52
ΔΗΑΓΩΓΖ Σν Λεσλίδην είλαη ε ζεκεξηλή πξσηεχνπζα ηεο επαξρίαο Κπλνπξίαο ηνπ λνκνχ Αξθαδίαο θαη επίθεληξν ηεο ππεξήθαλεο Σζαθσληάο. χκθσλα κε ηζηνξηθά ζηνηρεία, ην Λεσλίδην αλαθέξεηαη γηα πξψηε θνξά ζε ρξπζφβνπιιν ηνπ Αλδξφληθνπ Β Παιαηνιφγνπ ην 1293, ζην νπνίν γίλεηαη κλεία ηνπ λανχ ηνπ Αγίνπ Λεσλίδε, απφ ηνλ νπνίν ε πφιε πήξε ην φλνκά ηεο. Σν βέβαην είλαη φηη ππήξρε σο νηθηζκφο ζηελ πεξίνδν ηεο δεχηεξεο Σνπξθνθξαηίαο (1715-1820), θαη ην 1845 γίλεηαη πξσηεχνπζα ηεο επαξρίαο Κπλνπξίαο. Όκσο ηα εμαηξεηηθά αξρνληηθά θαη ηα Ππξγφζπηηά ηνπ, θαηαγξάθνληαη πξηλ ην 1845. Ζ εμεξεχλεζε απηνχ ηνπ ηφπνπ είλαη ηδηαίηεξα γνεηεπηηθή. Ζ αξρηηεθηνληθή ηνπ Λεσληδίνπ θαη ηεο Κπλνπξίαο γεληθφηεξα, κε κηα πξψηε καηηά έρεη έλα δηαθνξεηηθφ ρξψκα απφ ηεο ππφινηπεο Αξθαδίαο. Αλ δηεηζδχζνπκε φκσο πεξηζζφηεξν ζηελ έξεπλα ηεο αξρηηεθηνληθήο ηνπ ηέρλεο, δηαπηζηψλνπκε φηη νη βαζηθέο αξρέο ηεο αξρηηεθηνληθήο ηνπ αθνινπζνχλ απηέο ηεο ππφινηπεο Αξθαδίαο. Δπηπιένλ, εμίζνπ ζεκαληηθφ είλαη λα αλαθεξζεί ην γεγνλφο, φηη ην Λεσλίδην δηαθξίλεηαη γηα ηε κνλαδηθφηεηα θαη ηελ νκνξθηά ηνπ, θαη ε αξρηηεθηνληθή ηνπ έξρεηαη λα ζπκπιεξψζεη ηελ νκνξθηά ηεο θχζεο πνπ ην πεξηβάιιεη. Γεσγξαθηθά έρεη ην πξνλφκην λα βξίζθεηαη ζε ζέζε ηδηαίηεξεο θπζηθήο νκνξθηάο, ζπλδπάδνληαο βνπλφ θαη ζάιαζζα, κηαο θαη βξίζθεηαη ζηνπο πξφπνδεο ηνπ Πάξλσλα, αιιά ζπγρξφλσο κπξνζηά ηνπ απιψλνληαη θαη ηα παξάιηα ηεο αλαηνιηθήο Πεινπνλλήζνπ. θνπφο απηήο ηεο εξεπλεηηθήο εξγαζίαο είλαη, λα γλσξίζνπκε ηελ παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή ελφο ηφπνπ, θαη κέζσ ηεο παξαηήξεζεο ησλ κλεκείσλ ηνπ, λα εληνπίζνπκε φια εθείλα ηα ζηνηρεία πνπ ηνλ ραξαθηεξίδνπλ παξαδνζηαθφ νηθηζκφ. Έηζη αλαθαιχπηνληαο ηελ αξρηηεθηνληθή ηνπ Λεσληδίνπ, πνπ είλαη έλαο θεξπγκέλνο παξαδνζηαθφο θαη ηζηνξηθφο νηθηζκφο, ζα απνθηήζνπκε γεληθφηεξεο γλψζεηο γηα ηελ νηθηζηηθή παξάδνζε ηεο Αξθαδίαο θαη ηελ γεληθφηεξε αξρηηεθηνληθή ησλ παξαδνζηαθψλ νηθηζκψλ. 53
I. ΠΑΡΑΓΟΗΑΚΟΗ ΟΗΚΗΜΟΗ Οη παξαδνζηαθνί νηθηζκνί απνηεινχλ θαηεγνξία ησλ «παξαδνζηαθψλ ζπλφισλ», πεξηνρψλ ηδηαίηεξεο πξνζηαζίαο απφ ην θξάηνο. Ο ραξαθηεξηζκφο ελφο νηθηζκνχ σο παξαδνζηαθνχ γίλεηαη κε Πξνεδξηθφ Γηάηαγκα, θαηφπηλ αηηηνινγηθήο πξφηαζεο ηνπ αξκφδηνπ Τπνπξγνχ, ε νπνία δεκνζηεχεηαη ζηελ Δθεκεξίδα ηεο Κπβεξλήζεσο (ΦΔΚ). Απηφ απνηειεί δηνηθεηηθή πξάμε επηβνιήο εηδηθψλ φξσλ θαη πεξηνξηζκψλ δφκεζεο ζηνπο παξαδνζηαθνχο νηθηζκνχο. Α. Σα ζηνηρεία πνπ ραξαθηεξίδνπλ έλαλ νηθηζκό σο παξαδνζηαθό Σν ηδηαίηεξν θπζηθφ θάινο ηνπ νηθηζκνχ Οη δψλεο ηδηαίηεξνπ θάινπο θαη θπζηθνί ζρεκαηηζκνί πνπ ζπλνδεχνπλ θαη πεξηβάιινπλ αθίλεηα θαη ζηνηρεία αξρηηεθηνληθήο θιεξνλνκίαο. Πξφθεηηαη γηα ηδηάδνπζα πεξίπησζε ησλ δηαθξηηψλ ζρεκαηηζκψλ ηεο θχζεο, νη νπνίνη κπνξνχλ λα απνηεινχλ αλαπφζπαζην πεξηβάιινλ παξαδνζηαθψλ νηθηζκψλ ή ζπλφισλ. Σα δηαηεξεηέα, ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη βάζεη πξνυπνζέζεσλ θαη εηδηθήο αηηηνιφγεζεο. Ωο δηαηεξεηέα ραξαθηεξίδνληαη: α. Μεκνλσκέλα θηίξηα ή ηκήκαηα θηηξίσλ ή ζπγθξνηήκαηα θηηξίσλ (δηαηεξεηέα ζχλνια, δειαδή ζχλνια δηαηεξεηέσλ θηηξίσλ πνπ ζπλζέηνπλ ηελ επξχηεξε εηθφλα ελφο κηθξνχ ηκήκαηνο ελφο νηθηζκνχ ή νηθηζηηθνχ κεηψπνπ κηαο ζπγθεθξηκέλεο νδνχ ηνπ νηθηζκνχ), αιιά θαη ζηνηρεία ηνπ πεξηβάιινληνο ρψξνπ ηνπο. Απηά ηα πεξηθεξεηαθά ζηνηρεία ζπκπεξηιακβάλνληαη γηα ην ιφγν φηη κπνξεί λα έρνπλ θαη απηά έλα ηδηαίηεξν ραξαθηήξα, π.ρ. αηζζεηηθφ, ή λα είλαη αλαγθαία γηα ηελ εμππεξέηεζε ηνπ θηηξίνπ ή ηελ πξνζπέιαζε ζε απηφ ή αθφκε θαη γηα ηελ πξνβνιή ηνπ θηηξίνπ. β. ηνηρεία ηνπ θπζηθνχ ή θαη αλζξσπνγελνχο πεξηβάιινληνο ρψξνπ, φπσο απιέο, θήπνη, ζπξψκαηα θαη θξήλεο, γ. Μεκνλσκέλα ζηνηρεία πνιενδνκηθνχ (αζηηθνχ ή αγξνηηθνχ) εμνπιηζκνχ δηθηχσλ, φπσο πιαηείεο, θξήλεο, δηαβαηηθά, ιηζφζηξσηα, γέθπξεο πνπ βξίζθνληαη εληφο ή εθηφο νηθηζκψλ. Καηά επξχηεξε έλλνηα, νη παξαδνζηαθνί νηθηζκνί είλαη βαζηθά ζηνηρεία ηεο παξαδνζηαθήο αξρηηεθηνληθήο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο θαη ηεο θπζηνγλσκίαο ηεο Διιάδαο θαη απνηεινχλ εληππσζηαθά αμηνζέαηα ηεο ρψξαο. Ο πινχηνο θαη ε πνηθηινκνξθία ηεο ειιεληθήο αξρηηεθηνληθήο θιεξνλνκηάο αλαδεηθλχεηαη ζε πεξηζζφηεξνπο απφ 650 δηαηεξεηένπο παξαδνζηαθνχο νηθηζκνχο θαη ρηιηάδεο δηαηεξεηέα θηήξηα. ηνπο ρψξνπο απηνχο απνηππψλνληαη θαη εθθξάδνληαη ηξφπνη δσήο, αηζζεηηθέο πξνηηκήζεηο, ηερληθέο κέζνδνη θαηαζθεπήο, δνκηθά πιηθά, αιιά θαη θαιιηηερληθά ξεχκαηα θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο, πνπ δηακνξθψζεθαλ ζηελ πνιπθχκαληε ηζηνξηθή εμέιημε ηεο Διιάδαο. 54
Β. Λεσλίδην παξαδνζηαθόο νηθηζκόο Με ην Π.Γ ηνπ 1977 (ΦΔΚ 98δ/2-4-1977) θαζνξίδνληαη ηα φξηα ηνπ νηθηζκνχ πξν ηνπ 23 θαη νη φξνη δφκεζεο πνπ ζπκπεξηέιαβαλ θαη ην εληφο ζρεδίνπ ηκήκα. ην ίδην δηάηαγκα θαζνξίδνληαη ππνρξεσηηθά κνξθνινγηθά ζηνηρεία ησλ θηηξίσλ. Με ην Π.Γ 594 Γ/78 ην Λεσλίδην ραξαθηεξίδεηαη παξαδνζηαθόο νηθηζκόο θαη νη δηαηάμεηο απηνχ ζπκπιεξψλνπλ απηέο ηνπ πξνεγνπκέλνπ. Σέινο κε ηελ ππ αξ ΤΠΠΟΣ/Γ.Ν..Α.Κ./63341/1416/1-10-2010 ΑΠΌΦΑΖ ΤΠΟΤΡΓΟΤ πνπ δεκνζηεχηεθε ζην ΦΔΚ 451//Α.Α.Π/27-10-2010, ην Λεσλίδην ραξαθηεξίδεηαη Ηζηνξηθόο νηθηζκόο. 55
II. ΛΔΩΝΗΓΗΟ Α. Έλαο παξαδνζηαθόο θαη ηζηνξηθόο νηθηζκόο Σν Λεσλίδην (ή Λελίδη) είλαη κία απφ ηηο πην παιηέο λαπηηθέο πνιηηείεο ηεο Διιάδαο. Δίλαη ε πξσηεχνπζα ηεο επαξρίαο Κπλνπξίαο (εηθ.2) θαη ε ηειεπηαία πφιε ηεο Ννηηαλαηνιηθήο Αξθαδίαο (95 ρηι. απφ ηελ Σξίπνιε). Σν φλνκα ηεο πφιεο νθείιεηαη, ζχκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ζηνλ Άγην Λεσλίδε θαη ζηνπο ζπκκάξηπξέο ηνπ (3νο αη.κ.υ), πνπ ηα ιείςαλά ηνπο μέβξαζε ε ζάιαζζα ζηελ παξαιία ηνπ Λεσληδίνπ. Ο θάκπνο ηνπ Λεσληδίνπ νλνκαδφηαλ ζηελ αξραηφηεηα "Γηνλχζνπ θήπνο", γεγνλφο πνπ ζπλδέεη ηε ιαηξεία ηνπ ζενχ Γηνλχζνπ κε ηελ θαιιηέξγεηα ηεο ακπέινπ ζηελ πεξηνρή. Δηθ. 2 Υάξηεο ηεο Κπλνπξίαο Σν Λεσλίδην, ζχκθσλα κε ηζηνξηθέο πεγέο, αλαθέξεηαη γηα πξψηε θνξά ζε ρξπζφβνπιιν ηνπ Αλδξφληθνπ Β Παιαηνιφγνπ ην 1293. Δθεί, γηα πξψηε θνξά, αλαθέξεηαη ν λαφο ηνπ Λεσλίδε, απφ ηνλ νπνίν ε πφιε πήξε ην φλνκά ηεο. Ωο νηθηζκφο ππήξρε ηελ πεξίνδν ηεο Γεχηεξεο Σνπξθνθξαηίαο (1715-1820). Ζ λέα πόιε ηδξχζεθε, κεηά ηελ θαηαζηξνθή ηνπ Πξαζηνχ απφ ηνλ Ηκπξαήκ (1825). Μέρξη ηφηε νη Πξαζηηψηεο δηαηεξνχζαλ ζην Λεσλίδην ηηο ρεηκεξηλέο ηνπο θαηνηθίεο. Μεηά ηελ θαηαζηξνθή ηνπ Πξαζηνχ νη θάηνηθνί ηνπ κεηαλάζηεπζαλ νκαδηθά θαη εγθαηαζηάζεθαλ κφληκα πηα ζην Λεσλίδην, δίπια ζηελ εχθνξε πεδηάδα. Απφ ηφηε αξρίδεη ε αλάπηπμε ηνπ Λεσληδίνπ, αλ θαη ηα ιακπξφηεξά ηνπ θηίξηα αλήθνπλ ζηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν. Με ηηο ζπλζήθεο πνπ επηθξάηεζαλ κεηά ηελ απειεπζέξσζε, ην Λεσλίδην απφθηεζε ηππηθά αζηηθφ ραξαθηήξα, γηα λα ζβήζεη κε ηε ζεηξά ηνπ ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα, καδί κε ηα πνιιά επαξρηαθά θέληξα. 56
Β. Παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ζηε ζεκεξηλή δνκή ηνπ νηθηζκνύ. 1. Ηζηνξηθή δηαδξνκή Tζαθσληά είλαη ε πεξηνρή πνπ εθηείλεηαη N.A. ηεο Kπλνπξίαο (εηθ.3) θαη πεξηιακβάλεη ην Λεσλίδην, ηνλ Άγην Aλδξέα, ηνλ Tπξφ, ηνλ Πξαζηφ, ηελ Kαζηάληηζα, ηε ίηαηλα, ηα Mέιαλα, ηα απνπλαθέηθα, ηελ Πξαγκαηεπηή, θαη ηνπο ζπλνηθηζκνχο ακπαηηθή, Bαζθίλα, Ληβάδη, Φνχζθα θ. ά. κηθξνχο. Παιαηφηεξα, ε Tζαθσληά, είρε πνιχ κεγαιχηεξε έθηαζε θαη έθηαλε σο ηε Mνλεκβάζηα, ηα Bάηηθα θαη ηα Eινρψξηα. Ζ επξχηεξε πεξηνρή ηεο Σζαθσληάο ζχκθσλα κε ηνπο αξραηνιφγνπο, είρε αλζξψπηλε παξνπζία ηνπιάρηζηνλ απφ ηελ Μπθελατθή επνρή. Oη Tζάθσλεο είλαη άκεζνη απφγνλνη ησλ Γσξηέσλ θαη ζηα απνκνλσκέλα θαη θαθνηξάραια κέξε ηνπο, δηαηήξεζαλ αλφζεπηε ηε ξίδα ηνπο, ηα ήζε θαη έζηκά ηνπο. H Kπλνπξία, ηδίσο ε παξαιηαθή (ζεκεξηλή Tζαθσληά), απεηέιεζε ην κήινλ ηεο έξηδαο αλάκεζα ζηνπο Λαθεδαηκφληνπο, Aξγείνπο θαη Aζελαίνπο. Tν 195 π.x. χζηεξα απφ επέκβαζε ηνπ Ύπαηνπ Pσκαίνπ Tίηνπ Φιακίληνπ, δίδεηαη ζηνπο Aξγείνπο. Oη παξηηάηεο επηκέλνπλ θαη επηηπγράλνπλ λα θξαηήζνπλ ηηο Πξαζηέο, πνπ εληάζζνληαη καδί κε άιιεο 23 ιαθσληθέο πφιεηο ησλ πεξηνίθσλ ζην "θνηλφλ ησλ Λαθεδαηκνλίσλ" ην αξγφηεξα γλσζηφ "Kνηλφλ ησλ Eιεπζεξνιαθψλσλ". Kαηά ηε Pσκαηνθξαηία νη Tζάθσλεο παξέκεηλαλ απνκνλσκέλνη ζηα δχζβαηα θαη δπζπξφζηηα κέξε ηνπο. Έηζη δηαηήξεζαλ αλφζεπηα, ηε δσξηθή ηνπο θαηαγσγή, ηε δηάιεθηφ ηνπο θαη ηα ήζε - έζηκά ηνπο. Oη θνβεξέο επηδξνκέο ησλ ιάβσλ ζηελ Eιιάδα θαη ηελ Πεινπφλλεζν επεξέαζαλ πνιχ ηνπο Tζάθσλεο θαη ηνπο αλάγθαζαλ λα κεηαλαζηεχζνπλ άιινη αλαηνιηθφηεξα, ζηηο πιαγηέο ηνπ Πάξλσλα θαη άιινη ζηνλ Πφλην, ζηα λεζηά ηνπ Aηγαίνπ θαη ζηελ Kάησ Iηαιία. Oη ιάβνη θαζππφηαμαλ νιφθιεξε ηελ Πεινπφλλεζν θαη κφλν ηελ Tζαθσληά δελ θαηάθεξαλ λα ππνδνπιψζνπλ. Kη απηφο ν αξρεγέηεο ηνπ κηζειιεληθνχ θηλήκαηνο Φαικεξάλεξ εμαίξεζε κφλν ηνπο Tζάθσλεο θαη παξαδέρζεθε πσο είλαη γλήζηνη απφγνλνη ησλ Γσξηέσλ θαη δελ αιινηψζεθαλ απφ ηηο ζιαβηθέο επηκημίεο. Aπφ ηελ επνρή ηνπ Iνπζηηληαλνχ (527 κ.x.) νη Tζάθσλεο, ζχκθσλα κε γξαπηέο αλαθνξέο Βπδαληηλψλ ζπγγξαθέσλ, αλαθέξνληαη σο άκεζνη απφγνλνη ησλ Γσξηέσλ θαη πεξηγξάθνληαη σο «επίιεθηα ζώκαηα ησλ θαζηξνθπιάθσλ» θαη ηεο ζσκαηνθπιαθήο ησλ βπδαληηλψλ απηνθξαηφξσλ, ψζηε ζην βπδαληηλφ ζηξαηφ λα ππάξρεη αμίσκα: "ηξαηνπεδάξρεο ησλ Tζαθψλσλ". ηα απνκνλσκέλα θαη δχζβαηα κέξε ηνπο, δηαηήξεζαλ γλήζηα θαη αλφζεπηε ηελ ξίδα ηνπο, ηα ήζε θαη ηα έζηκά ηνπο. Ζ απζηεξφηεηα θαη ε ιηηφηεηα ησλ εζψλ θαη ησλ εζίκσλ ηνπο δηαηεξήζεθαλ σο ηηο κέξεο καο. Kαηά ηε Φξαγθνθξαηία ε Tζαθσληά παξακέλεη πηζηή ζην Bπδάληην θαη δίλεη ζθιεξνχο αγψλεο ελαληίνλ ηνπ θαηαθηεηή. Απφ ηζηνξηθέο πεγέο ππάξρνπλ αλαθνξέο γηα ηελ ππνδνχισζε ηνπ Μνξηά ζηνπο Φξάγθνπο ην 1205, ν νπνίνο ρσξίζηεθε ζε θένπδα θαη ην θνκκάηη ηεο Σζαθσληάο ην πήξε ν Γθπ ληε Νηβειαί. Oη Γνδεθξείδνο θαη Γνπιηέικνο Bηιιεαξδνπίλνο ηηκσξνχλ ακείιηθηα ηνπο αλππφηαθηνπο Tζάθσλεο θαη ρηίδνπλ ηα θάζηξα ησλ Γεξνζξψλ θαη Mηζηξά, γηα λα ηνπο ειέγρνπλ. Μεηά απφ επαλαζηάζεηο ε Σζαθσληά πεξλά ζηα ρέξηα ησλ Σνχξθσλ - Πξψηε Σνπξθνθξαηία 1453-1715 κ.x. Kαηά ηελ πξψηε Tνπξθνθξαηία νη Tζάθσλεο βνεζνχλ ηνπο Eλεηνχο ζηνλ θαηά ησλ Tνχξθσλ αγψλα ηνπο. ηε ζπλέρεηα πεξλά μαλά γηα ιίγν ζηα ρέξηα ησλ Βελεηζηάλσλ θαη κεηά ην 1715 θαηαθηείηαη εθ λένπ απφ ηνπο Σνχξθνπο -ζε κηα Γεχηεξε Σνπξθνθξαηία- θαη ε 57
Tζαθσληά γλσξίδεη νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή αλάπηπμε πνπ ζα δηαξθέζεη κέρξη ηε κεγάιε Διιεληθή Δπαλάζηαζε (1821). Γεληθά: Oη Tζάθσλεο πξνζέθεξαλ αλππνιφγηζηεο ππεξεζίεο ζηνλ ππέξ αλεμαξηεζίαο αγψλα. Eπαλαζηάηεζαλ καδί κε ηνπο Mαληάηεο ζηηο 17, 18 Mαξηίνπ 1821. Mεηέδσζαλ ηελ επαλαζηαηηθή θιφγα ζηηο πέηζεο, ηα πινία ησλ νπνίσλ ρξεκαηνδνηνχζαλ νη Tζάθσλεο. Mε δπν επαλαζηαηηθά ζψκαηα (500) αλδξψλ πνιέκεζαλ ζ' φιεο ηηο κάρεο, πνιηφξθεζαλ ηα θξνχξηα ηεο Mνλεκβάζηαο θαη Tξηπνιηηζάο θαη ηα θπξίεπζαλ. Πξφζθεξαλ φινλ ηνπο ηνλ πινχην θαη ηα πινία, θαη ην θπξηφηεξν: πληεξνχζαλ θαη αλεθνδίαδαλ ην ζηξαηφπεδν ησλ Bεξβαίλσλ, πνπ ήηαλ ε ςπρή ηνπ επαλαζηαηεκέλνπ Mνξηά. Mεηά ηελ απειεπζέξσζε ηεο παηξίδαο καο, ε Tζαθσληά ζπλέρηζε ηελ πξνζθνξά ηεο ζ' φινπο ηνπ ηνκείο ηνπ Eζληθνχ βίνπ θαη, παξά ηελ επηθνηλσλία θαη ηηο επηκημίεο, δηαηήξεζε ηα δσξηθά ηεο ζηνηρεία, πνπ είλαη: είλαη παξαθζνξά ηεο αξραίαο δσξηθήο δηαιέθηνπ. Ζ ηζαθψληθε δηάιεθηνο ζεσξείηαη ε αξραηφηεξε ζηνλ θφζκν. ν ηζαθψληθνο ρνξφο ε ελδπκαζία (ηδνπκπέο γηα ηε γπλαίθα θαη πνπθακίζα γηα ηνλ άλδξα) ηα ήζε θαη έζηκά ηνπο (απζηεξφηεηα εζψλ, ιηηφηεηα, απηνπεηζαξρία, κνηξνιφγηα, ην θατκάηζη: είδνο πίηαο πνπ κνηξάδνπλ κεηά ηελ ηαθή ηνπ λεθξνχ). Δηθ. 3 (Πεγή ράξηε: Θ. Κσζηάθεο, 1986 Λεμηθό ηεο ηζαθσληθήο δηαιέθηνπ, 1νο ηόκνο) 58
Δηθ.4 H Σζαθσληά ζηε Γεχηεξε Σνπξθνθξαηία (1715-1820) Μεηά ηε λέα θαηάθηεζε ηνπ Μνξηά απφ ηνπο Σνχξθνπο (1715), ε δηνηθεηηθή δηαίξεζε παξέκεηλε πεξίπνπ ε ίδηα κε ησλ Βελεηζηάλσλ. ηελ πεξηνρή φκσο ηεο ζεκεξηλήο επαξρίαο Κπλνπξίαο, βξίζθεηαη ην βηιαέηη ηνπ Αγίνπ Πέηξνπ, ελψ ε Σζαθσληά θαίλεηαη λα ππαγφηαλ ζην βηιαέηη απηφ κέρξη ην 1819. Σφηε έγηλε δηρνηφκεζε ηνπ βηιαεηηνχ θαη πξνήιζαλ ην βηιαέηη ηνπ Αγίνπ Πέηξνπ θαη ην βηιαέηη ηνπ Πξαζηνχ, γεηηνληθφ θαη λφηηα ηνπ πξψηνπ.σνχην ην βηιαέηη ηνπ Πξαζηνχ ζα πεξηιάκβαλε θπξίσο ηα ηξία ρσξηά: ηνλ Πξαζηφ, ηελ Καζηάληηζα θαη ηε ίηαηλα αιιά θαη ηα Καιχβηα ηνπ Αγίνπ Αλδξέα, ην λαπηηθφ ζηαζκφ ηνπ Σπξνχ θη φινπο ηνπο άιινπο παξάιηνπο νηθηζκνχο, πνπ κεξηθνί δελ είραλ δηακνξθψζεη αθφκα ηα νλφκαηα ηνπο, θη έθηαλε κέρξη ην Λεσλίδην (εηθ.4). ην βηιαέηη ηνπ Πξαζηνχ δελ θαηνηθνχζαλ Σνχξθνη (ή ίζσο ιίγνη ζε δηάθνξεο πεξηφδνπο θαη επνρέο), γηαηί θαη πνιιά απνδνηηθά ηζηθιίθηα δελ ππήξραλ θαη γηαηί ε θνξνινγία ησλ ξαγηάδσλ γηλφηαλ απφ ηνπο θνηδακπάζεδεο θαη πξνεζηνχο. Μφλν ν Σνχξθνο θαηήο (θαδήο-kadi) πεξλνχζε ή θαη δηέκελε εθεί, γηα λα εθδηθάδεη ηηο δηαθνξέο ηνπ θαδά, δειαδή ηεο δηθαζηηθήο πεξηνρήο ηνπ Πξαζηνχ. Σελ πεξίνδν ηεο ηνπξθνθξαηίαο 17ν θαη 18ν αη. πνιινί θάηνηθνη ηνπ Πξαζηνχ πήγαλ ζηελ Κσλ/πoιε θαη ζε άιια θέληξα ηνπ εμσηεξηθνχ θαη εκπνξεχνληαλ, ηδξχνληαο εκπνξηθέο επηρεηξήζεηο θαη νίθνπο. Δίραλ δηθά ηνπο θαξάβηα θαη κεηέθεξαλ εκπνξεχκαηα, κεηαλάζηεπαλ ζηελ Πφιε, εκπνξεχνληαλ εθεί θαη είραλ θαηνξζψζεη λα πάξνπλ απφ ηνλ ζνπιηάλν ην πξνλφκην ηνπ βνπηχξνπ. Σν κεηέθεξαλ απφ ηε Ρσζία, ηελ Κξηκαία θαη ην πνπινχζαλ ζηηο ρψξεο πνπ εμνπζίαδαλ νη Οζσκαλνί. 59
Μάιηζηα, φπσο αλαθέξεη ν Deffner, Γεξκαλφο λενειιεληζηήο, αξραηνιφγνο, πεξηεγεηήο, νη Σζάθσλεο δηέζρηζαλ ην Γνχλαβε, αγφξαζαλ έλα αιαησξπρείν θνληά ζηα ζχλνξα Βαβαξίαο θαη Απζηξίαο θαη εκπνξεχηεθαλ αιάηη, πνπ κεηέθεξαλ απφ ην Γνχλαβε ζηελ Κσλ/πoιε, απφ φπνπ πξνκεζεχνληαλ κέιη, ην νπνίν επίζεο πνπινχζαλ. Ήηαλ δαηκφληνη ζην εκπφξην νη Σζάθσλεο. Αθφκα θαη νηθηζκφ ίδξπζαλ θνληά ζην αιαησξπρείν πνπ ην νλφκαζαλ ZAKONISHEIM. Πινχηηδαλ νη Σζάθσλεο ζην εμσηεξηθφ, αιιά δελ μερλνχζαλ. Γχξηδαλ ζηελ παηξίδα ηνπο, ηνλ Πξαζηφ θαη εθεί έρηηδαλ λανχο (λαφο ησλ Σαμηαξρψλ ην 1732), πχξγνπο(ν Γεψξγηνο αξαληάξεο αλήγεηξε έλαλ κε ην γπλαηθάδειθφ ηνπ Γεψξγην Μεξίθα ην 1722), κεγάια ζπίηηα, μελψλα θαη πδξαγσγείν. 2. Αξρηηεθηνληθέο επηξξνέο Μεηά ηελ απειεπζέξσζε, ην 1833 ζπζηάζεθε ε Δπαξρία Κπλνπξίαο, κε πξσηεχνπζα αξρηθά ηνλ Πξαζηφ. Μεηά ηελ θαηαζηξνθή ηνπ Πξαζηνχ απφ ηνπο Σνχξθνπο, ην Λεωλίδην έγηλε πξωηεύνπζα ηεο επαξρίαο Κπλνπξίαο -ην 1845- θαη παξακέλεη έσο ζήκεξα. Λφγσ ησλ θαηαθηεηψλ ε παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή ππέζηε επηξξνέο, απφ πνιιαπιέο ηππνινγηθέο κνξθνινγηθέο εηζβνιέο, πνπ έρνπλ αθήζεη αλεμίηεια θαη πνιππνίθηια ίρλε. Ζ αξρηηεθηνληθή απφ ηε κηα είλαη επηβιεηηθή θαη θξνπξηαθή, ιφγσ ησλ θαηαθηεηψλ, ελψ απφ ηελ άιιε ηα νλνκαζηά αξρνληηθά ηνπ Λεσληδίνπ ζπκβνιίδνπλ ηελ κεγάιε νηθνλνκηθή αθκή ηνπ ηφπνπ πξηλ απφ ηελ επαλάζηαζε, θπξίσο απφ ηνπο Βελεηζηάλνπο. Αμίδεη λα πεξπαηήζεη θαλείο ζηα ζνθάθηα ηνπ νηθηζκνχ γηα λα δεη ηα παιηά δίπαηα θαη ηξίπαηα αξρνληηθά πνπ θηίζηεθαλ κεηαμχ 1840 θαη 1910 απφ ληφπηνπο αιιά θαη Ηηαινχο ηερλίηεο, ζηα νπνία ζπλππάξρνπλ νη δπηηθέο επηξξνέο κε ηα δηθά καο ιατθά ζηνηρεία. Οη θάηνηθνη ηνπ Λεσληδίνπ ππήξμαλ θηιαπφδεκνη. Απφ λένη εγθαηέιεηπαλ ηελ παηξίδα ηνπο θαη κεηαλάζηεπαλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ηε Βνπιγαξία, Ρνπκαλία, Αίγππην θαη Ρσζία θαη αζρνινχληαλ κε ην εκπφξην. Δπηζηξέθνληαο ζηελ παηξίδα ηνπο πινχζηνη, έθηηδαλ κεγαινπξεπή νηθήκαηα, ελζσκαηψλνληαο κέζα ζηελ παξαδνζηαθή ηνπο αξρηηεθηνληθή ηηο λέεο αξρηηεθηνληθέο επηξξνέο πνπ είραλ δερηεί (νληάδεο, κεζάληξεο, δσγξαθηζηά θαη ηακπιαδσηά ηαβάληα, θιπ). ε νξηζκέλεο δε πεξηπηψζεηο παξνπζηάδνληαη αξρηηεθηνληθέο επηδξάζεηο ηνπ επξχηεξνπ ειιεληθνχ ρψξνπ, φπσο ηεο λενθιαζηθήο ηάζεο θαη ηεο αηγαηνπειαγίηηθεο αξρηηεθηνληθήο. Δπεηδή ην Λεσλίδην απνηεινχζε, φπσο αλαθέξζεθε θαη πην πάλσ, λαπηηθή πνιηηεία ηεο Διιάδαο, δέρηεθε επηξξνέο απφ ηα γεηηνληθά παξάιηα ησλ πεηζψλ θαη ηεο Ύδξαο. Υαξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία απνηεινχλ νη βνηζαισηέο απιέο κε ηα πεξίηερλα ζρέδηα, θαη ηα λεψηεξα λενθιαζηθά κε ηα ρξσκαηηζηά επηρξίζκαηα θαη ηηο θαηαζθεπαζηηθέο ιεπηνκέξεηεο ζηα γείζα, ζηα εμσηεξηθά αλνίγκαηα, ζηηο ηνμσηέο απιφζπξεο θαη ζηηο δσγξαθηζηέο νξνθέο. 60
3. Γεσγξαθηθόο, Χσξνηαμηθόο θαη Πνιενδνκηθόο ηζηόο Δηθ. 5 Σν Λεσλίδην είλαη ρηηζκέλν ζηνπο πξφπνδεο ηνπ Πάξλσλα. Σν Λεσλίδην απνηειεί κηα απφ ηηο πην γξαθηθέο θσκνπφιεηο ηεο Πεινπνλλήζνπ. Υηηζκέλε θάησ απφ ηνπο απφθξεκλνπο ηζαθψληθνπο βξάρνπο (εηθ.5) χςνπο 300 κ. πεξίπνπ δεκηνπξγεί έλα αίζζεκα πξνζηαζίαο. Πνιενδνκηθά, ην ζεκεξηλφ θέιπθνο ζηελ Κπλνπξία παξνπζηάδεη ηφζε πνηθηιία φζε ηνπιάρηζηνλ θαη ε αξρηηεθηνληθή ηεο. Καζψο κάιηζηα νη νηθηζκνί πεξλνχλ απφ δηάθνξεο θάζεηο νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο, ζπρλά ζπλππάξρνπλ δείγκαηα θάζε θαηεγνξίαο ζηνλ θαζέλα ηνπο. ην Λεσλίδην γηα παξάδεηγκα, ηα αζηηθά δείγκαηα ηεο εκπνξηθήο αθκήο ηνπ 19 νπ αη. ζπλππάξρνπλ κε ηα αγξνηηθά ησλ παξαδνζηαθψλ γεσξγψλ βνζθψλ. ε χςσκα πνπ δεζπφδεη ηεο πφιεο, ζψδνληαη ηξεηο ραξαθηεξηζηηθνί παιηνί αλεκφκπινη (εηθ.6), πνπ καο πξνεηνηκάδνπλ γηα ηελ είζνδφ καο ζε έλαλ πνιχ γξαθηθφ νηθηζκφ. Ο νηθηζκφο απηφο πνπ πεξηθιείεηαη βφξεηα θαη λφηηα απφ ηνπο νξεηλνχο απηνχο φγθνπο ηνπ Πάξλσλα, είλαη ρηηζκέλνο ζηηο εθβνιέο ηνπ πνηακνχ Γαθλψλα, ηνπ νπνίνπ νη πξνζρψζεηο δεκηνχξγεζαλ έλαλ κηθξφ εχθνξν θάκπν έθηαζεο πεξίπνπ 4.000 ζηξεκκάησλ πνπ απνηειεί θαη ηελ θχξηα πινπηνπαξαγσγηθή πεγή ηνπ Λεσληδίνπ. Ο θάκπνο αλαπηχζζεηαη αλαηνιηθά ηνπ νηθηζκνχ θαη παξεκβάιιεηαη αλάκεζα ζην Λεσλίδην θαη ζηηο αθηέο ηνπ Μπξηψνπ Πειάγνπο. 61
Δηθ. 6 ηελ είζνδν ηνπ Λεσληδίνπ δεζπφδνπλ νη ηξεηο αλεκφκπινη Δηθ.7 Ζ ζπλνηθία Κνίιαζνπ απφ ηνλ πνηακφ Γαθλψλα (ηνλ αξραίν ειηλνχληα). ην βάζνο ε θνξπθνγξακκή ηεο Κνηκσκέλεο. 62
Δηθ. 8 Άπνςε ηνπ Λεσληδίνπ απφ ηνλ θφθθηλν βξάρν. Δηθ. 9 Ο πνηακφο Γαθλψλαο πεξλά κέζα απφ ηνλ νηθηζκφ 63
ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ηνπ ην έδαθνο είλαη νξεηλφ θαη ρξεζηκνπνηείηαη γηα βνζθφηνπνπο αλ εμαηξεζεί ε αμηφινγε θαιιηεξγήζηκε έθηαζε ησλ 4000 ζηξεκκάησλ λφηηα ηνπ πνηακνχ Γαθλψλα. Η κνξθή απηή ηνπ εδάθνπο, έπαημε ηνλ ζπνπδαηόηεξν ξόιν ζηνλ ηξόπν πνπ δηακνξθώζεθε νηθηζηηθά ην Λεσλίδην. ηνλ επίκεθεο ρψξν κεηαμχ απηψλ ησλ δχν θπζηθψλ εκπνδίσλ αλαπηχρζεθε ν θχξηνο νηθηζκφο. Σν Λεσλίδην είλαη ρηηζκέλν θαηά κήθνο ηεο θνίηεο ηνπ πνηακνχ Γαθλψλα (εηθ. 7,8, 9, 10, 11) θαη ην έδαθφο ηνπ μεθηλά κε ήπηεο θιίζεηο ζηελ πεξηνρή ηνπ πνηακνχ γηα λα θαηαιήμεη ζε έληνλεο ζην βφξεην θαη λφηην ηκήκα ηνπ νηθηζκνχ. Δηθ. 10 Παιαηά άπνςε ηνπ Γαθλψλα θαη κηα εθ ησλ γεθπξψλ πνπ έλσλαλ ηα 2 ηκήκαηα ηνπ νηθηζκνχ. Δηθ.11 εκεξηλή άπνςε ηνπ Γαθλψλα ρσξίο λεξφ 64
Δηθ. 12 Άπνςε ηνπ Κνίιαζνπ απφ ηελ πεξηνρή ηάε ηελ πφιε έρνπλ δεκηνπξγεζεί, ιφγσ ηεο εδαθηθήο δηακφξθσζεο, νη ζπλνηθίεο ΗΟ ζηα αλαηνιηθά, ΣΑΖ (εηθ.10) ζηα Γπηηθά θαη ΚΟΗΛΑΟ ζηα λνηηνδπηηθά, πνπ είλαη θάπσο απνθνκκέλν απφ ηνλ θχξην νηθηζκφ θαη επηθνηλσλεί κε ηνλ θπξίσο νηθηζκφ κε ηξείο γέθπξεο. Βφξεηα νη ηζαθψληθνη βξάρνη απνηεινχλ έλα θπζηθφ εκπφδην επέθηαζεο, ελψ ζην θέληξν ηεο θνηιάδαο ν πνηακφο Γαθλψλαο κε αξθεηά πιαηηά θνίηε πνπ θπκαίλεηαη απφ 50-120 κ. απνηειεί κε ηε ζεηξά ηνπ θη απηφο έλα θπζηθφ φξην. Σα νηθνδνκηθά ηεηξάγσλα ηνπ θεληξηθνχ ηκήκαηνο έρνπλ πνιπγσληθή κνξθή, ελψ ζην ζχλνιφ ηνπ ν νηθηζκφο κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο δηάζπαξηνο. Ο νηθηζκφο ηνπ Λεσληδίνπ δηαζέηεη ζπλνιηθά 1500 ζπίηηα, απφ ηα νπνία ην 10% ρξεζηκνπνηείηαη επνρηαθά. Ζ πην ππθλνθαηνηθεκέλε πεξηνρή θαη ζπγρξφλσο ην παιαηφηεξν ηκήκα ηνπ είλαη ην θέληξν ηνπ νηθηζκνχ. Δθεί βξίζθνληαη φιεο νη θεληξηθέο ιεηηνπξγίεο, ην εκπφξην θαη νη Τπεξεζίεο. Απηφ επεξεάδεη θαη ηελ αξρηηεθηνληθή, αθνχ κφλν ζην θέληξν ηα θηίξηα ζπλδπάδνπλ θαηνηθία ζηνλ φξνθν θαη εκπφξην ζην ηζφγεην. Σν θέληξν ηνπ νηθηζκνχ απνηειεί ηνλ ηφπν ζπγθέληξσζεο ησλ θαηνίθσλ κε ιηγνζηέο πιαηείεο θαη θαθελεία πνπ απνηεινχλ ηνλ κφλν ηξφπν αλαςπρήο. Αλάζα ηνπξηζηηθή γηα ην Λεσλίδην, απνηειεί ν νηθηζκφο ηεο Πιάθαο, πνπ είλαη άξξεθηα δεκέλνο καδί ηνπ θαη ιεηηνπξγηθά θαη νηθνλνκηθά. Ο νηθηζκφο ηεο Πιάθαο βξίζθεηαη βφξεηα ηνπ κηθξνχ ιηκαληνχ θαη νηθηζηηθά απνηειείηαη θπξίσο απφ ηαβέξλεο, μελνδνρεία θαη ελνηθηαδφκελα δσκάηηα. 65
Γ. Αξρηηεθηνληθή θηηξηαθνί ηύπνη Πξφθεηηαη γηα έλαλ αμηφινγν νηθηζκφ, κε ηζηνξηθά δηαηεξεηέα κλεκεία, αξρνληηθά θαη πχξγνπο πνπ έρνπλ ρηηζηεί πξηλ απφ ην 1800 θαη λενθιαζηθά ησλ κέζσλ ηνπ 19νπ αηψλα. Σν Λεσλίδην θαη ε πεξηνρή ηνπ, ραξαθηεξίδνληαη απφ αξρηηεθηνληθή, κνλαδηθή ζηελ Αξθαδία. Γεκέλε άξξεθηα κε ηηο θιηκαηνινγηθέο, γεσκνξθνινγηθέο, θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο, ε ηνπηθή αξρηηεθηνληθή ραξαθηεξίδεηαη απφ ην απιφ, ιηηφ, απζηεξφ θαη γεσκεηξηθφ ηεο χθνο. Απφ ηα απιά ζπίηηα θαζεκεξηλήο αλάγθεο θαη ηελ εμέιημή ηνπο ζε αξρνληηθά, κέρξη ηα ακπληηθά ππξγφζπηηα, ηα θάζηξα θαη ηηο θαζηξνπνιηηείεο, ε πεξηνρή θαηέρεη κηα μερσξηζηή ζέζε ζην ρψξν ηεο ειιεληθήο παξαδνζηαθήο αξρηηεθηνληθήο. πλαληνχκε νρπξέο θαηνηθίεο θαη ζπγθξνηήκαηα, νηθίεο ζε απιέο κε ςειφ καληξφηνηρν, ζπίηηα θηηζκέλα ζε ζεηξέο κε κέησπν ζην δξφκν θαη αξαηνρηηζκέλα αγξνηηθά ζπίηηα. Σα επηβιεηηθά αξρνληηθά, ζπλήζσο δηψξνθα, δηεζπαξκέλα ζηελ πφιε, κε φκνξθεο απιφπνξηεο, ραξαθηεξηζηηθά ρξψκαηα ζηα επηρξίζκαηα θαη πινχζην εζσηεξηθφ δηάθνζκν απνηεινχλ εμαίξεηα δείγκαηα ηνπηθήο αξρηηεθηνληθήο. Μεξηθά απφ απηά έρνπλ ηε κνξθή πχξγνπ. Αλάκεζά ηνπο, μερσξηζηή ζέζε θαηέρνπλ ν Πχξγνο ηνπ Πνιπηίκνπ (1816), ν Πχξγνο ηνπ Υαηδεξνχδε (1750), ν Πχξγνο ηνπ Ννχθξε θαη ν Πχξγνο ηνπ Σζηθαιηψηε (1808) πνπ απνηειεί έλα απφ ηα παιαηφηεξα θαη ζπνπδαηφηεξα νηθνδνκήκαηα ηεο Πεινπνλλήζνπ θαη έρεη θαηαζθεπαζζεί ζηελ Σνπξθνθξαηία (εηθ. 13, 13α, 14, 15, 15α). Δηθ. 13 Φσηνγξαθία ηνπ Πχξγνπ Σζηθαιηψηε πξηλ ηελ αλαπαιαίσζή ηνπ 66
Δηθ. 13α Ο Πχξγνο ηνπ Σζηθαιηψηε (1808), ζήκεξα Δηθ. 14 Ο Πχξγνο ηνπ Πνιπηίκνπ (1816) 67
Εικ. 15 Ο Πφργος του Χατζηροφδη (1750) Εικ. 15 α Ο Πφργος του Νοφφρη 68
Δηθ. 16 Οηθία Γηαλλνχζε Δηθ. 17 Νενθιαζηθφ θηίξην ηνπ Λεσληδίνπ Οη επηξξνέο ηνπ Nενθιαζηθηζκνχ δελ αθήλνπλ αλεπεξέαζηνπο ηνπο πινχζηνπο, εθνπιηζηέο θπξίσο Σζάθσλεο, πνπ δηέζεηαλ νηθνλνκηθή επκάξεηα. Με ην εκπφξην θαη ηα ηαμίδηα ηνπο ζηε Γχζε, γλσξίδνπλ λένπο ηφπνπο θαη θέξλνπλ λέα ξπζκνινγηθά ζηνηρεία γηα λα θηηάμνπλ ηηο λέεο ηνπο θαηνηθίεο-νενθιαζηθά αξρνληηθά- δεκηνπξγψληαο έλαλ εμειηθηηθφ ηχπν, ηα Νενθιαζηθά απιήο κνξθήο (εηθ. 16,17), κε ζηνηρεία άξξεθηα δεκέλα κε ηελ παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή ηεο πεξηνρήο. 69
1. Χαξαθηεξηζηηθνί ηύπνη θηηζκάησλ ε πνιχ γεληθέο γξακκέο ηα θηίζκαηα ρσξίδνληαη ζε δχν κεγάιεο θαηεγνξίεο: ην κνλψξνθν θαιύβη (κνλφζπηην) θαη ην ζπίηη κε δηάθνξεο παξαιιαγέο. Αλαιπηηθφηεξα: α. Σν κνλώξνθν θαιύβη (κνλόζπηην) : Σν πξψην θηίζκα πνπ ζπλαληάηαη ζην πεδηλφ Λεσλίδην είλαη ην κνλώξνθν θαιύβη. ηελ απιή ηνπ κνξθή ζηεγάδεη αλζξψπνπο θαη δψα ζε εληαίν ρψξν. Ο πξσηφγνλνο ραξαθηήξαο ηνπ δείρλεη φηη ζα κπνξνχζε θάιιηζηα λα αλαρζεί ζηελ αξρατθή πεξίνδν. Σν θαιύβη απηφ είλαη ρακειφ θηίζκα (εηθ. 18), κνλψξνθν, κε απζηεξά παξαιιειφγξακκε θάηνςε, πιαηπκέησπν θαη ιηζφθηηζην. Έρεη μχιηλε δίξξηρηε θπξίσο ζηέγε κε θεξακίδηα, ρσκάηηλν δάπεδν, ιηγνζηά κηθξά αλνίγκαηα θαη ηδάθη ρσξίο θακηλάδα ζηνλ άμνλα ηεο κηαο ζηελήο πιεπξάο. Σν θαιχβη κπνξεί λα έρεη εζσηεξηθά δχν ή ηξεηο αλαβαζκνχο ζην δάπεδν. ηηο αξρηθέο κνξθέο, ν δηαρσξηζκφο ηνπ ρψξνπ θαηνηθίαο απφ ηνλ ρψξν ησλ δψσλ γηλφηαλ κε ρακειφ πεδνχιη. Σν ρακειφηεξν επίπεδν (θαηνχγη) πξννξίδνληαλ γηα ηα δψα. ε κηα άθξε (εκπνθφ) ηνπνζεηνχζαλ ηελ ηξνθή ηνπο, ην ςειφηεξν ηκήκα (γσληά) κέλνπλ νη άλζξσπνη, πνπ θνηκνχληαη εθαηέξσζελ ηεο εζηίαο «θαηάρακα».ηελ απέλαληη, απφ ηελ είζνδν, πιεπξά ηεο γσληάο, ππάξρεη εγθάξζηα ηξχπα ζηνλ ηνίρν (λεξνρχηα) ψζηε λα απνκαθξχλνληαη ηα λεξά ηεο ιάηξαο έμσ απφ ην θαιχβη. Γπν ηύπνη θαιπβηνύ: Με έλα αλαβαζκφ Με δπν αλαβαζκνχο ζε εδάθε κε κεγαιχηεξε θιίζε Όπνπ: 1. θαηνχγη (θαηψη) ην ρακειφηεξν επίπεδν γηα ηα δψα 2.&3. γσληά ην επίπεδν γηα ηνπο αλζξψπνπο, κε ή φρη ηδάθη 4. λεξνρχηα γηα ηα λεξά ηεο ιάηξαο 5. κπαζηνχλη ην ρακειφ πεδνχιη 6. ραλέ εζνρή ηδαθηνχ 7. εκπνθφ (εκπαηή) είζνδνο ζπηηηνχ 8. πάηε (παηάξη) μχιηλν κεζνπάησκα 9. μνπζηάγη ζθεπαζηφο εμψζηεο 10. κπάδ ε ρψξνο ζπηηηνχ απέλαληη απφ ην ηδάθη 11. ιηαθνπηέ ιηαθσηφ 12. λνληά ελδηάκεζνο ρψξνο κεηαμχ γσληάο θαη κπάδ ε 13. θαηνπηζέιη (θνηέηζη) 14. πεηνχιη απνζήθε 15. ιελέ ρψξνο πιπζίκαηνο ξνχρσλ 70
Δηθ. 18 Καιχβη ζην Λεσλίδην. Γίπια ζηελ πφξηα ππάξρνπλ πάληα κία ή δχν εζνρέο ζηνλ ηνίρν «ζνπδ ίδεο» (ζπξίδεο), κηθξέο νξζνγψληεο ηξχπεο κε δχν θεξακίδηα ζπλήζσο ζην πάλσ ηκήκα ηνπο, φπνπ ν ηδηνθηήηεο άθελε κηθξναληηθείκελα ή ην θιεηδί. Παξφιε ηελ απιντθή κνξθή απηνχ ηνπ ηχπνπ, νη ιεπηνκέξεηεο απνδίδνληαλ κε πεξίζζεηα θαιιηηερλία (ηνμσηά ππέξζπξα πάλσ απφ ηελ πφξηα, πεξίηερλεο εζνρέοζνπδ ίδεο, αξκνιφγεκα ζηελ ιηζνδνκή, ίρλε ινπιαθί ρξψκαηνο ζηελ ηνηρνπνηία, ιίζηλνο αλαβαζκφο ζηελ είζνδν γηα πξνζηαζία απφ ηα λεξά). Καη εδψ, νη ζπκπιεξσκαηηθνί βνεζεηηθνί ρψξνη ππάξρνπλ ζηελ απιή. Ο θνχξλνο ζπλήζσο θνιινχζε πάλσ ζηελ ηνηρνπνηία ηνπ θαιπβηνχ, απφ ηελ αλαηνιηθή πιεπξά πνπ βξηζθφηαλ ε είζνδνο. Ο απφπαηνο(ηνπαιέηα) βξηζθφηαλ καθξηά απφ ην ζπίηη, ζε κηα γσληά ηεο απιήο, ελψ ην θνηέηζη, ην θνπκάζη (γηα ηα ρνηξηλά), ν ιελφο θαη ε ζηνίβα κε ηα θαπζφμπια, ρσξνζεηνχληαλ θη απηά ζηελ απιή. Με ηελ αχμεζε ησλ θηηζκάησλ ζηελ πεξηνρή θαη ηελ «αζηηθνπνίεζε» ηνπ ρψξνπ άξρηζε ν δηαρσξηζκφο ησλ ρξήζεσλ. Σν θαιύβη ρξεζηκνπνηείηαη κφλν ζαλ θαηνηθία ελψ ηα δψα απνθηνχλ ην δηθφ ηνπο κέξνο έμσ απφ ην θηίζκα. Σέηνηα δείγκαηα θηηζκάησλ ππάξρνπλ αθφκα ζηελ πεξηθέξεηα ηνπ Λεσληδίνπ. β. Σύπνο Α (Σν δίπαην) Άκεζε εμέιημε ηνπ «θαιπβηνχ» απνηειεί ην δίπαην (δηψξνθν) ζπίηη φπνπ ππάξρεη δηαθνξνπνίεζε ησλ ιεηηνπξγηψλ. Ζ θαηαζθεπή ηνπ αλάγεηαη ζηηο αξρέο ηνπ 1700. Γύν είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ζπίηηα Τύπνπ Α, ην έλα ζε νξηδόληην έδαθνο θαη ην άιιν ζε θεθιηκέλν: ε νξηδόληην έδαθνο Ζ θάηνςε αθνινπζεί απζηεξά ην γεσκεηξηθφ παξαιιειφγξακκν ζρήκα. Σν ηζφγεην (θαηψη) είλαη εληαίνο ρψξνο ζνισηφο θαη ρξεζηκνπνηείηαη γηα απνζήθε θαη θάπνηεο θνξέο ζαλ ζηάβινο. 71
ε πεξηπηψζεηο πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ηνπο γχξσ ρψξνπο ζαλ ζηάβινπο, ην θαηψη κπνξνχζε λα ρξεζηκνπνηεζεί θαη ζαλ θνπδίλα, ελψ θαη ην θαινθαίξη ρξεζηκνπνηνχληαλ ζαλ ρψξνο δηακνλήο, ιφγσ δξνζηάο. Μηα άθξε ηνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζαλ απνζεθεπηηθφο ρψξνο γηα ηελ θχιαμε ησλ ηξνθίκσλ. Ζ δηακνλή ησλ αλζξψπσλ γίλεηαη ζην αλψη, πνπ αξρηθά ρσξίδεηαη κε ηε κεζάληξα (ιεπηφ εζσηεξηθφ ηνίρν) ζε δχν ρψξνπο, ηε ζάια πνπ είλαη ν κεγάινο ρψξνο ηνπ ζπηηηνχ, ζηνλ νπνίν ππάξρεη θαηαπαθηή κε μχιηλε ζθάια πνπ νδεγεί ζην ηζφγεην θαη ην ρεηκσληάηηθν, ν κηθξφο ρψξνο κε ην ηδάθη θαη ηα ιίγα αλνίγκαηα γηα λα είλαη δεζηφο. Κχξην εμσηεξηθφ ραξαθηεξηζηηθφ, είλαη ε θακάξα ζηελ πξφζνςε, πνπ ππνζηεξίδεη ηνλ εμψζηε ηνπ νξφθνπ ( μνπζηάγη ) θαη νδεγεί ζην θαηψθιη ηεο εηζφδνπ. Σν μνπζηάγη ζηεξίδεηαη ζηελ θακάξα, θάησ απφ ηελ νπνία ππάξρεη ε πφξηα ηνπ ηζνγείνπ πξνο ην θαηψη. Δθηφο ηνπ γεσκεηξηθνχ φγθνπ ηνπ θηηξίνπ θαη ζην επίπεδν ηνπ ηζνγείνπ ππάξρεη ζηέξλα γηα απνζήθεπζε ηνπ βξφρηλνπ λεξνχ. Υαξαθηεξηζηηθφ ζπίηη απηνχ ηνπ ηχπνπ, απνηειεί ε νηθία Γνιεγνχ (εηθ. 19). Δηθ. 19 πίηη Ν. Γνιεγνχ ζην Λεσλίδην (Αξρηηεθηνληθά ζρέδηα Γ. Φηιηππίδε) 72
ε θεθιηκέλν έδαθνο: ηελ πεξίπησζε απηή ε κεγάιε πιεπξά δηαηάζζεηαη θάζεηα πξνο ηελ θιίζε ηνπ εδάθνπο. Ζ θάηνςή ηνπ έρεη φπσο θαη ε πξνεγνχκελε κνξθή γεσκεηξηθφ παξαιιειφγξακκν ζρήκα. 73
Σν ηζφγεην εδψ αλαπηχζζεηαη ζε επίπεδα. Σν έλα ηκήκα πνπ θαηαιακβάλεη ην ρψξν ηνπ θαηψηεξνπ ηκήκαηνο ηνπ εδάθνπο είλαη ζνισηφ. Υξεζηκνπνηείηαη σο απνζεθεπηηθφο ρψξνο ηνπ ζπηηηνχ θαη έρεη είζνδν απφ ηελ κεγάιε εμσηεξηθή πιεπξά ηνπ νηθήκαηνο. Σν άιιν ηκήκα απνηειεί ην ρψξν ηνπ ρεηκσληάηηθνπ κε ην ηδάθη. Σα δχν επίπεδα ζπλδένληαη κε μχιηλε ζθάια. ην ηξίην επίπεδν πνπ απφ ηελ κηα πιεπξά ηνπ είλαη ηζφγεην θαη απφ ηελ άιιε βξίζθεηαη ζε φξνθν, ππάξρεη ε ζάια πνπ δηαρσξίδεηαη απφ ην ρεηκσληάηηθν κε μχιηλε κεζάληξα κε δίθπιιε πφξηα. ηελ πιεπξά πξνο ηελ θαησθέξεηα ππάξρνπλ ζρεδφλ πάληα δπν ζπκκεηξηθά ζηελφκαθξα παξάζπξα. ε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζηελ ίδηα πιεπξά ππάξρεη θαη έλα ηξίην παξάζπξν ζην ηζφγεην ζπκκεηξηθφ σο πξνο ηνλ άμνλα ηνπ ηνίρνπ. πλήζσο δελ ππάξρεη εμσηεξηθφο εμψζηεο θαη ε είζνδνο ηνπ ζπηηηνχ γηα φια ηα επίπεδα βξίζθεηαη ζην επίπεδν ηνπ ηζνγείνπ. Όηαλ ππάξρεη μνπζηάγη, ε ζηέγε ηνπ ζηεξίδεηαη κε ιεπηά μχιηλα θνισλάθηα. Γηαθνξνπνηεκέλε κνξθή απηνχ ηνπ ηχπνπ, απνηεινχλ πην ςειέο ηζρπξέο θαηαζθεπέο, νη θξνπξηαθνί Πχξγνη, κε ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηνλ Πχξγν ηνπ Ννχθξε, ηδηνθηεζίαο Ολνχθξηνπ θαξκπνχλε. γ. Σύπνο Β (ζρήκαηνο Γ-) Δμειηθηηθή κνξθή ηνπ ηχπνπ Α απνηειεί ν ηχπνο Β, πνπ εκθαλίδεηαη ζρεδφλ ηαπηφρξνλα κε ηνλ πξνεγνχκελν. Σα βαζηθά αξρηηεθηνληθά ραξαθηεξηζηηθά παξακέλνπλ ηα ίδηα κε απηά ηνπ ηχπνπ Α, αιιά ηψξα πξνζηίζεηαη έλα αθφκα δσκάηην ζην ηζφγεην θαη ζηνλ φξνθν θαη ζρεκαηίδεηαη ην θιαζηθφ Λεσληδηψηηθν ζπίηη ζρήκαηνο Γ- κε ηελ είζνδν ζηξακκέλε πάληα ζηνλ Νφην ζηελ εζσηεξηθή γσλία ηνπ Γ- θαη ηελ βνξεηλή πιεπξά κε θαζφινπ ή ιίγα αλνίγκαηα. Σν ζθέινο -Γ- είλαη κηθξφ θαη δελ πξνεμέρεη απφ ηελ επζεία ηνπ «μνπζηαγηνχ». Σν ηζφγεην είλαη ζνισηφ θαη έρεη έλαλ επηπιένλ ρψξν, ν νπνίνο ρξεζηκνπνηείηαη ζαλ απνζήθε ηξνθίκσλ (θειάξη). Ο εληαίνο ρψξνο ζ απηφλ ηνλ ηχπν, ρξεζηκνπνηείηαη σο ρψξνο δηακνλήο ηνπο θαινθαηξηλνχο κήλεο. ε θάπνηεο πεξηπηψζεηο παξαηεξείηαη ν ρψξνο απηφο ηνπ ηζνγείνπ λα έρεη κηθξφ παηάξη θαη λα ρσξίδεηαη. Ηζφγεην θαη φξνθνο επηθνηλσλνχλ εζσηεξηθά κε μχιηλε ζθάια θαη θαηαπαθηή. 74
Ο φξνθνο γίλεηαη επίζεο πην ιεηηνπξγηθφο κε πεξηζζφηεξνπο ρψξνπο. Σν ρεηκσληάηηθν κε ην ηδάθη, ηε ζάια, ηελ θακαξνχια (κηθξφο ρψξνο πνπ αξρηθά ρξεζηκνπνηείηαη ζαλ βνεζεηηθφο -ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ηνλ ρξεζηκνπνηνχζαλ γηα ηνλ αξγαιεηφ- θαη ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ζαλ θξεβαηνθάκαξα) θαη έλαλ επηπιένλ ρψξν ζπλεζέζηεξα θνπδίλαο, πνπ ζρεκαηίδεη ην -Γ- ηνπ θηηξίνπ ζηνλ φξνθν. Σν «μνπζηάγη» θαη ζ απηφλ ηνλ ηχπν, ζηεξίδεηαη ζε θακάξα θάησ απφ ηελ νπνία ππάξρεη ε είζνδνο πξνο ην ηζφγεην, θαη θαιχπηεηαη κε ηεηξάξηρηε κηθξή ζηέγε. 75
δ. Σύπνο Γ (εμειηγκέλνο ηύπνο θαη αξρνληηθά) Δμειηθηηθή κνξθή ηνπ ηχπνπ Β απνηειεί ν ηχπνο Γ. Έρνπλ ηελ ηππνινγία ησλ ζπηηηψλ ηχπνπ Β, αιιά κε πην έληνλν ην ζθέινο - Γ- πνπ εμέρεη απφ ηελ επζεία ηνπ μνπζηαγηνχ (εηθ.20), κε απνηέιεζκα ην ζπίηη λα κεγαιψλεη ζε δηαζηάζεηο, αθνχ πξνζηίζεληαη απφ δχν έσο ηξείο ρψξνη αθφκε (ζηα πην απιά ζπίηηα: ρψξνη δεπηεξεχνπζαο ρξήζεο, φπσο θνπδίλεο θαη απνζεθεπηηθνί ρψξνη, θαη ζηα αξρνληηθά: νληάδεο θαη ρψξνη χπλνπ). Κάηνςε ηζνγείνπ Δηθ. 20 Κάηνςε νξφθνπ Οηθία Μ. Σζνπθάηνπ ζην Λεσλίδην (Αξρηηεθηνληθά ζρέδηα Γεκ. Φηιηππίδε) Κάπνηεο θνξέο πξνζηίζεηαη θαη έλαο αθφκε φξνθνο ή πεξηζζφηεξα δσκάηηα ζε θάζε φξνθν. Σα θηίξηα απηνχ ηνπ ηχπνπ αλαπηχζζνληαη θαζ χςνο θαη ιφγσ ηεο ηδηαίηεξεο κνξθήο ηνπο ηα πεξηζζφηεξα έρνπλ ακπληηθή κνξθνινγία θαη νλνκάδνληαη ππξγόζπηηα. Ο φξνο απηφο δηαηεξήζεθε θαη γηα ηα επηβιεηηθά αζηηθά ζπίηηα πνπ ρηίζηεθαλ ζηνπο πξνεπαλαζηαηηθνχο ρξφλνπο. ηα αξρνληηθά απηά ππξγφζπηηα, ζπλαληψληαη φια ηα εμειηθηηθά ζηάδηα ηεο αξρηηεθηνληθήο θαη φιεο νη εηζεγκέλεο επηδξάζεηο απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ηελ Ήπεηξν θαη ηα λεζηά, απφ ηα ζπίηηα ησλ Τδξαίσλ Καπεηαλαίσλ. ίγνπξα έιθνπλ ηελ θαηαγσγή ηνπο απφ ηηο νρπξέο θαηνηθίεο ηνπ Μεζαίσλα. Υηίζηεθαλ πηζαλφλ κέζα ζηνλ 18ν αη., φηαλ ππήξρε αθφκα ν θίλδπλνο ησλ επηδξνκψλ. Ξερσξηζηά θαη θιαζηθά παξαδείγκαηα απηνχ ηνπ ηχπνπ ζην Λεςλίδην, είλαη νη πχξγνη ησλ αξρψλ ηνπ 19νπ αη., ν Πχξγνο ηνπ Σζηθαιηψηε (1808), θαη ηνπ Πνιπηίκνπ (1816). 76
Σν ηζφγεην έρεη ηππηθή δηάηαμε Γ κε έλαλ κεγάιν ρψξν ζνισηφ, ν νπνίνο ρσξίδεηαη κεξηθέο θνξέο ζε δχν ηκήκαηα κε ελδηάκεζν ρψξηζκα. ην ηζφγεην ππάξρνπλ θαη άιινη ρψξνη επίζεο ζνισηνί, πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη σο απνζεθεπηηθνί θαη βνεζεηηθνί. Ο 1 νο φξνθνο έρεη επίζεο δηάηαμε Γ-, κε ζάια, θακαξνχια, βνεζεηηθνχο ρψξνπο, ρεηκσληάηηθν πνπ ζ απηή ηελ πεξίπησζε είλαη πην δεζηφ, θαζψο ζηνλ 2 ν φξνθν ππάξρνπλ δσκάηηα θαη είλαη ιηγφηεξεο νη απψιεηεο. Δπίζεο ππάξρεη νληάο (ππεξπςσκέλνο θάπνηεο θνξέο) πνπ ρσξίδεηαη απφ ηε ζάια κε μχιηλε κεζάληξα θαη έρεη δηθφ ηνπ ηδάθη πνπ βγαίλεη ζηελ θαπλνδφρν ηνπ ηδαθηνχ ηνπ 2 νπ νξφθνπ θαη απφ εθεί κνηξάδνληαη ηελ θνηλή θαπλνδφρν. Απηή ε θαηαζθεπή ζπλεζίδεηαη ζε αξρνληηθά θαη παιάηηα ηεο Δπξψπεο. ηνλ 1 ν φξνθν ππάξρεη μνπζηάγη, πνπ ζηεξίδεηαη ζηε ζνισηή είζνδν ηνπ ηζνγείνπ, κε ηε δηαθνξά απφ ηνπο πξνεγνχκελνπο ηχπνπο, φηη εδψ ε νξνθή ηνπ δελ είλαη μχιηλε, αιιά επίζεο πέηξηλε ζνισηή, πνπ ζηεξίδεη ην μνπζηάγη ηνπ 2 νπ νξφθνπ. Ο 2 νο φξνθνο αθνινπζεί ηε δηάηαμε ηνπ 1 νπ νξφθνπ. Ζ φιε θαηαζθεπή φκσο είλαη πην πνιπηειήο. Οη ρψξνη είλαη ςεινηάβαλνη θαη ζπλήζσο ζηνλ ηειεπηαίν φξνθν, πάλσ απφ ηα παξάζπξα, ππάξρνπλ θαη θεγγίηεο. Σν ρεηκσληάηηθν βξίζθεηαη ζηνλ ίδην πξνζαλαηνιηζκφ πνπ βξίζθεηαη ην αληίζηνηρν ηνπ 1 νπ νξφθνπ. Ζ ζάια ρσξίδεηαη απφ ην ρεηκσληάηηθν, κε μχιηλε αιιά πην πεξίηερλε θαη ζθαιηζηή κεζάληξα, θαη ε ζάια απφ ηνλ κεγάιν νληά, επίζεο κε πεξίηερλε κεζάληξα θαη άλνηγκα ρσξίο πφξηα. Ζ δηάηαμε Γ- ππάξρεη θαη ζ απηφλ ηνλ φξνθν, θπξίσο κε ρψξνπο ππλνδσκαηίσλ. Αξρνληηθφ ηχπνπ Γ (Αξρηηεθηνληθά ζθίηζα ηνπ Πχξγνπ Σζηθαιηψηε ) 77
ε. Σύπνο Γ (Νενθιαζηθά) Σειεπηαία νκάδα ζπηηηψλ είλαη απηά ηνπ ηχπνπ Γ, πνπ πξνήιζαλ απφ αλάκεημε ληφπησλ θαη εηζαγφκελσλ αξρηηεθηνληθψλ ζηνηρείσλ. Ζ θαηαζθεπή ηνπο εληνπίδεηαη κεηαμχ 1830 θαη 1870 θαη θάπνηα κέρξη ην 1920. Σα ζπίηηα απηά είλαη νξζνγσληζκέλα, δηψξνθα ή ηξηψξνθα, κε έληνλα ηα Νενθιαζηθά ζηνηρεία. Σα ζηνηρεία ηεο παξαδνζηαθήο αξρηηεθηνληθήο εκπινπηίδνληαη απφ ηνλ θιαζζηθηζκό. ηα ζθαξηθήκαηα πνπ αθνινπζνχλ θαίλνληαη ηφζν ε εζσηεξηθή δηαξξχζκηζε, φζν θαη ηα θπξηφηεξα κνξθνινγηθά ζηνηρεία ηνπ ηχπνπ Γ. 78
Γ. Καηαζθεπαζηηθά ζηνηρεία θαη πιηθά Ζ Αξρηηεθηνληθή ηεο Σζαθσληάο αλ θαη εληάζζεηαη ζηελ επξχηεξε παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή ηεο Αξθαδίαο, παξνπζηάδεη ηδηαίηεξα κνξθνινγηθά ζηνηρεία θαη πνηθηιία ζηνπο θηηξηαθνχο ηχπνπο, πνπ ηελ θάλνπλ λα μερσξίδεη. Οη εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο ησλ θαηνίθσλ ηεο ζηνλ 18ν αη. θαη νη κεηαθηλήζεηο ηνπο πξνο ηηο ππφινηπεο πεξηνρέο ηεο Αξθαδίαο αιιά θαη πξνο πεξηνρέο κε ηδηαίηεξε αξρηηεθηνληθή παξάδνζε φπσο ε Κσλ/πνιε, είρε σο απνηέιεζκα λα αθνκνησζνχλ πνιιά μελφθεξηα αξρηηεθηνληθά ζηνηρεία, πξνζδίδνληαο ζε κηα ηδηαίηεξε πνιππνίθηιε ηνπηθή αξρηηεθηνληθή κε ππξγφζπηηα, ιατθά παξαδνζηαθά θηίξηα, αξρνληηθά κε παξαδνζηαθά ζηνηρεία θαη αξρνληηθά κε λενθιαζηθά ζηνηρεία. Γεληθά ε θαηαζθεπή ζηεξηδφηαλ ζηελ νηθνδνκηθή ηεο πέηξαο θαη ηνπ μχινπ, θεξακνζθεπέο κε βπδαληηλά θεξακίδηα, θαη ζηνηρεηψδε παξνπζία ζηδεξηθψλ. 1. Σνηρνπνηίεο θνληάκαηα Οη ηνηρνπνηίεο ησλ θηηζκάησλ απφ ιηζνδνκή ήηαλ γεξέο, θαη θαηαζθεπαζκέλεο είηε κε αθαλφληζην, είηε κε ηζνδνκηθφ ζχζηεκα δνκήο. πλήζσο ζηηο παιαηφηεξεο θαηαζθεπέο θαη σο δξαζηηθφ αληηζεηζκηθφ κέηξν ρξεζηκνπνηνχληαλ «μπινδεζηέο» ( ή μπινδέκαηα) θπξίσο ζηα κεγαιχηεξα ή ςειφηεξα πεηξφθηηζηα ζπίηηα κε αδχλακα θνληάκαηα. Αξγφηεξα πνπ ηα θνληάκαηα γίλνληαλ πην ηζρπξά νη μπινδεζηέο παξαιείπνληαλ ή αλ ρξεζηκνπνηνχληαλ έκπαηλαλ πην βαζηά ζηελ ηνηρνπνηία θαη θξχβνληαλ επηκειψο κε πέηξεο. Σα κηθξά θελά ηεο ηνηρνπνηίαο πιεξψλνληαλ κε θεξακίδη θαη βφηζαια πνπ απνηεινχζε ηδηαίηεξν ηξφπν δφκεζεο βαζηζκέλν ζηα ηνπηθά παξαδνζηαθά θπζηθά πιηθά (εηθ. 21). Δηθ. 21 Λεπηνκέξεηα ιηζφθηηζηεο ηνηρνπνηίαο Σα θνληάκαηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ ζην θηίζηκν ή ην αξκνιφγεκα ήηαλ ηζρπξά. Ζ ρσκαηφιαζπε αλαθαηεπφηαλ κε ιίγν «ρσξίδη» (αζβέζηε) θαη έδηλε ηε «ρσξηδφιαζπε» δειαδή ην αζβεζηνθνλίακα. ε ηδηαίηεξεο πεξηπηψζεηο ζην αζβεζηνθνλίακα ρξεζηκνπνηνχζαλ ηξηκκέλν θεξακίδη θαη αζπξάδηα απγνχ σο ζπλδεηηθφ πιηθφ θαη θαηαζθεχαδαλ έηζη ην «θνπξαζάλη», θνλίακα πνιχ ηζρπξφ γηα ηδηαίηεξεο θαηαζθεπέο θαη απαξαίηεηα ζε ζηέξλεο, δηφηη απνηειεί ηζρπξφ κε πνξψδεο πιηθφ θαη ελδείθλπηαη γηα ρψξνπο δεμακελψλ λεξνχ. «Κνπξαζάλη» έρεη ρξεζηκνπνηεζεί ζηελ επηθάιπςε ηεο 79
νξνθήο ηνπ γσληαθνχ θπθιηθνχ ακπληηθνχ ππξγίζθνπ, ζηελ πέηξηλε πεξίθξαμε ηνπ αξρνληηθνχ Σζηθαιηψηε. Σα εμσηεξηθά θνληάκαηα ήηαλ πνιχ θαιήο πνηφηεηαο, ηζρπξά θαη επηθάιππηαλ κεξηθψο ηηο ηνηρνπνηίεο ζηα παιαηφηεξα θηίζκαηα θαη φιεο ζρεδφλ ηηο επηθάλεηεο ζηα λενθιαζηθά θηίξηα. ηα πεηξφθηηζηα ζπίηηα ιαμεχνληαλ ηα αγθσλάξηa θαη ηα παξαγθώληα ηνπο ζηηο γσλίεο ησλ θηηζκάησλ, ηα θαηώθιηα θαη νη πνδηέο ζπξψλ θαη παξαζχξσλ, νη ιακπάδεο (παξαζηάδεο) θαη ηα ζθεπαζηάξηα ησλ θνπθσκάησλ, ησλ ίδησλ ηα θακπχια θακαξέηα, ηα θνπθνθακαξέηα (αλαθνπθηζηηθά ηφμα) θαη νη ηπρφλ αθαινί (νη εκηθπθιηθέο πέηξεο θάησ απφ ηα αλαθνπθηζηηθά ηφμα), ηα θαπάθηα θαη νη γδ πίδεο (γξεπίδεο- γεηζψκαηα θαη ηπρφλ νξηδφληηνη θνζκήηεο ησλ ηνίρσλ) (εηθ. 22, 23, 24) θαη ζηα ρεηκσληάηηθα νη ππξνκάρνη (ηα πνδαξηθά ησλ ηδαθηψλ). Δηθ. 22 Αγθσλάξηα πέηξηλεο θαηνηθίαο ζε γσληφιηζνπο θαη παξάζπξα Δηθ. 23 «θεπαζηάξη» παξαζχξνπ κε νξηδφληην ππέξζπξν θαη πέηξηλν ηνμσηφ αλαθνπθηζηηθφ ηφμν. Δηθ. 24 Γείγκα ηνπηθήο αξρηηεθηνληθήο ζπηηηνχ, κε αγθσλάξηα ζηηο γσλίεο ηνπ Κηηξίνπ θαη ζηα παξάζπξα, ηεηξάξηρηε ζηέγε, θεξακνζθεπή απφ βπδαληηλά θεξακίδηα θαη γδ πίδα (γξεπίδα),αληί γείζνπ, ζηνλ ηνίρν θάησ απ απηήλ. Γεμηά : θακαξσηή απιφζπξα κε ηξηγσληθή απφιεμε απφ πάλσ. 80
Όηαλ δελ είραλ ηελ νηθνλνκηθή δπλαηφηεηα, θαη δελ δηέζεηαλ ηελ θαηάιιειε πέηξα γηα ηα ηόμα θαη ηα ζθεπαζηάξηα, ζθέπαδαλ πφξηεο θαη παξάζπξα κε νξηδφληηα ππέξζπξα απφ πιάθεο πσξφιηζνπ θαη αθφκα ρεηξφηεξα κε ηα πιαθώκαηα, δειαδή μχιηλα δνθάξηα ζε νξηδφληηα δηάηαμε ην έλα δίπια ζην άιιν, απφ ζθιεξφ μχιν φπσο θαζηαληά ή δέληξν (δξπο). 2. Ξπιεία ηελ μπιεία ηεο ζηέγεο (ζηνλ μχιηλν ζθειεηφ ηεο ζθεπήο θαη ζηα πέηαπξα (ζαλίδεο)) αιιά θαη ζε άιιεο θαηαζθεπέο πξνθπιαγκέλεο απφ ην λεξφ ηεο βξνρήο (θχιια θνπθσκάησλ θαη ζαλίδσκα παησκάησλ) ρξεζηκνπνηνχζαλ ιεύθν θαη έιαην. ε θαηαζθεπέο έθζεηεο ζηηο βξνρέο (θνιφλεο θαη θεθαινθφινλα ζηα μνπζηάγηα (ζθεπαζηνί εμψζηεο)) ρξεζηκνπνηνχζαλ θπξίσο πνπξλάξη αιιά θαη θαζηαληά θαη θππαξίζζη. Σν ηειεπηαίν ρξεζηκνπνηνχληαλ θαη ζηηο ζηέγεο ηδηαίηεξα ζηνπο θνξθηάδεο φπνπ απαηηείην κεγάιν κήθνο ψζηε λα παηά απ άθξε ζ άθξε δειαδή πάλσ ζηα δχν «θεληξηά». Δηθ.25 Φσηνγξαθίεο απφ ηνλ Πχξγν ηνπ Σζηθαιηψηε. Δζσηεξηθή κεζάληξα ρψξηδε ηνλ νληά απφ ηε ζάια. Δηθ.26 Σν μνπζηάγη» ηνπ ζπηηηνχ κε ην μχιηλν ηαβάλη θαη ηα ιεπηά μχιηλα θνινλάθηα πνπ ζηεξίδνπλ ηελ ζθεπή ηνπ. ηηο εζσηεξηθέο πεξηπνηεκέλεο «κεζάληξεο» δειαδή ζηα μχιηλα εζσηεξηθά ρσξίζκαηα δσκαηίσλ, θαζψο θαη ζηα ληνπιάπηα, ζηηο θαζέιεο θαη ινηπέο θαηαζθεπέο φπνπ ήζειαλ λα δηαθνζκήζνπλ κε ζθαιίζκαηα ην μχιν, ρξεζηκνπνηνχζαλ θαξπδηά. 81
3. ηέγεο Οη ζηέγεο ηνπ νηθηζκνχ παξνπζηάδνπλ πνιπκνξθία, αθνχ ππάξρνπλ πνιινί ηχπνη θηηζκάησλ φπσο έρεη άιισζηε αλαθεξζεί θαη παξαπάλσ. Δηθ. 27, 28 Αξηζηεξά: Δζσηεξηθφ ζηέγεο ζπηηηνχ (νηθία Σζνχρινπ) ζην Λεσλίδην. Φαίλεηαη ν θνξθηάο, ηα δεπθηά ηεο ζηέγεο, ηα πέηαπξα θιπ. Γεμηά: Απφ ην ίδην ζπίηη, έρεη πέζεη ηκήκα ζνβά ηεο δσγξαθηζηήο νξνθήο θαη θαίλεηαη ε θαηαζθεπή ηνπ κπαγδαηί (μχιηλα περάθηα κε ελδηάκεζα κηθξά θελά γηα λα ζηεξίδεηαη ν ζνβάο) Οη ζπλεζέζηεξνη ηχπνη είλαη: α) ηξίξξηρηε ζηέγε ζην αλσθάησγν καθξπλάξη, φπνπ ζηελ πιεπξά ηνπ ηδαθηνχ αλαβαίλεη ν ηνίρνο έσο ηνλ θνξθηά, ψζηε λα απνθιείεηαη ν θίλδπλνο θσηηάο αθνχ δελ ππάξρεη επαθή ηδαθηνχ θαη μπιείαο ζηέγεο β) ηεηξάξξηρηε απιή ζηέγε, ζηηο θαηνηθίεο ηχπνπ Α θαη Γ (Νενθιαζηθά) γ) ηεηξάξηρηε ζχλζεηε ζηέγε, ζηηο θαηνηθίεο ηχπνπ Β, Γ Ζ ηεηξάξηρηε ζηέγε είλαη ε ζπλεζέζηεξε θαη πην εμειηγκέλε κνξθή ζηέγεο. Ζ θαηαζθεπή ηεο ζηέγεο, νξίδεηαη θπξίσο α) απφ ηα «δεπθηά», πνπ απνηεινχλ ην θχξην ζηνηρείν ηεο ζηέγεο (ηξηγσληθφο ζρεκαηηζκφο κε ηνπο πιάγηνπο ακείβνληεο θαη ηα ςαιίδηα), β) ηα νξηδφληηα πέικαηα, γ) ηνπο θαηαθφξπθνπο νξζνζηάηεο ή ηεγνζηάηεο ή «κπακπάδεο» ζηνπο νπνίνπο ζηεξίδνληαη νη ινμέο αληεξίδεο πνπ ζηεξίδνπλ θαη αλαθνπθίδνπλ ηνπο ακείβνληεο, θαη δ) ηνλ «θνξθηά» πνπ παηάεη ζηα θεθάιηα ησλ κπακπάδσλ ζ φιν ην κήθνο ηεο ζηέγεο θαη απνηειεί ην θνξπθαίν δνθάξη ηεο ζηέγεο. 4. Γάπεδα Σα παηψκαηα θαξθψλνληαλ ζηα παηφμπια ηα νπνία ζηεξίδνληαλ ζε ηζρπξά δνθάξηα ηνπο πνηακνχο. ηα ζεκεία πνπ ππήξρε εκηθπιηληξηθφο ζφινο δελ ρξεζηκνπνηνχληαλ πνηακνί. Σα παηψκαηα ζ απηά ηα ζεκεία παηνχζαλ ζηε πάρε ηνπ ζφινπ. Ο καθξφζηελνο ινμφο ρψξνο αλάκεζα ζην καθξχ ηνίρν ηνπ ζπηηηνχ θαη ζε θαζεκηά απφ ηηο δχν πιεπξέο ηνπ ζφινπ, ζθεπαζκέλνο κε ην πάησκα, πξφζθεξε έλαλ εμαηξεηηθφ θξπςψλα. πλήζσο ζ απηφ ην ρψξν ήηαλ έλα θνκκάηη ηνπ, κήθνπο πεξίπνπ 2κ. θαη χςνπο 1.50κ. πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ θπξίσο γηα ζηηαπνζήθε. 82
Δ. Ζ βηνθιηκαηηθή ζηελ παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή ηνπ Λεσληδίνπ 1. Σππνινγία θηηξίνπ Πξνζαλαηνιηζκόο. Σν ειιεληθφ παξαδνζηαθφ ζπίηη ρηίδεηαη θαηά θαλφλα κε ΝΑ πξνζαλαηνιηζκφ, πξνθεηκέλνπ λα αμηνπνηεί ηνλ ήιην. Έηζη, ην θαινθαίξη παξακέλεη δξνζεξφ θαη ην ρεηκψλα, πνπ ν ήιηνο είλαη ρακειφηεξα, ζεξκαίλεηαη. Ζ δηάηαμε ησλ επηκέξνπο φγθσλ ηνπ θηηξίνπ είλαη ηέηνηα, ψζηε λα δεκηνπξγεί ζθηεξέο γσληέο (πξνζηαζία ηνπο θαινθαηξηλνχο κήλεο). Τνηρνπνηία. Οη πέηξηλνη ηνίρνη έρνπλ πάρνο 0.60-0.80κ., γεγνλφο ην νπνίν εμαζθαιίδεη ηε κφλσζε ηνπ θηηξίνπ (ήπηεο ζεξκνθξαζηαθέο κεηαβνιέο). ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ην πάρνο θηάλεη ην 1.00κ. (φηαλ ην χςνο ηνπ θηηξίνπ θηάλεη ηνπο 4-5 νξφθνπο ή γηα ακπληηθνχο ιφγνπο). Ζ πέηξηλε ηνηρνπνηία θαηαζθεπάδεηαη ζπλήζσο απφ μεξνιηζηά (πέηξα ρσξίο ζπλδεηηθφ θνλίακα). ηελ πεξηνρή ηνπ Λεσληδίνπ φκσο πνπ ππάξρεη νηθνλνκηθή επξσζηία ην αζβεζηνθνλίακα εκθαλίδεηαη πνιχ λσξίο ζηελ θαηαζθεπή. Οη ιατθνί ηερλίηεο επηκεινχληαη ζε ηέηνην βαζκφ ηελ θαηαζθεπή ησλ αξκψλ ψζηε ην εζσηεξηθφ ηνπ θηηξίνπ λα πξνζηαηεχεηαη απφ ηνλ άλεκν θαη ηε βξνρή. Οη δηαρσξηζηηθνί ηνίρνη ησλ θηηξίσλ (θαη νη εμσηεξηθνί ζηνλ φξνθν, φηαλ ην ηζφγεην είλαη πέηξηλν ή ζε νιφθιεξν ην θηίξην) θαηαζθεπάδνληαη κε μχιηλα περάθηα κε κηθξφ θελφ αλάκεζά ηνπο επηρξηζκέλα κε αζβεζηνθνλίακα (κπαγδαηί). Ο ηξφπνο απηφο θαηαζθεπήο εμαζθαιίδεη επιπγηζία ζην θηίξην θαη ην θάλεη αλζεθηηθφ ζηνπο ζεηζκνχο. Σα δάπεδα θαη νη νξνθέο είλαη μχιηλα θαη απηφ ζπκβάιεη ζηε γξήγνξε ζέξκαλζε ηνπ εζσηεξηθνχ ρψξνπ. Σηέγαζε. Ζ ζηέγαζε ησλ θηηξίσλ γίλεηαη είηε κε επηθιηλείο ζηέγεο. Οη θιίζεηο ησλ ζηεγψλ είλαη ήπηεο ελψ πεξηκεηξηθά ηνπ θηηξίνπ θαηαιήγνπλ ζε γξεπίδα ή γδ πίδα (φπσο ιέγεηαη ζηελ Σζαθσληά) ή θαιιηηερληθφ γείζν (κε ζεκαληηθφ πιάηνο απφ 0.30 έσο 0.70 κ.), ην νπνίν πξνζηαηεχεη απφ ηε βξνρή θαη ηνλ ήιην. Δπηπιένλ, ην γείζν πξνζηαηεχεη ηελ εμσηεξηθή ηνηρνπνηία ηνπ θηηξίνπ απφ ηε βξνρή (απνθπγή πγξαζίαο). Δπίζεο, φηαλ αληηθξηλά γείζα βξίζθνληαη πνιχ θνληά ην έλα κε ην άιιν, πξνζηαηεχνπλ θαη ην δξφκν απφ ηε βξνρή θαη απφ ηελ έληνλε ειηαθή αθηηλνβνιία ην θαινθαίξη. Αλνίγκαηα. Σα παξάζπξα πνπ βξίζθνληαη ζηε βνξεηλή πιεπξά ησλ θηηξίσλ είλαη κηθξά θαη ιηγνζηά, εμαζθαιίδνληαο φκσο επαξθή θσηηζκφ θαη αεξηζκφ, ελψ ηαπηφρξνλα ιεηηνπξγνχλ ζεξκνκνλσηηθά (κείσζε ζεξκηθψλ απσιεηψλ). Σα παξάζπξα ζην Λεσλίδην παξνπζηάδνπλ κηα ηδηνκνξθία. Λφγσ ερζξηθψλ επηδξνκψλ δηφηη ν νηθηζκφο βξηζθφηαλ πνιχ θνληά ζηε ζάιαζζα, ηα ηδακηιίθηα ησλ παξαζχξσλ είλαη εμσηεξηθά θαη ηα παληδνχξηα εζσηεξηθά. Δθηφο απφ αζθάιεηα, κ απηφ ηνλ ηξφπν επηηπγράλνληαλ θαη πξνζηαζία απφ ην θσο ην θαινθαίξη θαη ηέιεηα ζεξκνκφλσζε ην ρεηκψλα, δηφηη ηα παηδνχξηα είλαη ζπκπαγή ρσξίο νπέο γηα πξνζηαζία απφ ηνλ αέξα πνπ είλαη έληνλνο ζηελ πεξηνρή ηνπο ρεηκεξηλνχο κήλεο. Γηάηαμε ρώξωλ. ην παξαδνζηαθφ ζπίηη θαηαζθεπάδνληαη ρεηκεξηλνί θαη ζεξηλνί ρψξνη δηακνλήο, γηα ηελ θαιχηεξε αληηκεηψπηζε ησλ θιηκαηηθψλ ζπλζεθψλ. Οη ζεξηλνί ρψξνη θαηαζθεπάδνληαη ζπλήζσο ζηνλ φξνθν. ε απηή ηνπνζεηνχληαη κεγαιχηεξα αλνίγκαηα κεξηθέο θνξέο κε θεγγίηεο απφ πάλσ ηνπο (ζε αξρνληηθά θπξίσο ππξγφζπηηα) ηα νπνία εμαζθάιηδαλ πεξηζζφηεξν θσηηζκφ θαη επαξθή αεξηζκφ (θπξίσο ην θαινθαίξη). Δπηπιένλ, ζηε βνξεηλή πιεπξά ηνπ θηηξίνπ ηνπνζεηνχληαη ρξήζεηο φπσο ην καγεηξείν θαη νη απνζήθεο θαη κφλν έλα δσκάηην ή κηα απιή ζην νπνίν δηακέλνπλ θαηά ηελ θαινθαηξηλή πεξίνδν. Αληίζεηα, νη πεξηζζφηεξνη ρψξνη δηεκέξεπζεο είλαη ηνπνζεηεκέλνη ζηε λφηηα θπξίσο πιεπξά ηνπ θηηξίνπ - ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο θαη ζηε ΝΑ ή ζηε ΝΓ πιεπξά. πλήζσο ζηα αγξνηηθά ζπίηηα, ζηε βνξεηλή πιεπξά ηνπνζεηείηαη ε απνζήθε ή ν ζηάβινο, έηζη ψζηε λα δεκηνπξγείηαη έλαο ρψξνο αλάζρεζεο ζε επαθή κε ηνλ θχξην ρψξν θαηνηθίαο (ν νπνίνο πξνθπιάζζνληαλ έηζη απφ ην θξχν). 83
Καηαζθεπαζηηθά εμωηεξηθά ζηνηρεία. ηα ιατθά παξαδνζηαθά ζπίηηα ηνπ Λεσληδίνπ δελ ππάξρνπλ ραγηάηηα ή εμψζηεο, φπσο ζηελ ππφινηπε νξεηλή Αξθαδία. Δδψ, ην ξφιν ηνπ ππαίζξηνπ ρψξνπ παίδεη έλαο ζθεπαζηφο εμψζηεο, ην «μνπζηάγη». Φηηάρλεηαη ζπλήζσο ζηνλ Ν.Α πξνζαλαηνιηζκφ θαη ζηελ εζσηεξηθή γσλία ησλ θηηξίσλ ζρήκαηνο Γ-. Ο ρψξνο απηφο απνηειεί έλα δξνζεξφ θαη πνιχ επράξηζην ρψξν δηακνλήο, ηνπο θαινθαηξηλνχο κήλεο. Βιάζηεζε. ηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπ θηηξίνπ θπηεχνληαη δέληξα ζε θαηάιιειεο ζέζεηο ηα νπνία πξνθπιάζζνπλ ην θηίξην απφ ηε δέζηε ην θαινθαίξη κε ην θχιισκά ηνπο, ελψ ην ρεηκψλα ράλνπλ ηα θχιια ηνπο θαη επηηξέπνπλ ζηηο αθηίλεο ηνπ ήιηνπ λα ζεξκαίλνπλ ην θηίξην (θπιινβφια δέληξα). Υιηθά δόκεζεο. Σα πιηθά δφκεζεο ζηελ ειιεληθή παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή είλαη ηα πιηθά ηνπ ίδηνπ ηνπ ηφπνπ, ζηνλ νπνίν δεκηνπξγείηαη ην θηίξην. Ζ πέηξα θαη ην μύιν απνηεινχλ ηα βαζηθά δνκηθά πιηθά, ηα νπνία πνηθίινπλ ζε είδνο θαη ηξφπν ρξήζεο, αλάινγα κε ηηο ζπλζήθεο θάζε πεξηνρήο. ηελ πεξηνρή ηνπ Λεσληδίνπ ρξεζηκνπνηείηαη ε ληφπηα πέηξα ηνπ Πάξλσλα, γηα ηελ εμσηεξηθή ηνηρνπνηία. Καη ην μχιν απνηειεί πξψηε χιε, πνπ ππάξρεη άθζνλε ζηελ πεξηνρή. Υξεζηκνπνηείηαη ζηηο ζηέγεο, ζηα δάπεδα, ζηα ηαβάληα, ζηα μχιηλα θνινλάθηα πνπ ζηεξίδνπλ ηε ζηέγεο ζηα «μνπζηάγηα», Δθηφο απφ ηα δχν απηά πιηθά ρξεζηκνπνηνχληαη επίζεο ν αζβέζηεο σο ζπλδεηηθφ πιηθφ ζηα θνληάκαηα, ην άρπξν σο ζπλδεηηθφ πιηθφ θπξίσο ζηελ πξψηε κνξθή θαηνηθίαο(ηα θαιχβηα), νη πσξόιηζνη ζηα ππέξζπξα ησλ παξαζχξσλ θαη ζηα γείζα, ηα ηνύβια, ην ζίδεξν ζε πνιχ κηθξέο πνζφηεηεο (θπξίσο πξνζηαηεπηηθέο ζηδεξηέο ζηα παξάζπξα), ν γύςνο, ην γπαιί (αλνίγκαηα). Ζ αλαδήηεζε ησλ πιηθψλ ζην άκεζν θπζηθφ πεξηβάιινλ, αλαγθαζηηθή εμαηηίαο ηεο έιιεηςεο κέζσλ γηα ηελ, απφ αιινχ, κεηαθνξά ηνπο, ζπκβάιεη αθελφο ζηελ ειαρηζηνπνίεζε ηνπ θφζηνπο παξαγσγήο θαη ηελ κείσζε θαηαλάισζεο ελέξγεηαο (κεηαθνξά πιηθψλ), αθεηέξνπ ζηελ απφιπηε ελζσκάησζε ησλ θηηξίσλ ζην θπζηθφ ηνπίν. 2. Χσξνηαμηθή δνκή Ο ηξφπνο νξγάλσζεο ησλ παξαδνζηαθψλ νηθηζκψλ, δειαδή ε δνκή ηνπο, αθνινπζεί, ζην ζχλνιν ηεο ιατθήο αξρηηεθηνληθήο, νξηζκέλνπο βαζηθνχο θαλφλεο. Ζ δηάηαμε ησλ θηηξίσλ αιιά θαη ησλ δξφκσλ θαη ησλ κνλνπαηηψλ αθνινπζεί ηηο θπζηθέο θιίζεηο ηνπ εδάθνπο. Με ηνλ ηξφπν απηφ αθελφο ηα θηίζκαηα θαη νη ραξάμεηο εληάζζνληαη νκαιά ζην θπζηθφ ηνπίν, αθεηέξνπ γίλεηαη ε βέιηηζηε αμηνπνίεζε ηνπ ρψξνπ ελψ επηηπγράλεηαη νηθνλνκία θηλήζεσλ. Γηα ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ νηθηζκνχ επηιέγνληαη ζπλήζσο πεξηνρέο κε λφηην πξνζαλαηνιηζκφ έηζη ψζηε ν νηθηζκφο λα δέρεηαη ηελ ειηαθή αθηηλνβνιία ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο εκέξαο. ηηο πην ζεξκέο πεξηνρέο ε δφκεζε είλαη ππθλή έηζη ψζηε ε δίνδνο ηνπ αέξα κέζα απφ ηα ζηελά δξνκάθηα λα δεκηνπξγεί ζπλζήθεο δξνζηζκνχ, ρακειψλνληαο ηελ ζεξκνθξαζία. Δπηπιένλ, νη δηάθνξεο θαηαζθεπέο δηαπιέθνληαη κε ηέηνην ηξφπν ζην ρψξν, ψζηε λα δεκηνπξγνχλ επηκέξνπο ρψξνπο κέζα ζε φια ηε δνκή ηνπ νηθηζκνχ, κε επλντθέο ζπλζήθεο κηθξνθιίκαηνο γηα ηνπο θαηνίθνπο. Ζ δηάηαμε ησλ θηηζκάησλ είλαη ηέηνηα πνπ επηηξέπεη ηελ αλεκπφδηζηε είζνδν ηνπ αέξα θαη ηνπ θπζηθνχ θσηφο ζε θάζε θηίξην. Δηδηθά ζηηο πεξηνρέο φπνπ νη θιίζεηο ηνπ εδάθνπο είλαη ηδηαίηεξα έληνλεο, ηα θηίζκαηα δηαηάζζνληαη ζην ρψξν, κε ηξφπν ψζηε λα εμαζθαιίδεηαη ε, ζρεδφλ, αλεκπφδηζηε ζέα ζε θάζε έλα απφ απηά. Σν ζχλνιν ηνπ νηθηζκνχ ρηίδεηαη κε γλψκνλα ηελ φζν ην δπλαηφ ηζνξξνπεκέλε θαηαλνκή ζην ρψξν, ησλ πεγψλ λεξνχ, γηα ηε βέιηηζηε εμππεξέηεζε φισλ ησλ επηκέξνπο γεηηνληψλ, ελψ νη δεκφζηεο ιεηηνπξγίεο (πιαηεία, θαθελείν, αγνξά, ζρνιείν, εθθιεζία, θ.ι.π.) βξίζθνληαη ζπγθεληξσκέλεο είηε ζε έλα θέληξν είηε ζε πεξηζζφηεξα ηνπ ελφο, ζε θεληξηθά ζεκεία ηνπ νηθηζκνχ, έηζη ψζηε λα εμαζθαιίδεηαη ε πξφζβαζε θαη ε εμππεξέηεζε φισλ ησλ θαηνίθσλ. 84
Σ. Μνξθνινγηθά θαη ξπζκνινγηθά ζηνηρεία Ζ κνξθνινγία ησλ θαηαζθεπψλ θαίλεηαη πσο απαζρνινχζε ηδηαίηεξα ηνπο θαηνίθνπο ηνπ Λεσληδίνπ. Δλψ ε κνξθνινγηθή εμέιημε ησλ φςεσλ θαη ησλ εζσηεξηθψλ θαηαζθεπψλ ησλ ζπηηηψλ) ήηαλ γξήγνξε, ε ηππνινγηθή ηνπο εμέιημε φζνλ αθνξά ηηο θαηφςεηο ήηαλ πνιχ αξγή. Απηφ ήηαλ αλακελφκελν, θαζψο ην Λεσλίδην είρε κηα νηθνλνκηθή επκάξεηα, ιφγσ ηνπ φηη απνηεινχζε αμηφινγε λαπηηθή θαη θαη επέθηαζε νηθνλνκηθή δχλακε θαη νη πινχζηνη θαπεηαλαίνη θαη έκπνξνη ήηαλ πνιπηαμηδεκέλνη, έξρνληαλ ζε επαθή κε μέλνπο πνιηηηζκνχο θαη φηη ηνπο άξεζε έζπεπδαλ λα ην εθαξκφζνπλ ζηα ζπίηηα ηνπο, επηδεηθλχνληαο έηζη ηελ δχλακή ηνπο θαη ηνλ πινχην ηνπο. Πνιιά λέα κνξθνινγηθά ζηνηρεία ελζσκαηψζεθαλ ζηελ ιατθή παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή ηνπ ηφπνπ ρσξίο λα αιινηψζνπλ ηηο βαζηθέο αξρέο ηεο αξρηηεθηνληθήο ηεο πεξηνρήο. Σα θηίξηα ιφγσ ηεο επηθηλδπλφηεηαο ηεο πεξηνρήο απφ επηδξνκείο, θπξίσο επί Σνπξθνθξαηίαο, έρνπλ ακπληηθφ ραξαθηήξα. Απηφ ην αληηιακβάλεηαη ν επηζθέπηεο κε ηελ πξψηε καηηά, ρσξίο λα πξνζέμεη ηηο ιεπηνκέξεηεο ησλ θαηαζθεπψλ. Σα θηίξηα είλαη ςειά (πνιιά έρνπλ ηελ κνξθή Πχξγσλ), κε επίζεο ςεινχο καληξφηνηρνπο γηα ιφγνπο αζθαιείαο, ηα παξάζπξα είλαη κηθξά θαη ζηελφκαθξα θαη δελ ππάξρνπλ εμψζηεο αλνηρηνί παξά κφλν ζε ιηγνζηά κεηαγελέζηεξα λενθιαζηθά θηίξηα ηνπ νηθηζκνχ. Κάζε ξπζκνινγηθή ή κνξθνινγηθή δηαθνξνπνίεζε ζηεξηδφηαλ ζην «κεξάθη» θαη ηε καζηνξηά. Οη ηερλίηεο πνιιέο θνξέο αθνινπζνχζαλ ζηα ηαμίδηα θαη απνθηνχζαλ γλψζεηο γηα λέεο θαηαζθεπέο. Κάπνηεο θνξέο φηαλ επξφθεηην γηα ζπίηηα πινχζησλ θαπεηαλαίσλ φπσο ηνπ Σζηθαιηψηε, έξρνληαη θαη μέλνη ηερλίηεο γηα λα πξνζθέξνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο θαη ηε καζηνξηά ηνπο. Οη κνξθνινγηθέο ηδηαηηεξφηεηεο ησλ πεηξφθηηζησλ θηηξίσλ ηεο πεξηνρήο, αθνξνχλ ηελ εηθφλα πνπ πξνθχπηεη απφ ηνλ γεληθφ ηξφπν δνκήο ηεο θαηαζθεπήο θαη ηηο ιεπηνκέξεηεο ησλ βαζηθψλ δνκηθψλ ηεο ζηνηρείσλ. 1. Μνξθή ηνπ γεληθνύ ηξόπνπ δόκεζεο Σα ζπίηηα ήηαλ πνιχ απιά θαη δελ ηνπο ελδηέθεξε ηφζν ε κνξθή, φζν ε ιεηηνπξγηθφηεηά ηνπο. Σα πξψηα ζπίηηα ζην Λεσλίδην θηηάρηεθαλ απφ θαηνίθνπο ηνπ Πξαζηνχ πνπ ήζειαλ λα έρνπλ έλαλ ηφπν λα μερεηκσληάδνπλ. ηελ πνξεία, θαζψο μερψξηδαλ νη ρξήζεηο θαη ηα δψα απνκαθξχλζεθαλ απφ ην ζπίηη, άξρηζε λα ππάξρεη ελδηαθέξνλ γηα ηελ κνξθή ηνπο, θπξίσο απφ ηνπο πην πινχζηνπο ηεο πεξηνρήο. Άξρηζαλ έηζη λα εθαξκφδνληαη θαη άιια πιηθά γηα λα απνθηήζνπλ κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ νη φςεηο ησλ θηηξίσλ. α. Ληζνδνκέο: ηηο ιηζνδνκέο αξρηθά ρξεζηκνπνηνχζαλ έλα είδνο πέηξαο. ηε ζπλέρεηα γηα λα ηνληζηνχλ θάπνηα ζεκεία ησλ φςεσλ, ρξεζηκνπνίεζαλ πεξηζζφηεξα είδε πέηξαο, δηαθνξεηηθνχ ηφλνπ ρξψκαηνο (θφθθηλνπ, γθξη, ιεπθνχ αζβεζηφιηζνπ) θαη δηαθνξεηηθήο επεμεξγαζίαο. Έηζη παξαηεξείηαη, ζηηο κεγάιεο επηθάλεηεο λα εθαξκφδεηαη ε θνηλή ιηζνδνκή, θαη ζηνπο γσληφιηζνπο (ηα «αγθσλάξηα»), ζηηο παξαζηάδεο ησλ ζπξψλ θαη ζηα ππέξζπξα, λα ρξεζηκνπνηνχληαη κεγάινη ιαμεπκέλνη ιίζνη, αλνηρηνχ ρξψκαηνο. Οη ιηζνδνκέο δηαθξίλνληαη ζε δχν θχξηεο θαηεγνξίεο: Ληζνδνκή από αθαλόληζηεο πειεθεηέο πέηξεο, κε ρξήζε ηζρπξνύ αζβεζηνθνληάκαηνο (εηθ. 31) Ληζνδνκή ηζόδνκνπ ηξόπνπ θαηαζθεπήο κε ελδηάκεζε ρξήζε ή όρη θεξακηδηνύ ζε δώλεο θάζε ηξείο ή ηέζζεξεηο ζεηξέο πέηξαο (εηθ. 29, 30). 85
Δηθ. 29 Ληζνδνκή κε ηνλ ηζφδνκν ηξφπν θαηαζθεπήο Δηθ. 30 Ληζνδνκή κε ην ηζφδνκν ηξφπν θαηαζθεπήο θαη ελδηάκεζεο δψλεο απφ θεξακίδη. Δηθ. 31 Ληζνδνκή κε αθαλφληζηνπο ιίζνπο ηα πεξηζζφηεξα ζπίηηα, θπξίσο φκσο ζηα Ππξγφζπηηα, ιφγσ ηνπ ακπληηθνχ ραξαθηήξα ηνπ νηθηζκνχ, θαηά ηελ θαηαζθεπή ηεο ιηζνδνκήο, άθελαλ ζηελφκαθξεο νπέο, ηηο πνιεκίζηξεο ή ληνπθεθίζηξεο. Νηνπθεθίζηξεο ππήξραλ ζε φια ηα χςε ησλ φςεσλ θαη θπξίσο δίπια ζηηο εμψζπξεο. Σηο ζπλαληάκε θπξίσο ζηηο φςεηο πνπ έβιεπαλ πξνο ηε ζάιαζζα θαη φρη ζηε βνξεηλή πιεπξά πξνο ηνπο Σζαθψληθνπο θφθθηλνπο βξάρνπο, φπνπ ππήξρε θπζηθή πξνζηαζία. 86
β. γδ πίδεο - γείζα - ζηέγεο γδ πίδεο (γξεπίδεο): Αξρηθά ζηα ιατθά ζπίηηα, ην ξφιν ησλ γείζσλ έπαηδαλ νη γδ πίδεο (γξεπίδεο), θπξηέο απνιήμεηο ησλ ηνίρσλ (εηθ. 32, 33). Απνηεινχζαλ κέξνο ηεο ιηζνδνκήο θαη κε ηελ θπξηή κνξθή ηνπο έδηλαλ ζηήξημε ζηελ απφιεμε ηεο ζηέγεο θαη πξνζηάηεπαλ ηα παξάζπξα απφ ηα λεξά ηεο βξνρήο. Σν πάλσ κέξνο ηεο γδ πίδαο, ζπρλά ήηαλ δηαθνζκεκέλν κε νδνλησηέο ζεηξέο (εηθ.34,35), απφ ρεηξνπνίεηα ςεκέλα ηνχβια, πνπ έβγαδαλ αθφκα πην έμσ ην κέγεζνο ηεο γδ πίδαο θαη κεγάισλαλ ηεο πιάηνο ηεο πξνεμνρήο ηεο ζηέγεο, γηα κεγαιχηεξε πξνζηαζία. Δηθ. 32 Δηθ.33 Δηθ. 32,33 γδ πίδεο (γξεπίδεο) κε θχξησκα ζηε ιηζνδνκή Δηθ. 34 Δηθ. 35 Δηθ. 34, 35 γδ πίδεο κε νδνλησηέο ζεηξέο απφ ρεηξνπνίεηα ηνχβια. 87