν και ο λόγος εξ αιτίας του οποίου ο φιλόσοφος αναζήτησε με ιδιαίτερη επιμονή και ρεαλισμό τον ορισμό της αρετής. Στην πραγματικότητα, όπως ειπώθηκε και αναωτέρω, τα ΗΝ είναι, σχεδόν στο σύνολό τους, μια διεξοδικότατη διερεύνηση του ενδιαφέροντος αυτού θέματος. Ο Αριστοτέλης πριν ενασχοληθεί με την εξέταση της αρετής προβαίνει σε μια σημαντικότατη διάκριση. Κλείνοντας το Α βιβλίο των ΗΝ, κατέληξε να σημειώσει ότι οι ανθρώπινες αρετές διακρίνονται σε διανοητικές και ηθικές.οι διανοητικές αρετές (π.χ, σοφία, φρόνηση, σύνεση) σχετίζονται με τη λογική και ανήκουν, σύμφωνα με το χωρισμό του Αριστοτέλη, στο καθαρά λογικό μέρος της ψυχής, «το λόγον έχον» μέρος. Οι ηθικές αρετές (π.χ. η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η ανδρεία) ανήκουν, στο «επιθυμητικόν», στο μέρος δηλαδή της ψυχής που μετέχει και στο «λόγον έχον» και στο «άλογον» μέρος. Αυτές περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου τον χαρακτήρα. Η κατάκτησή τους οφείλεται στον εθισμό («έθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. «ΣΥΝΔΕΣΗ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ» 7

Για τον Ιπποκράτη, Φιλοσοφία και Ιατρική αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία, που πρέπει να συνυπάρχουν: «Λαμβάνοντας υπόψη όσα προαναφέραμε πρέπει να ανάγει τη φιλοσοφία σε ιατρική και την ιατρική σε φιλοσοφία» [«περί ευσχημοσύνης», παρ. 5] 3. Ο Ιπποκράτης εφήρμοζε προληπτική ιατρική. Στο «Περί Διαίτης» γράφει: «Εγώ όμως τα έχω ανακαλύψει όλα αυτά και ακόμα τη δυνατότητα πρόγνωσης μιας αρρώστιας, προτού αρρωστήσει ο άνθρωπος, παρακολουθώντας προς τα πού πάει η υπερβολή. Γιατί οι αρρώστιες δεν προσβάλλουν τους ανθρώπους ξαφνικά, αλλά αθροιζόμενες σιγά-σιγά ξεσπούν μια κι έξω. Εγώ λοιπόν ανακάλυψα τα συμπτώματα που εμφανίζει ο άνθρωπος πριν η υγεία νικηθεί μέσα του απ την ασθένεια και πώς πρέπει να τα επαναφέρει κανείς όλα σε κατάσταση υγείας» (παρ. 2.) 4 Στην κλασσική εποχή οι σοβαρότεροι ιατροί εφήρμοζαν την ολιστική ιατρική. Αυτό αποδεικνύεται από τον διάλογο του Πλάτωνα Χαρμίδης, όπου αναφέρεται «Ισως θα έχεις ακούσει κι εσύ καλούς γιατρούς όταν θα έρθει σ αυτούς ένας άρρωστος με πόνο στο μάτι, να λένε ότι δεν είναι δυνατόν να γιατρέψουν χωριστά τα μάτια..όπως ακριβώς δεν πρέπει να θεραπεύονται τα μάτια χωρίς το κεφάλι ούτε το κεφάλι χωρίς το σώμα, ούτε το σώμα χωρίς την ψυχή.»[ιv,156β]. Ξεκινώντας από αυτή την αντίληψη επιχειρούν να θεραπεύσουν το μέρος από κοινού με το σύνολο, αφού γνωρίσουν την ψυχοσωματική αιτία των ασθενειών.ο Ιπποκράτης εφήρμοζε την ολιστική ιατρική, και αυτό το επιβεβαιώνει επίσης ο ίδιος ο Πλάτωνας. «Νομίζεις λοιπόν ότι μπορείς να γνωρίσεις την καθ όλου ανθρώπινη φύση; Αν βέβαια πρέπει να πιστέψει κανείς τον Ιπποκράτη, έναν από τους Ασκληπιάδες, ούτε τα περί του σώματος μπορείς να κατανοήσεις χωρίς αυτή τη μέθοδο»,[φαίδρος, 270c] 5. Ο Ιπποκράτης γνώριζε, επιπλέον, την επίδραση μιας ορισμένης ψυχικής κατάστασης επί του σώματος(ψυχοσωματική ιατρική). Ο Αριστοτέλης, στον αντίποδα, αναφέρεται και στην αντίθετη κατάσταση, στην επίδραση του σώματος επί της ψυχής: «Νομίζω ότι η ψυχή και το σώμα αλληλοεπηρεάζονται. Και η ψυχική κατάσταση όταν μεταβάλλεται, μεταβάλλει μαζί της την σωματική και η σωματική κατάσταση όταν μεταβάλλεται, μεταβάλλει μαζί της την ψυχική.[«περί ψυχής». 808β]. 3 E. Littre, Απαντα Ιπποκράτους, τόμ. 9, Παρίσι 1861, (επανατύπωση), σελ. 342. 4 Γ., Πουρναρόπουλος, «Ιπποκράτης, Άπαντα τα έργα,», τόμ. Στ, Αθήνα, 1968,σελ.122, απ όπου ελήφθησαν και τα αποδιδόμενα αποσπάσματα. 5 ( η μτφ, είναι δική μου) 8

«ΣΥΝΔΕΣΗ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑΣ» Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει την Υγεία ως εξής: «Υγεία ορίζεται η πλήρης ψυχική, σωματική και πνευματική ευεξία/ευημερία του ατόμου και όχι απλώς και μόνο η απουσία νόσου ή αναπηρίας.» 6. Ο Αριστοτέλης ορίζει την ευδαιμονία ως εξής: «Η Ευδαιμονία εστί ψυχής ενέργεια τις κατ αρετήν τελείαν»[η.ν, Α, 1102 α5-6]. Διαβάζοντας και τους δύο ορισμούς παρατηρούμε κοινά σημεία ως προς την χρήση των όρων και την σημασία τους: πλήρης ψυχική σωματική και πνευματική ευεξία του ανθρώπου αλλά και ενέργεια ψυχής, ευ ζην και ευ πράττειν 7 Και η Υγεία και η Ευδαιμονία αποτελούν αγαθά. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι καταστάσεις που ταυτίζονται με την ευδαιμονία είναι το ευ ζην και το ευ πράττειν. Η τέχνη τού «ζην», σύμφωνα με τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, προϋποθέτει την ευζωία και την ευπραξία δηλαδή συνδέεται με την καλή ποιότητα ζωής και το δέον. Σύμφωνα με τον ορισμό της Υγείας που δίδεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η τέχνη του ζην συνδέεται με την εσωτερική ισορροπία του οργανισμού, η οποία εξαρτάται από την στάση ζωής, σύμφωνα με την οποία το άτομο αντιμετωπίζει τους παράγοντες κινδύνου που απειλούν την Υγεία του. Πυρήνας της πρακτικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη είναι η ψυχή του ανθρώπου. Χρειάζεται μόχθος και άσκηση για την κατάκτηση του υπέρτατου αγαθού του, της ευδαιμονίας. Ομοίως και στον χώρο της υγείας χρειάζεται αγώνας και άσκηση για να μάθει κάποιος να ζει ποιοτικά από κοινού με την νόσο σου και ταυτόχρονα να είναι και ευδαίμων με την σημασία που ο Αριστοτέλης ερμηνεύει τον όρο. Τα όσα ανεφέρθησαν θα κατανοηθούν από την αναφορά που ακολουθεί σχετικά με τους κυριότερους ορισμούς της υγείας που υποστηρίζουν τις απόψεις μας. Ειδικότερα, η Υγεία θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία μιας πλήρους και ευτυχισμένης ζωής. Η έννοια της Υγείας μέχρι σήμερα εξακολουθεί να μην έχει έναν κοινά αποδεκτό ορισμό. Ωστόσο, ο ορισμός που δόθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το 1946 στην ιδρυτική διακήρυξή του την ορίζει ως μια ιδανική 9 6 Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Ιδρυτική Διαρκήρυξη, 1946 7 [ Ηθικά Νικομάχεια, Α 4,1095 18-20 και Α8,1098 β20-22]

κατάσταση ή έναν στόχο παρά μια απλή σύλληψη της υγείας. 8 Μέσα από αυτήν την κατάσταση το άτομο έχει την δυνατότητα να υπερβεί τις κρίσεις και τις διαταραχές της ισορροπίας του, διαμορφώνοντας νέους κανόνες συμπεριφοράς και νέες αξίες. 9 Λαμβάνονται υπόψη όχι μόνο τα φαινόμενα που σχετίζονται με την αρρώστια και τον θάνατο αλλά και τα φαινόμενα εκείνα τα οποία αντανακλούν την θετική υγεία (ψυχική και κοινωνική ευεξία, φυσική κατάσταση, δεξιότητες, δυνατότητες, κ.ά.) όπως αυτά διαπλέκονται στο πλαίσιο ενός ενιαίου «συστήματος». 10 Η υγεία δεν αποτελεί το αντίθετο της ασθένειας, εφόσον συμπεριλαμβάνει έννοιες όπως η ευεξία και η ποιότητα ζωής. Υπ αυτήν την έννοια, σχετίζεται με την έννοια του βαθμού «πληρότητας», όπως αυτή την κατανοεί και την προσδιορίζει το άτομο ανάλογα με τις πεποιθήσεις και τις δυνατότητές του καθώς και ανάλογα με τις υπάρχουσες κοινωνικές αξίες. Στην πραγματικότητα, η κατάσταση της πλήρους φυσικής, διανοητικής και κοινωνικής υγείας αντιστοιχεί έτι κάλλιον στην ευτυχία παρά στην υγεία. Κατά τον Nordenfelt: «το άτομο είναι απόλυτα υγιές εάν έχει τη δυνατότητα να λαμβάνει υπόψη τις εκάστοτε περιστάσεις και να επιτυγχάνει όλους τους στόχους ζωτικής σημασίας». Αυτός ο ορισμός τονίζει ότι η υγεία είναι μια εμπειρία επιτυχημένης προσπάθειας ενός ατόμου να ενεργήσει με έναν επιθυμητό τρόπο. 11 Ωστόσο, η ευτυχία είναι αυστηρά υποκειμενική εμπειρία. 12 O Μοrdacci υποστηρίζει ότι η έννοια της υγείας έχει μια λογική προτεραιότητα έναντι της ασθένειας και ότι η ασθένεια είναι περισσότερο μια εμπειρία. 13 Από τη στιγμή που η αρρώστια αποτελεί διαταραχή της ανθρώπινης ολότητας, η αντιμετώπισή της δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στη σωματική και ή στη ψυχική διάσταση. Πρέπει να περιλαμβάνει πρακτικές που να αντιμετωπίζουν και τις τρεις διαστάσεις (σωματική, ψυχική, κοινωνική) και κυρίως τον τρόπο που αλληλεπιδρούν. 14 8 Ε., Καραδήμας, «Ψυχολογία της Υγείας, Θεωρία και κλινική πράξη», Τυποθήτω, Αθήνα,2005, σ.141 9 Μ., Σαρρής, «Κοινωνιολογία της Υγείας και ποιότητα ζωής», Παπαζήσης, Αθήνα, 2001,σελ.441-42 10 Γ., Τούντας, «Κοινωνία και Υγεία», Οδυσσέας-Νέα Υγεία, Αθήνα,2000, σελ 450-52. T., Schramme, «Lennart Nordenfelt s theory of health: Introduction to the theme Medicine», 11 Health Care and Philosophy, 10: 3-4 12 R., Saracci. «Τhe world health organization needs to reconsider its definition of health, B.MJ, 314:1409 13 R., Mordacci, «Ηealth as an analogical concept»,j. Med. Philos., Oct., 20 (5):475-97. 14 G., Khushf, «An agenda for future debate on concepts of health and disease»,medicine, Health Care and Philosophy, 10:19-27. 10

Το ερώτημα του Stephen Toulmin 15 «πώς η ιατρική συνέβαλε στη διακρίβωση της ηθικής γνώσης και γενικότερα στη θεωρητική θεμελίωση της ηθικής;» μπορεί να παραφρασθεί στο πλαίσιο της αρχαίας αρεταϊκής ευδαιμονίας. Και η ετυμηγορία του Robert Bartz 16 ότι «πολλά απ όσα τώρα παίρνουμε ως βάση της Δυτικής ηθικής αναπτύχθηκαν μόνο μετά τα ιπποκρατικά κείμενα», επαληθεύεται ως ένα βαθμό από τις πρώτες προσπάθειες θεμελίωσης της ηθικής από τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και κυρίως τον Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης δεν θεωρούσε την ιατρική απλώς υποδειγματική επιστήμη της «πολιτικής», δηλαδή της κοινωνικής, θα λέγαμε, ηθικής, αλλά χρησιμοποίησε εποικοδομητικά για την ηθική θεωρία του την αναλογία ιατρικής-ηθικής και στις τρεις πραγματείες που έχουν φθάσει ως εμάς με το όνομά του: τα Ηθικά Νικομάχεια, τα Ηθικά Ευδήμεια και τα Ηθικά Μεγάλα. Η αναλογία αυτή στο πλαίσιο του καθορισμού από τον Αριστοτέλη του είδους και της ακριβολογίας της ηθικής γνώσης έχει συζητηθεί εμβληματικά από τον Werner Jaeger 17 και τόσο η θετική όσο και η αρνητική ή σκεπτικιστική ετυμηγορία του από τη Martha Nussbaum 18 Η χρήση των ιατρικών όρων και στις τρεις πραγματείες ανανέωσε το ενδιαφέρον μου για μια φιλοσοφική προσέγγιση της υγείας μέσα από την συγκριτική συνεξέταση των δύο ορισμών «περί υγείας» και «περί ευδαιμονίας» Ο σκοπός του Αριστοτέλη είναι να ορίσει έναν τρόπο ζωής μέσα από τον οποίο θα μάθει κάποιος πώς να ζει με ικανοποιητικό τρόπο καθώς και πώς να ρυθμίζει την συμπεριφορά του σύμφωνα με τους κανόνες της αρετής έτσι ώστε να οδηγηθεί στην κατάκτηση του ύψιστου αγαθού, το οποίο είναι η ευδαιμονία. Ο στόχος ο δικός μας είναι διττός. 1) Να διακρίνουμε την έννοια του τελικού τέλους και να την διαφοροποιήσουμε από αυτήν των επιμέρους τελών. και 2) να κατανοήσουμε και να 15 S., Toulmin, How medicine saved the life of ethics, στο J. Respectives in biology and medicine, article, Vol. 2. Nov. 1998, Horton, Richard//C.M.A.J., Canadian Medical Association. p.p. 736-750. 16 R., Bartz, (2000), Ενθυμούμενοι τους Προσωκρατικούς:γνώση, πρακτική και ήθος στους αρχαίους Έλληνες γιατρούς-θεραπευτές, Kuczeuki M.,-Polansky(eds,) Bioethics:Ancient Themes in Contemporary Issues, Cambridge, MIT Press, μτφρ:μ.κατσιμήτση, Αθήνα, Τραυλός, 2007. 17 Κ., Βουρβέρης, «Ο Ελληνικός Ανθρωπισμός κατά τον Werner Jaeger», εκδ: Ελληνική Ανθρωπιστική Εταιρεία - Διεθνές Κέντρο Ανθρωπιστικών Κλασσικών Ερευνών, Αθήναι, 1961 18 Tristram Engelhart Jr., The foundations of bioethics, Oxford University Press:1986/1996, 2nd edition.p.p. 135-146. 11

ερμηνεύσουμε τον λόγο για τον οποίο ο Αριστοτέλης ορίζει την ευδαιμονία ως το ύψιστο αγαθό στην περιοχή του ανθρωπίνου βίου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ. «Η ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ». ΑΡΕΤΗ: ΠΥΡΗΝΑΣ ΤΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Προίμιο: Πριν από την ανάλυση των χωρίων που ακολουθούν, αξίζει να αναφερθούμε συνοπτικά στην σημασία του όρου ψυχή 19. Ο Αριστοτέλης στο Περί ψυχής συνδέει την έννοια της ψυχής με την έννοια της ουσίας. 20 Η ιδιαιτερότητά της συνίσταται στο ότι επιτελεί ένα σύνολο λειτουργιών που συνιστούν το γεγονός της ζωής 21.Στην περίπτωση του ανθρωπίνου όντος οι πέντε δυνάμεις της ψυχής και οι αντίστοιχες λειτουργίες τους είναι: α) Η θρεπτική δύναμη/διατήρηση της ζωής και αναπαραγωγή του είδους είναι η μόνη που υπάρχει στα φυτά β) η αισθητική που παράγει αισθήματα 19 Ιπποκράτης, Περί διαίτης Α6: «Ανθρώπου ψυχή εν ανθρώπω αύξεται εν άλλω δε ουδείν».η Ιπποκρατική Σχολή θεωρεί ότι στον άνθρωπο διεισδύει η ψυχή η οποία είναι κράμα πυρός και ύδατος και αποτελεί μέρος του οργανισμού. Στο περί Διαίτης Α7 διαβάζουμε: «Εσέρπει δε ες άνθρωπον ψυχήν, πυρός και ύδατος σύγκρησιν έχουσα, μοίρα σώματος ανθρώπου». Η ψυχή κατά τους Ιπποκρατικούς είναι βιολογική αείζωος δύναμη η οποία διαχέεται σε όλα τα μέρη του σώματος. Η ψυχή συμμετέχει σε όλες τις λειτουργίες του οργανισμού και υφίσταται το αντίκτυπο από τις διαταραχές του. Κάθε ψυχή δέχεται εκείνα που επιδρούν ευνοϊκά (τα ωφέλιμα), δέχεται τα ομοιόμορφα και τα επωφελή ενώ καταπολεμά τα ασύμφορα και τα ανομοιόμορφα. Ο ανθρώπινος ψυχισμός αναπτύσσεται από τα ομογενή και αυτό συμβαίνει μόνο στον άνθρωπο και σε κανένα άλλο ζώο. 20 Αριστοτέλης, Περί ψυχής, Β1, 412 α 20-21: «Αναγκαίον άρα την ψυχήν οθσίαν είναι ως είδος σώματος φυσικού δυνάμει ζωήν έχοντος». 21 ο.π, 412 α 17-20: «Επεί δε εστί και σώμα τοιόνδε, ζωήν γαρ έχον, ουκ αν είη το σώμα ψυχή. Ου γαρ εστι των καθ υποκειμένου το σώμα, μάλλον δ ως υποκείμενον και ύλη». Β4, 415 α 9-10: «Εστι γαρ η ψυχή του ζώντος σώματος αιτία και αρχή. «ζωήν δε λέγομεν την δι αυτού τροφήν τε και αύξησιν και φθίσιν». 12

ηδονής (χαράς) και λύπης και τις επιθυμίες που συνδέονται με αυτά 22 γ) η ορεκτική η οποία προϋποθέτει τις αισθήσεις και προκαλεί ορέξεις 23. Οι ορέξεις είναι η επιθυμία, ο θυμός και η βούληση. Η επιθυμία είναι η όρεξη του ηδέος και θεωρείται άλογη, 24 διότι εμποδίζει τον άνθρωπο να διακρίνει το αληθές αγαθό και να προγραμματίσει κατά ορθό τρόπο το μέλλον του, 25 ενώ η βούληση είναι έλλογη όρεξη, διότι προέρχεται από την δραστηριότητα του πρακτικού νου, 26 οποίος έχει την δυνατότητα να προνοεί για το μέλλον. 27 δ)η νοητική ή διανοητική δύναμη, ο Λόγος, 28 η οποία συνδέεται με την νόηση και ε) τέλος η κινητική δύναμη η οποία είναι η αιτία της κατά τόπον κίνησης 29 Η γνωστική διαδικασία συνδέεται με την αρετή του νου γενικώς. Ο νους, αληθεύει πάντοτε και, ως εκ τούτου, είναι πάντοτε ορθός. 30 Ο νους αναδεικνύεται σε κινούσα αιτία της ανθρώπινης πράξης και θα πρέπει να ονομασθεί πρακτικός, διότι, σε αντίθεση με τον θεωρητικό νου, δεν σχηματίζει γνώση χάριν της θεωρίας αλλά, για να κατευθύνει την ανθρώπινη πράξη προς ένα συγκεκριμένο πρακτικό σκοπό/τέλος, χρήσιμο και ωφέλιμο. Συνεπώς, η γνώση του θα αποκληθεί πρακτική γνώση. Εν όψει των ανωτέρω θα συμπεραίναμε ότι δύο είναι τα κριτήρια διάκρισης του νου σε θεωρητικό και πρακτικό 31, καθώς και της γνώσης σε θεωρητική και πρακτική. Το 22 ο.π., Β 3, 414 α 35-414 β 1:, «Υπάρχει δε τοις μεν φυτοίς το θρεπτικόν μόνον ετέροις δε τούτο τε και το αισθητικόν». 414 β 4-6: «ω δ αισθησις υπάρχει, τούτω ηδονή τε και λύπη, και το ηδύ και το λυπηρό» 23 ο.π., Β3, 414 β 1-3: «Ει δε το αισθητικόν και το ορεκτικόν. Όρεξις μεν γαρ επιθυμία και θυμός και βούλησις». 24 ο.π., Γ10, 433 β: «Η δ όρεξις κινεί παρά τον λογισμόν. Η γαρ επιθυμία όρεξις τις εστίν». Γ9, 432 Β: «και εν τω αλόγω η επιθυμία και ο θυμός» 25 ο.π., Β 3, 414 β 6: «και η επιθυμία, του γαρ ηδέος όρεξις αύτη». Γ 10, 433 β5-10: «η δ επιθυμία δια το ήδη ηδύ και απλώς και αγαθόν απλώς, δια το μη οράν το μέλλον». 26 ο.π., Γ 10,433 α 26-28: «Νυν δε ο μεν νους ου φαίνεται κινών άνευ ορέξεως, η γαρ βούλησις όρεξις. Όταν δε κατά λογισμόν κινείται και κατά βούλησιν κινείται». Γ9, 432 β 5-6: «εν τε τω λογιστικώ η βούλησις». 27 ο.π., 433 β 8-9: «ο μεν γαρ νους δια το μέλλον ανθέλκειν κελεύει». 28 ο.π.,, 433 β 19-20: «ετέροις δε και το διανοητικόν και ο νους». 29 ο..π., Β3. 414 β 17-18: «Ενίοις δε προς τούτοις υπάρχει και το κατά τόπον κινητόν». 30 Ο Scneider ερμηνεύει το «κατά τον ορθό λόγο», ως ένωση με τον ορθό λόγο ενώ το «μετά του ορθού λόγου», ως μια συνεργασία του ορθού λόγου με την ορμή που ενυπάρχει στον άνθρωπο. Είναι δυνατόν να φθάσει κανείς στον στόχο του χωρίς σκέψη, αλλά μόνο με τη φυσική ορμή [ Η.Ν.,1098 α14]. Αυτό όμως δεν είναι άξιο επαίνου. Η ηθική ικανότητα έγκειται στο ότι πρέπει κανείς να πράττει ακολούθως με τον ορθό λόγο και με τη συμμετοχή της ορμής [1198 α20]. ].(,Οusia and Eudaimonia, p. 50) 31 Ο Ευστράτιος επισημαίνει, αναφορικά με το ηθικό ζήτημα, ότι o στόχος του Αριστοτέλη μέσα από το περιεχόμενο της πραγματείας είναι να στραφεί το άτομο στον εσωτερικό κόσμο του, ώστε μέσα από ένα σύστημα επαναλαμβανόμενων ασκήσεων, δηλαδή διά μέσου της άσκησής της, να μάθει να ζει μετρημένα, να αξιολογεί τις πράξεις του και να μετριάζει τα πάθη και τις ορμές του, δίχως να συγχωρεί τον εαυτό του, αν συμπεριφέρεται ανάρμοστα ορισμένες στιγμές. Έχοντας αποκτήσει ως 13

πρώτο αναφέρεται στο αντικείμενο. Ο θεωρητικός νους εξετάζει το αντικείμενό του 32 χωρίς να αποβλέπει σ ένα χρήσιμο ή ωφέλιμο σκοπό, ενώ αντίθετα η γνώση του πρακτικού νου, στην οποία αναφέρεται ο Αριστοτέλης προκειμένου να εκτυλίξει την τελεολογική θεωρία του, έχει ως σκοπό την αξιολόγηση ενός αντικειμένου το οποίο είναι χρήσιμο και ωφέλιμο για τον ανθρώπινο βίο και του οποίου η απόκτηση είναι σε θέση να καταστήσει ευδαίμονα τον άνθρωπο. Από αυτή την άποψη ο πρακτικός νους διαμορφώνει την όρεξη, με σκοπό να κατευθύνει την ανθρώπινη πράξη. Συνακόλουθα, οι πρακτικές επιστήμες έχουν σχέση με τις μετά λόγου και κατά προαίρεσιν επιλογές, που οδηγούν στην επίτευξη των στόχων. Αυτές φιλοδοξούν να λειτουργήσουν ως γνώμονες συμπεριφοράς. Περιλαμβάνουν την ηθική φιλοσοφία, που εξετάζει την ορθή πράξη σε σχέση με το άτομο, και την πολιτική φιλοσοφία, που μελετά την ορθή πράξη σε σχέση με την πόλη. 33 Το πράττειν, ως ενέργεια και εξωτερίκευση της ανθρώπινης βούλησης, είναι αποτέλεσμα της πρακτικής διάνοιας και, συνεπώς, κατευθύνεται από την φρόνηση. ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ: «ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΕΛΟΥΣ-ΑΓΑΘΟΥ» 1.1. «Το αγαθό ως τέλος 34 σε όλα τα πράγματα 35» εφαλτήριο τους κανόνες της πρακτικής φιλοσοφίας θα είναι έτοιμος να τους εφαρμόζει ελεύθερα, δίχως έξωθεν καταναγκασμούς. Θα έχει αφομοιώσει την έννοια του ορθού λόγου στην καθημερινότητα του. Eustratii et Michaelis et anonyma in ethica nicomachea commentaria, Academiae Litterarum Regiae Borussicαe, Berolini 1892, CAGXX proemium, σελ 2. 32 Βλ. Αριστοτέλης «Μετά τα Φυσικά»[1074 β15-1075 α1] σε μετάφ: Κ.Δ., Γεωργούλη, εκδόσεις Παπαδήμα, σελ 279. Ο Αριστοτέλης αναφερόμενος στην τελειότητα του νου, διατυπώνει μεταξύ άλλων και τα ακόλουθα: «.είναι όμως δύσκολο να βρούμε σε ποια κατάσταση πρέπει να υπάρχει. διότι αν δεν νοεί τίποτα, τι μπορεί να είναι η μεγαλειότητα του, θα βρίσκεται σε κατάσταση ανάλογη προς εκείνη του ανθρώπου που κοιμάται ακόμη αν η νόηση με την ενεργητική σημασία διαφέρει από την νόηση στην παθητική σημασία, εξ αιτίας τίνος από τα δύο αυτά υπάρχει στον νου η τελειότητα?...διότι βεβαίως διαφέρει το είναι της νόησης από το είναι του νοούμενου( νοητού)..ή είναι σε μερικές περιπτώσεις η επιστήμη η αυτή με το πράγμα που έχει ως αντικείμενο?» 33 Βλ. Α. Μπαγιόνας, Μαθήματα ηθικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη,Θεσσαλονίκη:A.Π.Θ.,σελ.27-30. 34 Ο Αριστοτέλης στο υπό μελέτη βιβλίο Α των Ηθικών Νικομαχείων προσπαθώντας να εντοπίσει τον υπέρτατο σκοπό της ηθικής ζωής του ανθρώπου, οδηγείται στο συμπέρασμα ότι τη ιδανική περαίωση της ηθικής πορείας του ανθρώπου, το τέλος είναι η ευδαιμονία. Εξετάζει, επίσης, τα τρία είδη της ανθρώπινης ζωής [βίος απολαυστικός, βίος πολιτικός και βίος θεωρητικός] που εμφανίζονται ως τρόποι ζωής μέσα στην κοινωνία. 35 Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος υποστηρίζει ότι όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν ένα ορισμένο «τέλος», κάποιο τελικό σκοπό, δηλαδή στοχεύουν σε κάποιο αγαθό. Η ευδαιμονία αποτελεί τον τελικό σκοπό το τελικό τέλος του ανθρώπου, το υπέρτατο αγαθό που το επιδιώκουμε μόνο γι αυτό που είναι το ίδιο και όχι για να αποκτήσουμε άλλα αγαθά. Γι αυτό και η ηθική του ονομάζεται τελεολογική. 14

Στο ακόλουθο απόσπασμα, που αποτελεί την αρχή των ΗΝ, διαγράφεται ήδη η κεντρική ιδέα όλης της πραγματείας και μας μεταφέρει την πεμπτουσία της αριστοτελικής σκέψης.«πᾶσα τέχνη καὶ πᾶσα μέθοδος, ὁμοίως δὲ πρᾶξίς τε καὶ προαίρεσις, ἀγαθοῦ τινὸς ἐφίεσθαι δοκεῖ διὸ καλῶς ἀπεφήναντο τἀγαθόν, οὗ πάντ ἐφίεται». [1094a 1-3, Bywater] «Κάθε τεχνική δεξιότητατα [τέχνη], και κάθε γνωστική δραστηριότητα[έρευνα], παρόμοια και κάθε πράξη και κάθε διαδικασία επιλογής και προτίμησης έχει για στόχο της κατά την παραδοχή όλων κάποιο αγαθό. Σωστά, επομένως, είπαν για το αγαθό πως είναι αυτό που αποτελεί τον στόχο όλων των πραγμάτων». 36 Ο Αριστοτέλης ομολογεί τον τελεολογικό 37 χαρακτήρα του ηθικού συστήματός του. Υποστηρίζει ότι τα πάντα υπηρετούν την έννοια του τέλους. Κάθε τέχνη και κάθε έρευνα, κάθε πράξη και επιλογή φαίνεται να αποσκοπεί σε κάποιο αγαθό και γι αυτόν τον λόγο το αγαθό έχει οριστεί ως αυτό στο οποίο τα πάντα αποσκοπούν και αποβλέπουν. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες στοχεύουν σε κάποιο τέλος, σε κάποιο αγαθό. Η ευδαιμονία αποτελεί το τελικό τέλος του ανθρώπου, το υπέρτατο αγαθό, αφού το επιδιώκουμε μόνο γι αυτό που είναι το ίδιο και όχι για να αποκτήσουμε άλλα αγαθά. Σε κάθε πράξη αναδύεται το καθόλου Αγαθό 38 ως γενικός σκοπός όλων των εκφράσεων του ανθρώπινου βίου. «πολλῶν δὲ πράξεων οὐσῶν καὶ τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν πολλὰ γίνεται καὶ τὰ τέλη ἰατρικῆς μὲν γὰρ ὑγίεια, ναυπηγικῆς δὲ πλοῖον, στρατηγικῆς δὲ νίκη, οἰκονομικῆς δὲ πλοῦτος». [1094a 6-9, Bywater] 36 (Η μετάφραση είναι δική μου) 37 M. Ransome Johnson, Aristotle on Teleology, Oxford Aristotle Studies, p.p 211-212. 38 Ο Ευστράτιος ερμηνεύει τον συλλογισμό του Αριστοτέλη ως εξής: «επεί ουν πρόκειται αυτώ περί του ανθρωπίνου τέλους ζητήσαι, ει εστί τι αγαθόν οικείον της ανθρωπίνης φυσεως, ου ένεκεν ο άνθρωπος την ύπαρξην έσχηκεν και δι ου προς το κοινόν πασι τοις ουσιν αγαθόν αναφέρεται και τι τούτο εστί, και εξής εκτίθεται κατ είδος πάσαν έξιν και πράξιν ανθρωπίνην, οιον τέχνην και μέθοδον και πραξιν και προαίρεσιν, ινα τούτων φανεισών ως εκάστη τέλος έχει τι, ου εφίεται και δι ου συνέστηκεν, είη δήλον ότι και απλώς ο άνθρωπος, έχει τι τέλος οικείον ου ένεκα γέγονε και τοις ούσι συντέτακται και δει προς εκείνο πάσαν αυτόν την εαυτού απευθύνειν ενέργειαν, ως αν της οικείας εφίκτηται τελειότητος. Εστιν μεν γαρ κοινον αγαθόν, ου πάντα εφίεται και δι ο πάντα εστίν ομού, τα τε ταπεινότερα τα τε υψηλότερα» Πάνω από το αγαθό που είναι καθόλου για τον άνθρωπο υπάρχει ένα αγαθό που είναι κοινό σε όλα τα όντα. Το αγαθό είναι το τέλος. Το καθόλου αγαθό είναι το τέλος κάθε πράξης. Πανω από το αγαθό που είναι καθόλου για τον άνθρωπο, υπάρχει ένα αγαθό που είναι κποινό σε όλα τα όντα απ όπου τα πάντα προέρχονται και για το οποίο τα πάντα υπάρχουν μαζί και τα πιο σημαντικά και τα πιο ασήμαντα. Ευστράτιος, Eustratii et Michaelis et anonyma in ethica nicomachea commentaria, Academiae Litterarum Regiae Borussicae, Berolini 1892, CAGXX, p.p. 5-6. 15

«Δεδομένου, τώρα, ότι υπάρχουν πολλών ειδών πράξεις και πολλών ειδών τέχνες και επιστήμες, δεν μπορεί παρά να είναι πολλά και τα τέλη. Το τέλος (ο σκοπός) της ιατρικής είναι η υγεία, της ναυπηγικής το πλοίο, της στρατηγικής η νίκη, της διαχείρισης του σπιτικού ο πλούτος» 39 Κάθε ανθρώπινη πράξη αποτελεί ενέργεια που αποβλέπει στην πραγματοποίηση κάποιου τέλους. Τα τέλη αυτά μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες. Σ αυτά που τα επιδιώκουμε για να φτάσουμε σε έναν άλλο σκοπό/τέλος, για να επιτύχουμε κάτι άλλο, και σ αυτά που αποτελούν τον τελικό στόχο, το τέλος μας. Κατά τον ίδιο τρόπο, υπάρχουν αγαθά που τα επιθυμούμε για να αποκτήσουμε κάτι άλλο, όπως ο πλούτος ή η υγεία, και αγαθά που αποτελούν τον στόχο όλων των επιδιώξεών μας, όπως η ευδαιμονία. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με την τελεολογική θεωρία του Αριστοτέλη για τη φύση, όταν πράττει, επιδιώκει την επίτευξη ενός τέλους που είναι γι αυτόν αγαθό. Δηλαδή ο άνθρωπος πράττει μια ενέργεια για χάρη αυτού. Αυτό το αγαθό που είναι το τέλος για κάθε ανθρώπινη πράξη, αποκτάται μέσω των πράξεων. Οι μορφές του αγαθού είναι πολλές και έχουν την ποικιλότητα της πολιτικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Τα περισσότερα αγαθά είναι μόνον μέσα για να πετύχουμε κάτι άλλο. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα αποσκοπεί στην επίτευξη κάποιου αγαθού, που με τη σειρά του εξυπηρετεί κάποιο άλλο αγαθό. Αυτή η αλυσίδα 40 οδηγείται σε ένα έσχατο τέλος.. Όλα τα επιμέρους αγαθά, ακόμα και η υγεία, εκτός από την ευδαιμονία, είναι σχετικά αυτοσκοποί, 41 αφού δεν είναι παρά μόνο τα μέσα για την κατάκτησή της. Ο Τ. Nagel 42 εξηγεί πως ο Αριστοτέλης υποστηρίζει τον ένα και μοναδικό σκοπό που επιδιώκουν οι άνθρωποι με τις πράξεις τους.από το σύνολο των 39 (μετάφραση: Δ., Λυπουρλής και δική μου) 40 Χαρακτηριστικό γνώρισμα της αριστοτελικής τελεολογίας στην περιοχή του ανθρωπίνου βίου είναι η αλυσιδωτή διαδικασία. Κάθε τέλος προϋποθέτει ηθικά το προηγούμενο. Πριν κλείσει ο προηγούμενος κρίκος της αλυσίδας, ο άνθρωπος στοχεύει στο επόμενο τέλος, έχοντας αποκτήσει εμπειρία και στοχεύοντας στο ολοένα και ποιοτικά βέλτιον. Ο αγώνας του είναι μια αδιάκοπη προσπάθεια, με στόχο να αγγίξει το τελειότατο αγαθό, το οπόιο είναι η ευδαιμονία που ως μια σύνθετη ενότητα εμπερικλείει στο σύνολο της όλα τα τέλη. 41 Ενδεικτικά παραπέμπουμε στην ακόλουθη επισήμανση του G., Santas, o οποίος, αναφερόμενος στην αντίληψη του Σταγειρίτη περί αγαθού, σημειώνει τα εξής: «Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η αρετή και ο λόγος, σε αντίθεση με άλλους υποψήφιους σκοπούς, αξίζουν να επιθυμούνται και επιθυμούνται καθεαυτοί και για χάρη της ευδαιμονίας με αποτέλεσμα να φαίνεται να αποτελούν συστατικά του αγαθού και όχι αναγκαίες συνθήκες ή εργαλεία για την επίτευξη του».«είναι η ηθική του Αριστοτέλη αρεταϊκή?», σε μεφρ. Φ., Παιονίδη, Αριστοτέλης, εκδ: «Παπαδήμα», τομ. Ι, Αθήνα 2003, σελ.127.) 42 Thomas Nagel, Aristotle on Eudaimonia στο Εssays on Aristotle s Ethics, edited by Amelie Oksenberg Rorty, p. 11. 16

αντικειμένων ο άνθρωπος πρέπει να διαλέγει το κατάλληλο, το οποίο εξυπηρετεί τον στόχο και σκοπό του με τον πρακτικότερο τρόπο και πληροί τις κατάλληλες προϋποθέσεις. Κάθε πτυχή της ζωής έχει τον οικείο της σκοπό, που είναι ένας και μοναδικός. Ο T. Nagel αποδέχεται την θέση του Αριστοτέλη σχετικά με την ύπαρξη ενός και μόνου τέλους στην κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής, αλλά και επιστήμης. Η μοναδικότητα οδηγεί την ευδαιμονία στην τελειότητα. Εξάλλου, όλες μας οι πράξεις στοχεύουν στην ευδαιμονία και ο άνθρωπος προσπαθεί να οδηγηθεί εκεί με τον καλύτερο τρόπο. 1.2«Προσδιορισμός της ουσίας της ευδαιμονίας. Συνεχίζοντας ο Αριστοτέλης τον συλλογισμό του σχετικά με τον προσδιορισμό της ουσίας της ευδαιμονίας παρατηρεί ότι: «Εἰ δή τι τέλος ἐστὶ τῶν πρακτῶν ὃ δι αὑτὸ βουλόμεθα, τἆλλα δὲ διὰ τοῦτο, καὶ μὴ πάντα δι ἕτερον αἱρούμεθα (πρόεισι γὰρ οὕτω γ εἰς ἄπειρον, ὥστ εἶναι κενὴν καὶ ματαίαν τὴν ὄρεξιν), δῆλον ὡς τοῦτ ἂν εἴη τἀγαθὸν καὶ τὸ ἄριστον. ἆρ οὖν καὶ πρὸς τὸν βίον ἡ γνῶσις αὐτοῦ μεγάλην ἔχει ῥοπήν, καὶ καθάπερ τοξόται σκοπὸν ἔχοντες μᾶλλον ἂν τυγχάνοιμεν τοῦ δέοντος 43 ;» [1094a 18-24,Bywater] «Αν λοιπόν πράγματι υπάρχει κάποιο τέλος σε όλες τις πράξεις μας, ένα τέλος που το θέλουμε γι αυτό το ίδιο και όλα τα άλλα για χάρη του, 44 και αν δεν επιδιώκουμε το 43 Η αξιακή ατμόσφαιρα είναι διάχυτη. Οι όροι «αγαθόν», «δέον», «άριστον», «ευ-δαιμονία» είναι τέτοιας υφής που νοηματοδοτούν σε απόλυτη κλίμακα τον ανθρώπινο βίο και αξιολογούν την παρουσία του ατομικά και συλλογικά. Στο τελολογικό παράδειγμα του Αριστοτέλη η προσωπική συμμετοχή θεωρείται ως κορυφαία καθηκοντολογική παράμετρος προκειμένου ο άνθρωπος να πραγματώνει συνειδητά την πεμπτουσία της ύπαρξης του. Στο ίδιο κλίμα ο Ευστράτιος, συνδέοντας τον ορθό λόγο με την πράξη τονίζει ότι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ηθικής φιλοσοφίας είναι η βελτίωση του κάθε ατόμου ξεχωριστά ώστε να γίνει καλός και ενάρετος. Και αυτό επιτυγχάνεται μέσω της αυτογνωσίας. «και κρίσει εαυτόν ευρίσκοντα εν ταις πράξεσι του ευ αντεχόμενων χαίρειν εν τη κατορθώσει του δέοντος ως τουναντίον ανιάσθαι ει ποθ εαυτού εκπεπτωκότος επαίσθοιτο.. ως της πρακτικής απάσης περί ενδεχόμενα.ταύτα»: Μέσω της χρήσης του ορθού λόγου ανακαλύπτει τον εαυτό του κρίνοντας ο ίδιος τις πράξεις του και όταν συμπεριφέρεται καλά (εν:είναι δυνατόν) να νιώθει χαρά με το να επιτυγχάνει το σωστό καθώς αντιστάθηκε στο άδικο, ακόμα και την στιγμή που αισθάνεται πως ήδη έχει χάσει την αυτογνωσία του είτε λόγω της αβεβαιότητας των γεγονότων, είτε λόγω της ενόχλησης που προκλήθηκε από την βιαιότητα των επιθυμιών είτε, ενδεχομένως, γιατί η λογική υποχωρεί και σε περιστάσεις εντάσεων διακρίνεται από αδράνεια. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και σε όλες τις πρακτικές διαδικασίες μπροστά σε κάθε ενδεχόμενο και επειδή δεν είναι κατάλληλα εξοπλισμένος ο χαρακτήρας του καθενός δεν μπορεί να συνοδεύει τις πράξεις του με τον ορθό λόγο.( Βλ. Εστράτιος, ο.π., προίμιο, σελ 2) 44 Κατά τον Αριστοτέλη, χρειάζεται πάντα να υπάρχει ένας τελικός σκοπός της ανθρώπινης πρακτικής δραστηριότητας για χάρη του οποίου εκτελούνται όλες οι σκόπιμες πράξεις. Ο τελικός αυτός σκοπός 17

καθετί για χάρη κάποιου άλλου πράγματος (γιατί τότε θα φτάναμε, βέβαια, στο άπειρο, με αποτέλεσμα η επιθυμία και η προσπάθειά μας να είναι κενή περιεχομένου και μάταιη), είναι φανερό ότι αυτό το τέλος είναι το αγαθό, και μάλιστα το υπέρτατο αγαθό 45. Δε θα πρέπει τότε να πούμε ότι η γνώση αυτού του υπέρτατου αγαθού έχει μια ιδιαίτερη βαρύτητα για τη ζωή μας, και ότι σαν τοξότες που έχουμε τον συγκεκριμένο στόχο, πετυχαίνουμε και εμείς μέσω αυτού ευκολότερα και αποτελεσματικότερα το πρέπον;» 46 O Aριστοτέλης μας έχει ήδη πει ότι καθετί αποβλέπει στην επίτευξη ενός ορισμένου τέλους, το οποίο είναι και αγαθό. 47 και ολοκληρώνει τον συλλογισμό του ως εξής: Αν κάθε τέλος/αγαθό καθίσταται κάθε φορά απλώς μέσο για την επίτευξη ενός ανώτερου τέλους, τότε οι επιλογές μας και οι προσπάθειες μας κινδυνεύουν να αποβούν μάταιες, αφού η αλυσίδα θα προχωρούσε επ άπειρον. Συνεπώς, κατά τον Αριστοτέλη, υπάρχει κάποιο απώτερο, ένα και μοναδικό τέλος που δεν αποτελεί το ίδιο μέσο για κάποιο επιπλέον τέλος Χρειάζεται δηλαδή πάντοτε να υπάρχει ένα τελικό τέλος της ανθρώπινης πρακτικής δραστηριότητας για χάρη του οποίου εκτελούνται όλες οι σκόπιμες πράξεις. Και αυτό είναι το τελικό αγαθό. Οι ακόλουθες επισημάνσεις του Ing. During έρχονται να οριοθετήσουν με συνθετική ακρίβεια το αριστοτελικό σκεπτικό. «Ο ορισμός του Αριστοτέλη για την ευδαιμονία είναι η σύνθεση των ορισμών που διατυπώθηκαν στην Ακαδημία: οι τρεις ακρογωνιαίοι στύλοι της ευδαιμονίας είναι η φρόνηση, η ηθική αρετή και η χαρούμενη διάθεση. Κατακτούμε την ευδαιμονία με τη δραστηριότητα εκείνου του μέρους της ψυχής, το οποίο γνωρίζει τι κάνει. Αυτή η δραστηριότητα πρέπει να είναι προσανατολισμένη σ ένα αγαθό, και μάλιστα σ ένα όσο το δυνατό τελειότερο αγαθό. Επιπλέον, δεν πρέπει να είναι ευκαιριακή δραστηριότητα, αλλά να διαρκεί σε όλη τη ζωή, και μάλιστα την είναι το αγαθό, (το υπέρτατο αγαθό), το οποίο αποτελεί τον στόχο όλων των επιδιώξεων μας. Στον Αριστοτέλη η πρακτική φιλοσοφία είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τη πρακτική σκέψη, που προσδιορίζει συγκεκριμένα μέσα για την επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις άσκοπης συμπεριφοράς. Τα ανθρώπινα όντα ενεργούν πάντοτε εν όψει κάποιου στόχου, σκοπού. Βλ. Mortimer J., Adler, «O Αριστοτέλης για όλους: Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή», Αθήνα, Εκδ: Παπαδήμα, 1998,σ.σ.97-100. 45 Το υπέρτατο αγαθό ταυτίζεται με την ευδαιμονία, η οποία που αποτελεί τον τελικό σκοπό της ζωής του ανθρώπου. Η λέξη «ευτυχία» δεν αποδίδει πλήρως τη σημασία της «ευδαιμονίας» αφού η ευδαιμονία δεν αποτελεί απλώς μια γενική κατάσταση ευτυχίας και ευημερίας, αλλά είναι «ενέργεια της ψυχής σύμφωνα με την αρετή». Από τον R., J. Sullivan υποστηρίζεται η ιδέα ότι η ελληνική λέξη «ευδαιμονία» δεν θα πρέπει να μεταφράζεται ως happiness.γι αυτόν η καλύτερη απόδοση του όρου «ευδαιμονία» είναι το μη δεσμευτικό «η καλή ζωή.» Bλ. Morality and the good life: A commentary on Aristotle s Nicomachean Ethics, Memhis., p.p.15,178 (υποσημείωση 15). 46 ( η μετάφραση είναι δική μου) 47 (1094 α1-3) 18

καλύτερη δυνατή ζωή» 48.Διαπιστώνουμε ότι, για τον Αριστοτέλη, ο παράγων που νοηματοδοτεί την ανθρώπινη δραστηριότητα δεν είναι άλλος από την επιδίωξη, την αναζήτηση ενός τελικού αγαθού, ενός τελικού τέλους, προς το οποίο όλες οι προσπάθειές μας συγκλίνουν 49. Ο Thomas Nagel αντικρούει όσους ισχυρίζονται ότι η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να έχει έναν σκοπό που να οδηγεί στην ευδαιμονία: «Ο άνθρωπος πρέπει να στοχεύει στην θέωση. Οι άνθρωποι είναι τα πιο περίπλοκα ζώα και την ευδαιμονία τελικά δεν μπορούν να την επιτύχουν τα παιδιά, τα ζώα και κάποιοι ενήλικες όπως οι σκλάβοι» 50. Πρέπει να υπάρχουν λοιπόν ηθικές αξίες και στόχοι, ώστε να επιτευχθεί η ευδαιμονία που αποτελεί το υπέρτατο αγαθό. Η κάθε ανθρώπινη πράξη πρέπει να στοχεύει σε αυτό το πρώτο αγαθό που καθορίζει και τον ανθρώπινο ηθικό χαρακτήρα των πράξεων και την ηθική ποιότητα των τελών. 51 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: «ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΑΓΑΘΟΥ». 1.2.1 «Σύνδεση ηθκής και πολιτικής» Στη συνέχεια, ο Αριστοτέλης επανέρχεται για να εντοπίσει ποιος είναι ο σκοπός/το τέλος της πολιτικής 52 και να προσδιορίσει ποιό είναι αυτό το τελειότατο αγαθό/τέλος που επιδιώκουν οι άνθρωποι με τις πράξεις τους. 48 Βλ. I., During.Ο Αριστοτέλης, τομ. Β, σε μτφρ. Α., Γεωργίου-Κατσίβελα, εκδ. M.I.E.T., Aθήνα 1994, σελ. 255). 49 Σχετικά βλέπε.. T. Nagel, «Aristotle on Eudaimonia» στο Essays on Aristotle s Ethics, edited by Amélie Oksenberg Rorty, p. 7 15. J. L. Acrill, «Aristotle on Eudaimonia» στο Essays on Aristotle s Ethics, edited by Amélie Oksenberg Rorty, p. 15 33. 50 Thomas Nagel, «Aristotle on Eudaimonia» στο Essays on Aristotle s Ethics, edited by Amelie Oksenberg Rorty, p. 12-13. 51 [Η.Ν.,1102 b28-1103 a10] 52 Πρβλ., Αριστοτέλης, Πολιτικά VII & VIII, Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Π., Τζιώκα- Ευαγγέλου, Πρόλογος: Γ Πλάγγεσης, εκδόσεις Ζήτρος Αναφορικά με τον άριστο βίο για τον άνθρωπο και την πόλη ο Αριστοτέλης αναφέρει τα ακόλουθα: «Απομένει ακόμη να εξετάσουμε αν πρέπει να αποφανθούμε ότι η ευδαιμονία του κάθε ανθρώπου χωριστά είναι ιδια με την ευδαιμονία της πόλης ή δεν είναι. Η απάντηση είναι καθαρή κι εδώ: όλοι θα συμφωνούσαν ότι είναι η ίδια. Όσοι δηλαδή ταυτίζουν το ευ ζην με τον πλούτο σε επίπεδο ατόμου, αυτοί και καλοτυχίζουν την πόλη στο σύνολο της, αν είναι πλούσια. Το ίδιο όσοι έχουν σε υπόληψη τον τυραννικό τρόπο ζωής, αυτοί θα ισχυρίζονταν κιόλας ότι η πόλη που ασκεί εξουσία στις περισσότερες πόλεις/κτήσεις, είναι η πλέον ευημερούσα. Αν πάλι κάποιος παραδέχεται την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας του ανθρώπου τότε θα ισχυριστεί ότι ευδαιμονέστερη πόλη είναι εκείνη που διακρίνεται για την υψηλή ποιότητα του βίου της.από αυτά όμως προκύπτουν δύο ζητήματα άξια έρευνας :Πρώτο ποιος τρόπος 19

«Λέγωμεν δ ἀναλαβόντες, ἐπειδὴ πᾶσα γνῶσις καὶ προαίρεσις ἀγαθοῦ τινὸς ὀρέγεται, τί ἐστὶν οὗ λέγομεν τὴν πολιτικὴν ἐφίεσθαι καὶ τί τὸ πάντων ἀκρότατον τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν. ὀνόματι μὲν οὖν σχεδὸν ὑπὸ τῶν πλείστων ὁμολογεῖται τὴν γὰρ εὐδαιμονίαν καὶ οἱ πολλοὶ καὶ οἱ χαρίεντες λέγουσιν, τὸ δ εὖ ζῆν καὶ τὸ εὖ πράττειν ταὐτὸν ὑπολαμβάνουσι τῷ εὐδαιμονεῖν περὶ δὲ τῆς εὐδαιμονίας, τί ἐστιν, ἀμφισβητοῦσι καὶ οὐχ ὁμοίως οἱ πολλοὶ τοῖς σοφοῖς ἀποδιδόασιν. [1095a 14-22] Και τώρα πάλι, επειδή κάθε γνώση και απόφαση επιθυμεί κάποιο αγαθό, ας εξετάσουμε από την αρχή ποιο είναι αυτό που επιδιώκει η πολιτική, και ποιο είναι το ανώτατο από όλα τα πραγματοποιούμενα αγαθά. Ως προς το όνομα λοιπόν οι περισσότεροι μένουν σύμφωνοι. Δηλαδή και οι κοινοί άνθρωποι και οι επίλεκτοι λένε ότι αυτό είναι η ευδαιμονία και θεωρούν την ευζωία και την ευδοκίμηση ως το ίδιο πράγμα με την ευδαιμονία. Ως προς την ουσία όμως της ευδαιμονίας διαφωνούν και δεν την ορίζουν οι πολλοί όμοια με τους σοφούς. 53 Στο βαθμό που το ύψιστο αγαθό στον άνθρωπο είναι η ευδαιμονία, η επιδίωξή της γίνεται το κύριο αντικείμενο της πολιτικής. Η τελευταία ενδιαφέρεται για την ευζωία και την ευπραγία των πολιτών της. Ό,τι ενδιαφέρει την πολιτική είναι η επίτευξη της ευδαιμονίας, που ως ενέργεια της ψυχής συνδέεται με την πράξη. Ο άνθρωπος κατά τον Αριστοτέλη είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, επισήμανση που έχει γενική ισχύ, ανεξάρτητα από την κοινωνική προέλευση ή το πνευματικό επίπεδο. Η πιο γνωστή όσο και πολυσυζητημένη αυτή αντίληψη απαντά δύο φορές στα Πολιτικά 54 και μία φορά, εδώ, στα ΗΝ, με διαφορετική κατά περίπτωση αφορμή. Στην πρώτη περίπτωση αφετηρία της είναι η άποψη ότι η πόλις δεν βασίζεται σε μια ζωής είναι προτιμότερος, αυτός της πολιτικής και κοινωνικής συμμετοχής ή μάλλον ο αποξενωμένος και απαλλαγμένος από τις υποχρεώσεις της πολιτικής κοινωνίας. Δεύτερο, ποιό πολίτευμα και ποιό σύστημα οργάνωσης της πόλεως πρέπει να θεωρήσουμε άριστο, είτε επιθυμούν όλοι να μετέχουν στην πολιτική ζωή της πόλης είτε παρά την απροθυμία μερικών οι περισσότεροι. Αλλά επειδή το τελευταίο είναι ζήτημα του πολιτικού στοχασμού και θεωρίας, όχι όμως και το προηγούμενο σχετικά με την προτίμηση του τρόπου ζωής του κάθε ανθρώπου, το οποίο και θα αντιμετωπίσουμε ως πάρεργο, και επειδή το τελευταίο αποτελεί αντικείμενο της ερευνας μας, σε αυτό ας επικεντρώσουμε το ερευνητικό μας ενδιαφέρον. Είναι φανερό λοιπόν ότι άριστο πολίτευμα είναι εκείνη η ευταξία στην οποία ο οιοσδήποτε θα ζούσε ευτυχισμένα και ήρεμα. Όμως κι όσοι συμφωνούν ότι ο ενάρετος βίος προέχει στην επιλογή βίου, εγείρουν ενστάσεις για το ποιος βίος είναι ο προτιμότερος, ο πολιτικός και πρακτικός ή μάλλον ο απαλλαγμένος από κάθε εξωτερική ασχολία, όπως για παράδειγμα ο θεωρητικός τον οποίο μερικοί τον αποδίδουν μόνο στον φιλόσοφο.πράγματι. αυτούς τους δύο τρόπους ζωής προτιμούν οι πλέον φιλότιμοι αγωνιστές της αρετής, παλαιότεροι και σύγχρονοι. Εννοώ βέβαια τον πολιτικό και τον φιλόσοφο τρόπο ζωής. 53 (μετάφραση: D. Ross, ανθολόγιο κειμένων γ γυμνασίου) 54 ( Ι, 1253α 1-3 και 7-9) και (ΙΙΙ, 1278b 19-21, 24-25 ) 20

κοινωνική σύμβαση, όπως υποστήριζαν οι σοφιστές, και ιδιαίτερα ο Πρωταγόρας, αλλά ότι υπάρχει εκ φύσεως εξ αιτίας της ανάγκης του ανθρώπου να επιτύχει την αυτάρκεια που του χρειάζεται όχι μόνον για το «ζην» αλλά και για το «ευ ζην». Γι αυτό το λόγο ο άνθρωπος είναι περισσότερο πολιτικό ζώο από οποιοδήποτε άλλο «αγελαίο», όπως είναι, για παράδειγμα, η μέλισσα. Ο ίδιος χαρακτηρισμός επαναλαμβάνεται στο τρίτο βιβλίο με το σχόλιο ότι οι άνθρωποι επιθυμούν να ζουν μαζί για την ίδια ακριβώς την ζωή, δηλαδή για τα πλεονεκτήματα που εξασφαλίζει η κοινωνική συμβίωση πέρα από την υλική βοήθεια που προσφέρει ο ένας στον άλλο. Στα Ηθικά Νικομάχεια επαναλαμβάνεται, όπως είδαμε, με αναφορά προς την αυτάρκεια. 55 Με τον περίφημο λοιπόν αυτό χαρακτηρισμό του ανθρώπου ως φύσει πολιτικού όντος υπονοείται η κοινωνικότητα του ανθρώπου και όχι η ιδιότητά του ως πολίτη, εφόσον ως πολιτικά ζώα χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη και άλλα. Σε καμία πάντως περίπτωση δεν μπορεί να συναχθεί από τη φράση φύσει πολιτικό ον ο άνθρωπος η απόλυτη εξάρτηση του ατόμου από το κράτος, όπως κατά καιρούς υποστηρίχθηκε από οπαδούς ολοκληρωτικών καθεστώτων. Στη συζήτηση για τον προσδιορισμό του τελικού αγαθού στη ζωή ο Αριστοτέλης εμπλέκει και την επιστήμη: «εἰ δ οὕτω, πειρατέον τύπῳ γε περιλαβεῖν αὐτὸ τί ποτ ἐστὶ καὶ τίνος τῶν ἐπιστημῶν ἢ δυνάμεων. δόξειε δ ἂν τῆς κυριωτάτης καὶ μάλιστα ἀρχιτεκτονικῆς. τοιαύτη δ ἡ πολιτικὴ φαίνεται» [..] «το γαρ της πολιτικής..μάλιστα αρχιτεκτονικής παις εστίν» [1094a 25-28] 56 «Αν έτσι έχουν τα πράγματα, πρέπει να προσπαθήσουμε να εντάξουμε αυτό σε ένα τύπο και να βρούμε τι πράγμα είναι και σε ποια επιστήμη ή ικανότητα ανήκει. Φαίνεται δε ότι ανήκει στην πλέον κυρίαρχο και αρχιτεκτονική, και τέτοια είναι η πολιτική.» 57 Αυτή η ανώτερη επιστήμη δεν είναι η ηθική, αλλά η πολιτική, «η αρχιτεκτονική των επιστημών». Σημειώνεται ότι, η πολιτική και η ηθική ως επιστήμες στον Αριστοτέλη είναι αλληλένδετες. Η ηθική αποτελεί το τμήμα εκείνο της πολιτικής που εξετάζει το ήθος του ανθρώπου. Ωστόσο, η ηθική αυτή είναι κοινωνική, γιατί βλέπει το άτομο ως μόριο του συνόλου της κοινωνίας, στην οποία ανήκει και μέσα στην οποία αναπτύσσει το ήθος του. Η πολιτική, από την άλλη, είναι η «αρχιτεκτονική» επιστήμη 55 [1097 b5-10, 14-17] 56 Πρβ., [1099 b 29-1100 a2.] 57 ( μετάφραση: Δ. Λυπουρλής) 21

υπό την έννοια ότι ασκεί ρόλο καθοδηγητικό στις υπόλοιπες πρακτικές επιστήμες. Έτσι, η ηθική του Αριστοτέλη είναι κοινωνική, αλλά και η πολιτική του ηθική. 58 «Χρωμένης δὲ ταύτης ταῖς λοιπαῖς [πρακτικαῖς] τῶν ἐπιστημῶν, ἔτιδὲ νομοθετούσης τί δεῖπράττεινκαὶ τίνων ἀπέχεσθαι, τὸ ταύτης τέλος περιέχοι ἂν τὰ τῶν ἄλλων, ὥστε τοῦτ ἂν εἴη τἀνθρώπινον ἀγαθόν». [1094 b4-11] «Εφόσον η πολιτική χρησιμοποιεί τις υπόλοιπες πρακτικές επιστήμες, κι εφόσον νομοθετεί σχετικά με το τι πρέπει να κάνουμε και από τι πρέπει να απέχουμε, ίσως ο σκοπός αυτής να εμπεριέχει τους σκοπούς των άλλων, ώστε ο σκοπός της μπορεί να συνιστά το ανθρώπινο αγαθό» 59. Η πολιτική επιστήμη αξιοποιεί τις υπόλοιπες πρακτικές επιστήμες είτε αυτές αφορούν τη στρατιωτική και οικονομική οργάνωση της πολιτείας είτε την υγεία των πολιτών, προκειμένου να υπηρετήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το κοινωνικό σύνολο. Ενώ, λοιπόν, οι άλλες επιστήμες καλύπτουν επιμέρους πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας κι έχουν άρα μια εξειδικευμένη στόχευση, η πολιτική επιστήμη λειτουργεί ως ιθύνων νους που κατευθύνει τα μερικότερα αυτά επιτεύγματα προς μια ευρύτερη επιδίωξη. Απώτερος σκοπός της πολιτικής επιστήμης είναι η διασφάλιση της ευδαιμονίας των πολιτών, για χάρη του οποίου απαιτείται, όχι μόνο η συνέργεια των υπόλοιπων επιστημών, αλλά και η καθοδήγηση των μελών της πολιτείας προς έναν τρόπο διαβίωσης αμιγώς ενάρετο. Τα στοιχεία αυτά που σχετίζονται με το σκοπό, αλλά και τα μέσα, της πολιτικής επιστήμης, ωθούν τον Αριστοτέλη να εκφράσει την άποψη πως ίσως εν τέλει η επιστήμη αυτή να αποσκοπεί στο ανθρώπινο αγαθό.δεδομένου ότι σκοπός της πολιτικής είναι η καθοδήγηση των πολιτών σύμφωνα με τα κελεύσματα της αρετής, καθώς και ότι το τελικά επιδιωκόμενο αποτέλεσμα είναι η συλλογική ευδαιμονία, η σκέψη του φιλοσόφου είναι πως η καθολικότητα αυτής της επιδίωξης, που τείνει να υπηρετήσει όλους τους πολίτες, και όχι μεμονωμένα άτομα, τη φέρνει πλησιέστερα σε ό,τι συνιστά αγαθό για τους ανθρώπους. Η επιδίωξη του αγαθού, που σαφώς αποτελεί αναζήτηση και των μεμονωμένων ατόμων, μπορεί να βρει τη δικαίωσή της στον ύψιστο βαθμό όταν επιτευχθεί στο πλαίσιο μιας ολόκληρης πολιτείας ή ενός έθνους: «Κάλλιον δὲ καὶ θειότερον ἔθνει καὶ πόλεσιν. ἡ μὲν οὖν μέθοδος τούτων ἐφίεται, πολιτική τις οὖσα». [1094b10-58 W.D.Ross, «Αριστοτέλης», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2010,μετφρ: M.Μήτσου,σελ. 265 59 ( Η μετάφραση είναι δική μου) 22

12]Είναι καλύτερο όμως και πιο θεϊκό 60 όταν ενυπάρχει στο έθνος και στην πόλη. Σε αυτά αποβλέπει η έρευνα μας, η οποία είναι κατά ένα τρόπο πολιτική. Ο Αριστοτέλης, άλλωστε, διερευνά την έννοια του αγαθού και τους πιθανούς τρόπους διασφάλισής του, έχοντας κατά νου την ευρύτερη δυνατή επικράτησή του, υπό την έννοια πως ακόμη κι αν λίγα ή μεμονωμένα άτομα φτάσουν στο ύψιστο γι αυτούς αγαθό, η επίτευξή τους υπονομεύεται και τίθεται υπό αίρεση, αν το σύνολο της πολιτείας βρίσκεται υπό καθεστώς ανηθικότητας ή ελλιπούς εν γένει ηθικής αγωγής. Η εξέταση, επομένως, που γίνεται από τον Αριστοτέλη έχει πολιτικό χαρακτήρα, καθώς ζητούμενό της είναι η καθοδήγηση συλλογικά των μελών μιας πολιτείας στους τρόπους ζωής, παιδείας και σκέψης που θα καταστήσουν εφικτή τη γνώση και διασφάλιση του αγαθού. Καθίσταται, άρα, σαφές πως το αγαθό λαμβάνει εδώ την έννοια μιας συλλογικά ευνοϊκής κατάστασης, και όχι των επιμέρους ατομικών επιδιώξεων, που ενδεχομένως ενέχουν διαφορετική υφή για κάθε πολίτη χωριστά. Για τον σκοπό αυτό πρέπει να έχει ανατραφεί με καλές συνήθειες. 61 1.2.3 «Διαίρεση των βίων-διάκριση θεωρητικού βίου» Ο Αριστοτέλης έχει ήδη υποστηρίξει ότι κατά την εκτίμηση τόσο των κοινών ανθρώπων όσο και των σοφών η ευδαιμονία αποτελεί αγαθόν. «Διο καλώς απεφήναντο..εφίεται» [1094 α2-3]. Εξ αυτού, συνάγεται ότι διατυπώνουν ανεξαιρέτως όλοι οι άνθρωποι την άποψη ότι το ευ ζην και το ευ πράττειν στη ζωή, υπό την κοινή σημασία τους, αποτελούν δύο καταστάσεις που ταυτίζονται με την ευδαιμονία. Συνεχίζοντας τον συλλογισμό του,υποστηρίζει: «περί δε της ευδαιμονίας, τι εστίν, αμφισβητούσιν και ουχ ομοιως οι πολλοι τοις σοφοις επιδιδόασιν» [ ΗΝ Α4, 1095 α20-22] «παρά ταύτα ανάμεσα στους κοινούς ανθρώπους και σε αυτούς που διακρίνονται κατά το πνεύμα/ την σοφία υπάρχει διαφωνία ως προς την ουσία της ευδαιμονίας και γι αυτό δεν δίνουν όλοι τον ίδιο 60 Βλ. W. Guthrie, «Οι Έλληνες φιλόσοφοι : Από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη», μτφρ. Αντ. Η. Σακελλαρίου, Αθήνα 1993, σελ. 130-136. «Ο Θεός του Αριστοτέλη δεν πορεύεται έξω προς τον κόσμο, αλλά ο κόσμος δεν μπορεί παρά να πορεύεται προς τα έξω, προς το Θεό». Επισης ο Gigon αναφέρει σχετικά ότι ο Αριστοτέλης έμεινε σταθερός στην άποψη ότι το ανθρώπινο πνεύμα κυριαρχείται από τη θεϊκή ζώνη και εισχωρεί απ έξω στο ανθρώπινο σώμα. βλ. O. Gigon, «Βασικά προβλήματα της Αρχ. Φιλοσοφίας» μτφρ. Ν.Μ.Σκουτερόπουλος, Αθήνα 1991,σ.σ. 225-226. 61 [1094 β4]. Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως η προϋπάρχουσα καλή ανατροφή των νέων που επιθυμούν να ασχοληθούν με την πολιτική επιστήμη τους καθιστά δεκτικούς στις αρχές της επιστήμης. 23