ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Η μελέτη της φύσης Οι αρχαίοι Έλληνες ασχολήθηκαν με τα μαθηματικά, την αστρονομία, τη φυσική, τη βιολογία, την ιατρική, τη μηχανική και άλλες επιστήμες. Αφομοιώνοντας κατακτήσεις και άλλων πολιτισμών, με τους οποίους έρχονταν σε επαφή, συνέβαλαν και οι ίδιοι καθοριστικά στην κατανόηση του κόσμου και κατέχουν αξιοσημείωτη θέση στην ιστορία όλων σχεδόν των επιστημών. Στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε ορισμένα αντιπροσωπευτικά κείμενα που αντανακλούν το επίπεδο γνώσεων, τις επιστημονικές μεθόδους, τις θεωρητικές συλλήψεις κάθε επιστημονικού κλάδου αλλά και τις πρακτικές εφαρμογές της διαθέσιμης κάθε φορά γνώσης σε διάφορους τομείς. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα εξετάσουμε πώς ξεκίνησε η μελέτη του σύμπαντος, των φυτών και των ζώων, ενώ στο επόμενο θα ασχοληθούμε με την ιατρική και τη φαρμακολογία. Στο μεθεπόμενο κεφάλαιο θα περάσουμε σε μια διαφορετική εκδοχή της προσπάθειας του ανθρώπου να δαμάσει τον κόσμο και τη φύση, τη μαγεία και την αλχημεία, οι οποίες συνδυάζουν κάποτε τη γνώση και την επιστήμη με την πίστη σε απόκρυφες δυνάμεις.
Περίπλους 1. Δοξογραφία: Αστρονομικές και ιατρικές θεωρίες Οι τρεις Μιλήσιοι φιλόσοφοι Θαλής (6 ος αι. π.χ.) Ο πρώτος που ερεύνησε τη δημιουργία του κόσμου. Θεωρούσε αρχή του σύμπαντος το νερό (ὕδωρ). Αναξίμανδρος (περ. 610-547 π.χ.) Πίστευε ότι αρχή των όντων είναι το ἄπειρον (ένα απέραντο και άμορφο στοιχείο που περιέχει όλα τα όντα). Ήταν επίσης ο πρώτος που σχεδίασε χάρτη της γης. Αναξιμένης (περ. 585-525 π.χ.) Δίδασκε ότι η πρώτη αρχή των όντων είναι ο αέρας (ἀήρ). Όπως η ψυχή, που είναι αέρας, συγκρατεί το σώμα, έτσι και ο αέρας συνέχει το σύμπαν. Λύκειο Γυμνάσιο που πήρε το όνομά του από το ιερό του Λύκειου Απόλλωνα που βρισκόταν σε εκείνο τον χώρο. Εκεί ίδρυσε ο Αριστοτέλης το 335 π.χ. τη φιλοσοφική του σχολή, όπου σύντομα δημιούργησε μια σημαντική βιβλιοθήκη, πιθανότατα με οικονομική στήριξη του παλιού του μαθητή, του βασιλιά της Μακεδονίας Αλεξάνδρου. Τα μέλη της σχολής ονομάσθηκαν και Περιπατητικοί, από τη συνήθεια του Αριστοτέλη να διδάσκει περπατώντας. Τα ερείπια του Λυκείου ήρθαν στο φως το 1996 κατά τη διάρκεια εκσκαφών για την ανέγερση Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην οδό Ρηγίλλης. Κλεάνθης (331-232 π.χ.) Μαθητής και διάδοχος του Ζήνωνα στη Στοά. Ξενοκράτης Φιλόσοφος, μαθητής και διάδοχος του Πλάτωνα στην Ακαδημία από το 339-314 π.χ. Δημόκριτος (περ. 460-360 π.χ.) Φιλόσοφος που καταγόταν από τα Άβδηρα, από τους εισηγητές της θεωρίας ότι η ύλη αποτελείται από άτομα. Μητρόδωρος ὁ Χῖος (τέλη 5 ου - αρχές 4 ου αι. π.χ.) Φιλόσοφος και μαθηματικός, μαθητής του Δημόκριτου. Κράτης Φιλόσοφος των αρχών του 3 ου αι. π.χ. Υπήρξε σχολάρχης της Ακαδημίας (της σχολής του Πλάτωνα). Ήδη οι πρώτοι Μιλήσιοι φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) επιδόθηκαν στη μελέτη της φύσης και προσπάθησαν να εξηγήσουν από ποια πρωταρχική ύλη και με ποιον τρόπο δημιουργήθηκε ο κόσμος. Τα έργα τους, όπως και τα έργα των υπόλοιπων προσωκρατικών φιλοσόφων, δεν σώζονται. Γνωρίζουμε τις απόψεις και θεωρίες τους από αναφορές άλλων, μεταγενέστερων συγγραφέων. Καθοριστική για τη διάσωση των διδασκαλιών αυτών ήταν η συγκέντρωσή τους από τους λεγόμενους δοξογράφους, τους συγγραφείς δηλαδή που ασχολήθηκαν με την καταγραφή διαφόρων απόψεων που διατυπώθηκαν για φιλοσοφικά και επιστημονικά ζητήματα από παλαιότερους στοχαστές (δόξα = άποψη). Η πρακτική της καταγραφής παλαιότερων θεωριών, όπως και η μέθοδος της συγκέντρωσης εμπειρικού υλικού για κατάταξη και μελέτη, έχουν τις ρίζες τους στην οργανωμένη επιστημονική έρευνα του Αριστοτέλη και των μαθητών του στο Λύκειο, τη σχολή που ίδρυσε στην Αθήνα. Το υλικό που συγκέντρωσαν και σχολιάζουν σε διάφορα συγγράμματα στάθηκε πολύτιμο για τους δοξογράφους. Τα αποσπάσματα που ακολουθούν προέρχονται από ένα έργο που παραδίδεται ανάμεσα στα έργα του Πλουτάρχου (δεν είναι όμως γνήσιο), το Περὶ τῶν ἀρεσκόντων φιλοσόφοις φυσικῶν δογμάτων. Ο συγγραφέας του συχνά ταυτίζεται με τον δοξογράφο Αέτιο (1 ος ή 2 ος αι. μ.χ.), για τον οποίο όμως δεν έχουμε ακριβείς πληροφορίες. Περὶ σχημάτων ἀστέρων Οἱ Στωικοὶ σφαιρικοὺς τοὺς ἀστέρας οἴονται εἶναι, καθάπερ τὸν κόσμον καὶ ἥλιον καὶ σελήνην. Κλεάνθης κωνοειδεῖς. Ἔνιοι δὲ πέταλα εἶναι πύρινα, ὥσπερ ζωγραφήματα. Περὶ τάξεως ἀστέρων Ξενοκράτης κατὰ μιᾶς ἐπιφανείας οἴεται κινεῖσθαι τοὺς ἀστέρας. Οἱ δ ἄλλοι Στωικοὶ πρὸ τῶν ἑτέρων τοὺς ἑτέρους ἐν ὕψει καὶ βάθει. Δημόκριτος τὰ μὲν ἀπλανῆ πρῶτον, μετὰ δὲ ταῦτα τοὺς πλανήτας, ἐφ οἷς ἥλιον, φωσφόρον, σελήνην. Ἀναξίμανδρος καὶ Μητρόδωρος ὁ Χῖος καὶ Κράτης ἀνωτάτω μὲν πάντων τὸν ἥλιον ὑπάρχειν, μετ αὐτὸν δὲ τὴν σελήνην, ὑπὸ δ αὐτοὺς τὰ ἀπλανῆ τῶν ἄστρων καὶ τοὺς πλανήτας. [116]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ζήνων ο Κιτιεύς Κυπριακό νόμισμα Περὶ σχήματος σελήνης Οἱ Στωικοὶ σφαιροειδῆ εἶναι ὡς τὸν ἥλιον. Ἐμπεδοκλῆς δισκοειδῆ. Ἡράκλειτος σκαφοειδῆ. Ἄλλοι κυλινδροειδῆ. Περὶ φωτισμῶν σελήνης Ἀναξίμανδρος ἴδιον αὐτὴν ἔχειν φῶς, ἀραιότερον δέ πως. Ἀντιφῶν ἰδίῳ φέγγει λάμπειν τὴν σελήνην, τὸ δ ἀποκρυπτόμενον αὐτῆς ὑπὸ τῆς προσβολῆς τοῦ ἡλίου ἀμαυροῦσθαι, τοῦ ἰσχυροτέρου πυρὸς τὸ ἀσθενέστερον ἀμαυροῦντος. Θαλῆς καὶ οἱ ἀπ αὐτοῦ ὑπὸ τοῦ ἡλίου φωτίζεσθαι τὴν σελήνην. Στωικοί Οι στωικοί ήταν τα μέλη της φιλοσοφικής σχολής της Στοάς, που ιδρύθηκε στην Αθήνα γύρω στο 300 π.χ. από τον Ζήνωνα Κιτιέα (335-263 π.χ). Η σχολή πήρε το όνομά της από την Ποικίλη Στοά της Αθήνας, όπου δίδασκε ο Ζήνωνας. Συνέχισε να λειτουργεί μέχρι περίπου το 260 μ.χ. Οι στωικοί πίστευαν ότι ο άνθρωπος πρέπει να ζει σύμφωνα με τη φύση, και με τη λογική του (λόγον) να ωθείται προς την αρετή, που είναι το ύψιστο αγαθό. Οι στωικοί δεν αρνούνταν τον υλικό κόσμο, αλλά τον αντιμετώπιζαν με αδιαφορία και απάθεια, επιδιώκοντας την ἀταραξίαν. Ἐμπεδοκλῆς (περ. 493-433 π.χ.) Φιλόσοφος από τον Ακράγαντα της Σικελίας. Συμμετείχε στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην πατρίδα του. Απέκτησε φήμη ως ποιητής, ρήτορας, γιατρός, ενώ διάφοροι θρύλοι τον χαρακτηρίζουν ακόμα και μάγο. Καθώς μάλιστα ο τόπος και ο τρόπος του θανάτου του δεν ήταν γνωστά, αναφέρεται, όπως παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος (Βίοι Φιλοσόφων) ότι αποθεώθηκε και αναλήφθηκε στον ουρανό ή ότι πήδηξε στον κρατήρα του ηφαιστείου της Αίτνας. Ο Εμπεδοκλής διακρίνει στο ον τέσσερα αρχικά στοιχεία, τις ρίζες, δηλαδή τη φωτιά, το νερό, τον αέρα και τη γη. Αυτά αναμειγνύονται ή διαχωρίζονται χάρη στην επίδραση δύο δυνάμεων, της αγάπης και του μίσους (φιλότης και νεῖκος). Ἀντιφῶν Αθηναίος σοφιστής του 5 ου αι. π.χ. Σύμφωνα με αρκετούς μελετητές είναι το ίδιο πρόσωπο με τον ομώνυμο ρήτορα, τον αρχαιότερο γνωστό εκπρόσωπο της ρητορικής στην Αθήνα. [117]
Περίπλους Τί πρῶτον τελεσιουργεῖται ἐν τῇ γαστρί Ἀλκμαίων (6 ος /5 ος αι. π.χ.) Γιατρός και φιλόσοφος από τον Κρότωνα. Θεωρείται μαθητής του Πυθαγόρα, και επηρέασε σημαντικά τον Πλάτωνα. Οι θεωρίες του άσκησαν μεγάλη επίδραση στην ιατρική της αρχαιότητας. Οἱ Στωικοὶ ἅμα ὅλον γίνεσθαι. Ἀριστοτέλης πρῶτον τὴν ὀσφὺν ὡς τρόπιν νεώς. Ἀλκμαίων τὴν κεφαλήν, ἐν ᾗ ἔστι τὸ ἡγεμονικόν. Οἱ ἰατροὶ τὴν καρδίαν, ἐν ᾗ αἱ φλέβες καὶ αἱ ἀρτηρίαι. Οἱ δὲ τὸν μέγαν δάκτυλον τοῦ ποδός. Ἄλλοι δὲ τὸν ὀμφαλόν. Ψευδοπλούταρχος, Ἀρέσκοντα Λεξιλογικά στοιχεία ἀστέρας κωνοειδεῖς ὕψει βάθει ἀπλανῆ ἀνωτάτω σφαιροειδῆ δισκοειδῆ σκαφοειδῆ κυλινδροειδῆ φέγγει ἀμαυροῦσθαι ἀμαυροῦντος ὀσφύν τρόπιν αιτιατική πληθ. του ουσιαστικού ἀστήρ (ὁ) αιτιατική πληθ. αρσενικού γένους του επιθέτου κωνοειδής, -ής, -ές δοτική εν. του ουσιαστικού ὕψος (τό) δοτική εν. του ουσιαστικού βάθος (τό) αιτιατική πληθ. ουδετέρου γένους του επιθέτου ἀπλανής, -ής, -ές υπερθετικός βαθμός του επιρρ. ἄνω αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου σφαιροειδής, -ής, -ές αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου δισκοειδής, -ής, -ές αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου σκαφοειδής, -ής, -ές αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου κυλινδροειδής, -ής, -ές δοτική εν. του ουσιαστικού φέγγος (τό) απαρέμφατο ενεστώτα του ρ. ἀμαυροῦμαι (<ἀμαυρόομαι) γενική εν. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ἀμαυρῶ (<ἀμαυρόω) αιτιατική εν. του ουσιαστικού ὀσφύς (ἡ) αιτιατική εν. του ουσιαστικού τρόπις (ἡ) [118]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 2. Φυτολογία Η συγκέντρωση δεδομένων προερχόμενων από την εμπειρία και την παρατήρηση, η κατάταξη και σύγκρισή τους αποτελούν τη βάση της επιστημονικής μελέτης του κόσμου. Για πρώτη φορά η πρακτική αυτή εφαρμόστηκε από τον Αριστοτέλη στη σχολή του και οδήγησε σε θεαματικά αποτελέσματα. Στο πεδίο της φυτολογίας διακρίθηκε ιδιαίτερα ο μαθητής και διάδοχός του Θεόφραστος από την Ερεσό της Λέσβου (371-287 π.χ.). Θεόφραστος Παλέρμο, Βοτανικός Κήπος Γένη δὲ τῶν φοινίκων ἐστὶ πλεῖστα τὸ μὲν κάρπιμον, τὸ δὲ ἄκαρπον, ἐξ ὧν οἱ περὶ Βαβυλῶνα τάς τε κλίνας καὶ τἆλλα σκεύη ποιοῦνται. Αὐτῶν δὲ τῶν καρπῶν διαφοραί οἱ μὲν τὰς χροιὰς λευκοί, οἱ δὲ μέλανες, οἱ δὲ ξανθοί. Ἔνιοι δ οὐ μόνον διαφέρουσι τοῖς καρποῖς, ἀλλὰ καὶ αὐτῷ τῷ δένδρῳ κατὰ τὸ μῆκος καὶ τὴν ἄλλην μορφήν οὐ γὰρ μεγάλοι καὶ μακροί, ἀλλὰ βραχεῖς πολλοὶ δὲ καὶ οὗτοι περὶ Κύπρον. Ἕτερον δέ τι γένος ἐν Κύπρῳ, ὃ καὶ τὸ φύλλον πλατύτερον ἔχει καὶ τὸν καρπὸν ἰδιόμορφον μεγέθει μὲν ἡλίκος ῥόα, τῷ σχήματι δὲ προμήκης, οὐκ εὔχυλος δὲ ὥσπερ οἱ ἄλλοι. Οινοχόη, γραπτός διάκοσμος με φοίνικα, Κυπρο-αρχαϊκή ΙΙ. Ιδιωτική συλλογή Λοϊζίδη (Karageorghis-Gagniers 1974, 496) Αυτό το είδος φοινικιάς που περιγράφει εδώ ο Θεόφραστος φαίνεται να μην υπάρχει στις μέρες μας. Θησαυρίζεσθαι δὲ μόνους φασὶ τοὺς ἐν τῇ Συρίᾳ, τοὺς δ ἐν Αἰγύπτῳ καὶ Κύπρῳ καὶ παρὰ τοῖς ἄλλοις χλωροὺς ἀναλίσκεσθαι. Θεόφραστος, Περὶ φυτῶν [119]
Περίπλους Η Βαϊοφόρος. Τοιχογραφία του 11 ου αι. από τον Άγιο Νικόλαο της Στέγης στην Κακοπετριά. Διακρίνεται η φοινικιά. Λεξιλογικά στοιχεία πλεῖστα μέλανες βραχεῖς μεγέθει ἀναλίσκεσθαι ονομαστική πληθ. ουδετέρου γένους του υπερθετικού βαθμού του επιθέτου πολύς, πολλή, πολύ ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους του επιθέτου μέλας, μέλαινα, μέλαν ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους του επιθέτου βραχύς, βραχεῖα, βραχύ δοτική εν. του ουσιαστικού μέγεθος (τό) απαρέμφατο ενεστώτα του ρ.ἀναλίσκομαι [120]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 3. Ζωολογία: Τα ζώα και η παρατήρηση της συμπεριφοράς τους Πέρα από την καθαρά επιστημονική έρευνα της ζωολογίας, τα ζώα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο και στους αισώπειους αίνους αλλά και στη μυθολογία. Η επιστημονική γνώση και η ηθική/αλληγορική διδαχή συνδυάζονται στο έργο Περὶ ζῴων ἰδιότητος ενός Ρωμαίου συγγραφέα που έγραψε σε ελληνική γλώσσα, του Κλαύδιου Αιλιανού (περ. 157-235 μ.χ.). Αξιοσημείωτη είναι και η χρήση μυθολογικών παραδειγμάτων. Ἑστιᾶται μὲν ἄλλαις καὶ ἄλλαις τροφαῖς ὁ πολύπους ἔστι γὰρ καὶ φαγεῖν δεινὸς καὶ ἐπιβουλεῦσαι σφόδρα πανοῦργος τὸ δὲ αἴτιον, παμβορώτατος θηρίων θαλαττίων ἐστί. Καὶ ἡ ἀπόδειξις, εἴ τις αὐτῷ γένοιτο ἀθηρία, τῶν ἑαυτοῦ πλοκάμων παρέτραγε, καὶ τὴν γαστέρα κορέσας τὴν σπάνιν τῆς ἄγρας ἠκέσατο εἶτα ἀναφύει τὸ ἐλλεῖπον, ὥσπερ οὖν τῆς φύσεως τοῦτο αὐτῷ ἐν τῷ λιμῷ παρασκευαζούσης ἕτοιμον τὸ δεῖπνον. Αργυρό δίδραχμο Ερέτριας, περ. 500-480 π.χ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο [121]
[122] Περίπλους
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Mάχονται μὲν ὑπὲρ τῶν θηλειῶν ὡς ὑπὲρ ὡραίων γυναικῶν καὶ οἱ τράγοι πρὸς τράγους καὶ οἱ ταῦροι πρὸς ταύρους καὶ ὑπὲρ οἰῶν οἱ κριοὶ πρὸς τοὺς ἀντερῶντας. Ὀργῶσι δὲ ἐπὶ τὰς θηλείας καὶ οἱ θαλάττιοι κάνθαροι. Γίνονται δὲ ἐν τοῖς καλουμένοις λεπροῖς χωρίοις, καί εἰσι ζηλότυποι, καὶ ἴδοις ἂν μάχην ὑπὲρ τῶν θηλειῶν καρτεράν καὶ ἔστιν ὁ ἀγὼν οὐχ ὑπὲρ πολλῶν, ὡς τοῖς σαργοῖς, ἀλλ ὑπὲρ τῆς ἰδίας συννόμου, ὡς ὑπὲρ γαμετῆς τῷ Μενέλεῳ πρὸς τὸν Πάριν. Κλαύδιος Αιλιανός, Περὶ ζῴων ἰδιότητος ἑστιᾶται φαγεῖν γ εν. οριστικής ενεστώτα του ρ. ἑστιῶμαι (<ἑστιάομαι) απαρέμφατο αορίστου β (ἔφαγον) του ρ. ἐσθίω παμβορώτατος ονομαστική εν. αρσενικού γένους του υπερθετικού βαθμού του επιθέτου πάμβορος, -ος, -ον γένοιτο παρέτραγε γαστέρα κορέσας σπάνιν ἠκέσατο θηλειῶν γ εν. ευκτικής αορίστου β του ρ. γίγνομαι γ εν. οριστικής αορίστου β (παρέτραγον) του ρ. παρατρώγω αιτιατική εν. του ουσιαστικού γαστήρ (ἡ) ονομαστική εν. αρσενικού γένους της μετοχής αορίστου του ρ. κορέννυμι αιτιατική εν. του ουσιαστικού σπάνις (ἡ) γ εν. οριστικής αορίστου του ρ. ἀκέομαι γενική πληθ. του ουσιαστικού θήλεια (ἡ). Βλ. επίθετο θῆλυς, θήλεια, θῆλυ οἰῶν γενική πληθ. του ουσιαστικού οἶς (ὁ & ἡ) ἀντερῶντας ὀργῶσι ἴδοις Λεξιλογικά στοιχεία αιτιατική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. ἀντερῶ (<ἀντεράω) γ πληθ. οριστικής ενεστώτα του ρ. ὀργῶ (<ὀργάω) β εν. ευκτικής αορίστου β (εἶδον) του ρ. ὁρῶ (<ὁράω) [123]
Περίπλους 4. Η επιστήμη στο Βυζάντιο Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο (13 ος -15 ος αι.) παρατηρείται στο Βυζάντιο σημαντική ανάπτυξη των θετικών επιστημών. Ιδιαίτερα αναπτύχθηκαν τα γράμματα στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, ένα από τα ελληνικά κράτη που δημιουργήθηκαν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204. Εξέχουσα πνευματική μορφή του 13 ου αι. υπήρξε ο Νικηφόρος Βλεμμύδης (1197-1272), αρχικά γιατρός και στη συνέχεια μοναχός και ιερέας. Το 1238 ίδρυσε στην Έφεσο σχολή στην οποία διδάσκονταν η θεολογία, η φιλοσοφία και οι φυσικές επιστήμες. Το ογκώδες έργο του καλύπτει ποικίλες περιοχές της γνώσης (λογική, γεωγραφία, μαθηματικά, φυσική, αστρονομία, ιατρική αλλά και ποίηση, καθώς και δύο αυτοβιογραφικά κείμενα). Οι επιστημονικές του απόψεις ήταν επηρεασμένες κυρίως από τις αριστοτελικές θεωρίες (αλλά και τον Πλάτωνα, τον Αρχιμήδη, τον Γαληνό και άλλους φιλοσόφους), τις οποίες επιχείρησε να συναρμόσει με τη χριστιανική θεολογία. Ανάμεσα στα σημαντικότερα επιστημονικά του έργα συγκαταλέγεται η Ἐπιτομὴ φυσική, όπου προσπαθεί να ερμηνεύσει τα φυσικά φαινόμενα με βάση τις φυσικές αρχές και τα φυσικά αίτια. Ὁ ἥλιος μείζων ἐστὶν ἁπάσης τῆς γῆς οὐ φαίνεται δὲ τοιοῦτος διὰ τὴν ἀφ ἡμῶν ἀπόστασιν, πάνυ γε πολλὴν οὖσαν ἐπεὶ μηδ ἄλλο τι τῶν μήκοθεν ὁρωμένων φαίνεται τοιοῦτον οἷόν ἐστι διὰ τὸ τῆς ὄψεως ἀσθενές, ὃ καὶ τὰς μεγάλας νήσους ἐκ μακροῦ διαστήματος εὐπεριγράπτους φαντάζεται. Σαφῶς δὲ δείκνυσι τὸ κατὰ τὸν ἥλιον μέγεθος ἡ σκιὰ τῆς γῆς. Κεφαλή Ήλιου, τετράδραχμο Ρόδου, μετά το 350 π.χ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο [124]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ὅτε γὰρ σῶμα σφαιροειδὲς ὑπὸ σφαιροειδοῦς φωτίζεται σώματος, εἰ μὲν μεῖζόν ἐστι τοῦ φωτίζοντος, ἐκπέμπει σκιὰν ἀεὶ παχυνομένην κόλουρος γὰρ κῶνος οἷόν ἐστιν, ἔχων πρὸς τῇ ἀρχῇ τὸ στενώτερον. Εἰ δ ἴσον ἐστὶ τὸ φωτιζόμενον τῷ φωτίζοντι, κυλινδροειδῆ τὴν σκιὰν ἀποτελεῖ. Εἰ δ ἔλαττον τοῦ φωτίζοντος ὑπάρχει τὸ φωτιζόμενον, ἡ σκιὰ τούτου τυγχάνει κωνοειδής, κατὰ τὸ πέρας λεπτυνομένη μέχρις ἀφανισμοῦ παντελοῦς. Κωνοειδῆς οὖν οὖσα τῆς γῆς ἡ σκιά, δείκνυσιν ἀριδήλως τὸν ἥλιον ὄντα μείζω τῆς γῆς. Νικηφόρος Βλεμμύδης, Ἐπιτομὴ φυσική Λεξιλογικά στοιχεία μείζων ἁπάσης ὁρωμένων σφαιροειδοῦς φωτίζοντι κυλινδροειδῆ ἔλαττον δείκνυσιν ονομαστική εν. αρσενικού γένους του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου μέγας, μεγάλη, μέγα γενική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου ἅπας, ἅπασα, ἅπαν γενική πληθ. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα μέσης φωνής του ρ. ὁρῶ (<ὁράω) γενική εν. ουδετέρου γένους του επιθέτου σφαιροειδής, -ής, -ές δοτική εν. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. φωτίζω αιτιατική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου κυλινδροειδής, -ής, -ές ονομαστική εν. ουδετέρου γένους του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου μικρός, -ά, -όν γ εν. οριστικής ενεστώτα του ρ. δείκνυμι [125]
ασκήσεις
Περίπλους 1. Συμπλήρωσε τις καταλήξεις των επιθέτων. Δημόκριτος οἴεται τὰ μὲν ἀπλαν πρῶτον εἶναι. Οἱ Στωικοὶ οἴονται σφαιροειδ εἶναι τὴν σελήνην, Ἐμπεδοκλῆς δισκοειδ, Ἡράκλειτος σκαφοειδ, ἄλλοι δὲ κυλινδροειδ. Κλεάνθης οἴεται τοὺς ἀστέρας κωνοειδ εἶναι. Ἀληθ λέγεις. Ἐπεὶ Ἀχιλλεὺς ἐγκρατ τῆς πόλεως ἐγένετο, ἐκέλευσε καταλεῦσαι τὴν κόρην. 2. Συμπλήρωσε τις καταλήξεις. Ἀντιφῶν λέγει ἰδίῳ φέγγ λάμπειν τὴν σελήνην. Οἱ δ ἄλλοι Στωικοὶ πρὸ τῶν ἑτέρων τοὺς ἑτέρους ἀστέρας ἐν ὕψ καὶ βάθ οἴονται κινεῖσθαι. Ἀριστοτέλης φησὶν πρῶτον τὴν ὀσφ ὡς τρόπ νεὼς τελεσιουργεῖται ἐν τῇ γαστρί. Κάματος ἀνάπαυσ ἐποίησε ἡδ καὶ ἀγαθόν. Ἔρ μίσει. Οὐ δεῖ τὸν πῆχ δημόσιον εἶναι. Κύπρος τὰ ἑσπέρια μέρ τῷ Παμφυλίῳ κλυζόμενα πελάγ ἔχει. Ἀπ ἀνατολῆς ἐπὶ δύσ μῆκος χιλίων σταδίων ἐστί. Σόλοι ἐστὶ πόλ λιμένα ἔχουσα. Διάκειται μὲν οὕτως ἡ Κύπρος τῇ θέσ. Παρεγένοντο εἰς τὴν πόλ Κερύνειαν. Ἡ κλῆσ οὐκ ἔχει νοῦν οὐδένα. Πῶς ἀνὴρ ἄπολ τοὺς πόλ ἔχοντας διδάσκει; [128]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 3. Βρες τα ουράνια σώματα. Το τέλος της μιας λέξης είναι η αρχή της επόμενης. Ὁρῶ τὰ ἀπλανῆ καὶ τοὺς Ἐν τῷ οὐρανῷ εἰσιν οἱ Ἔχει ἴδιον φῶς ἡ ; Ἀνωτάτω πάντων ὁ ὑπάρχει. 4. Υπογράμμισε στις προτάσεις που ακολουθούν το κατηγορούμενο. Τὸ μὲν γένος κάρπιμόν ἐστι, τὸ δὲ ἄκαρπον. Οἱ μὲν καρποὶ τὰς χροιὰς λευκοί εἰσι, οἱ δὲ μέλανες, οἱ δὲ ξανθοί. Ὁ ἐν Ὀλυμπίᾳ κότινος μέγας ἐστί. Καλὴ μέν, σώφρων δ οὐχ ἡ γυνή. Οὐ μόνον δύσκολος ἀλλὰ καὶ φιλάργυρός ἐστι σφόδρα ὁ δεσπότης. Μίδας ὁ Γορδίου σοφὸς ἐλέγετο. Ὁ οἶνος ἦν ἄριστος. Ἄρτος καὶ ὀπῶραι, πάντα χρυσὸς ἐγίγνοντο. Μέτρον ἄριστον. Ὁ κύων κρείσσων μού ἐστι. Πρεσβύτατον τῶν ὄντων θεός ἐστι. Κόσμος ποίημα θεοῦ ἐστι. Ἕρμιππος ἀκριβὴς ἐν τοῖς ἄλλοις ἦν. Σε ορισμένες προτάσεις το κατηγορούμενο δηλώνει ιδιότητα όχι του υποκειμένου, αλλά του αντικειμένου: Τοῦτο τὸ δένδρον τὸ φύλλον πλατύτερον ἔχει. Υποκείμενο του ρήματος ἔχει είναι το....... Αντικείμενο του ρήματος ἔχει είναι το....... Το... είναι κατηγορούμενο στο....... [129]
Περίπλους 5. Μετάτρεψε το κατηγορούμενο του υποκειμένου σε κατηγορούμενο του αντικειμένου σύμφωνα με τα παραδείγματα. Οἱ καρποὶ τοῦ φοίνικός εἰσι λευκοί. Ὁ φοῖνιξ ἔχει τοὺς καρποὺς λευκούς. Ὁ καρπὸς τοῦ ἐν Κύπρῳ φοίνικος ἰδιόμορφός ἐστι. Ὁ ἐν Κύπρῳ φοῖνιξ ἔχει τὸν καρπὸν ἰδιόμορφον. Ὁ οἶνος, ὃν Μίδας ποιεῖ, ἦν ἄριστος. Μίδας ἐποίει τὸν οἶνον.... Οἱ μὲν καρποὶ τὰς χροιὰς λευκοί εἰσι. Οἱ μὲν καρποὶ ἔχουσι τὰς χροιὰς.... Ἰσαῖος μαθητὴς Ἰσοκράτους ἦν. Ἰσοκράτης εἶχε Ἰσαῖον.... Ἐν Βαβυλῶνι τὸ μὲν γένος τῶν φοινίκων κάρπιμόν ἐστι, τὸ δὲ ἄκαρπον. Ἐν Βαβυλῶνι ἔχουσι τοὺς φοίνικας τοὺς μὲν..., τοὺς δὲ.... 6. Μετάτρεψε τον πλάγιο λόγο σε ευθύ σύμφωνα με το παράδειγμα. Ξενοκράτης κατὰ μιᾶς ἐπιφανείας οἴεται κινεῖσθαι τοὺς ἀστέρας. Ξενοκράτης οὕτω φησί: Κατὰ μιᾶς ἐπιφανείας κινοῦνται οἱ ἀστέρες. Στράβων φησὶ τοὺς ἐνοικοῦντας Σολίους καλεῖσθαι. Στράβων φησί:.... Ἀντιφῶν οἴεται ἰδίῳ φέγγει λάμπειν τὴν σελήνην. Ἀντιφῶν εἶπεν:.... Θαλῆς καὶ οἱ ἀπ αὐτοῦ οἴονται ὑπὸ τοῦ ἡλίου φωτίζεσθαι τὴν σελήνην. Θαλῆς ὧδε λέγει:.... Ὁ γεωγράφος οἴεται Κύπρον σίτῳ αὐτάρκει χρῆσθαι. Ὁ γεωγράφος φησί:.... [130]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ἡρακλῆς ἔφη τὸν πολύπουν ἄλλαις καὶ ἄλλαις τροφαῖς ἑστιᾶσθαι. Ἡρακλῆς ἔφη:.... Ὁ ἰατρὸς λέγει τοὺς δ ἐν Αἰγύπτῳ καὶ Κύπρῳ φοίνικας χλωροὺς ἀναλίσκεσθαι. Ὁ ἰατρὸς λέγει:.... 7. Άλλαξε τη σύνταξη των προτάσεων σύμφωνα με τα παραδείγματα. Οἱ μαθηταὶ ὑπὸ τοῦ διδασκάλου ἐπαινοῦνται. Ὁ διδάσκαλος ἐπαινεῖ τοὺς μαθητάς. Θεοί τινες ἐγκόσμιοι τὸν κόσμον ψυχοῦσι. Ὁ κόσμος ὑπὸ θεῶν τινων ἐγκοσμίων ψυχοῦται. Τὸ στρατόπεδον φρουρεῖται ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν..... Ἰσαῖος ὑπὸ πολλῶν ἐπαινεῖται..... Ἡμεῖς ὑπ οὐδενὸς μισούμεθα..... Πάνυ κακολογοῦνται ὑπὸ σοῦ οἱ πλησίον..... Οἱ ἄνθρωποι οὐ τιμῶσι τοὺς θεούς..... Ὁ οἰκέτης τὰ τοῦ Ὀδυσσέως ὅπλα κομίζει..... Ποια αλλαγή στη σύνταξη έκανες;... [131]
Περίπλους 8. Άλλαξε τη σύνταξη των προτάσεων σύμφωνα με το παράδειγμα. Ὁ φιλόσοφός φησι τὸν κόσμον ὑπὸ τῶν θεῶν φρουρεῖσθαι. Ὁ φιλόσοφός φησι τοὺς θεοὺς τὸν κόσμον φρουρεῖν. Ὁ παιδαγωγὸς οἴεται τοὺς πλανήτας ὑπὸ θεοῦ τρέφεσθαι. Ὁ παιδαγωγὸς οἴεται τὸν θεὸν τοὺς πλανήτας.... Δεῖ τὸν ἀθλητὴν ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων τιμᾶσθαι. Δεῖ τοὺς ἀνθρώπους.... Οἶδα τοὺς Αἰγυπτίους τὸν ποταμὸν Νεῖλον καλεῖν. Οἶδα τὸν ποταμὸν ὑπὸ τῶν Αἰγυπτίων.... Στράβων ἱστορεῖ τὴν Συρίαν ὑπὸ Φοινίκων οἰκεῖσθαι. Στράβων ἱστορεῖ τοὺς Φοίνικας.... Ποια αλλαγή έκανες στη σύνταξη αυτών των προτάσεων;... Συμπλήρωσε στον πιο κάτω πίνακα το α πρόσωπο ενικού οριστικής ενεστώτα και το απαρέμφατο ενεστώτα στην ενεργητική και παθητική φωνή των ρημάτων τιμῶ (<τιμάω), καλῶ (<καλέω) και ἐκπληρῶ (<ἐκπληρόω). Οριστική Ενεστώτας Ενεργητικής Φωνής Απαρέμφατο Οριστική Ενεστώτας Παθητικής Φωνής Απαρέμφατο 9. Γράψε ένα ή περισσότερα συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα Αρχαία Ελληνικά. ὀνομαζόμενον..... ἀνατολή παραπλήσιον ἡγεμονία......... [132]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 παροικοῦντες... ἐξέφερε φέγγος ἄγρα ἐγγύς.............. 10. Τόνισε τις λέξεις των παρακάτω προτάσεων. Είσαι σε θέση να αιτιολογήσεις τον τόνο που έβαλες; Αὑτη ἡ πολις λιμενα ἐχει ἐρημον. Ὁ Νειλος εἰς πλειω μερη σχιζομενος ποιει το καλουμενον Δελτα. Αἱ του Νειλου πηγαι κεινται κατα την ἐρημον. 11. Συμπλήρωσε τις καταλήξεις των επιθέτων. Λωτὸς φύεται ἐν Αἰγύπτῳ πολ.... Ἡ γῆ μείζ... τῆς σελήνης ἐστί. Ἡ σελήνη ἐστὶ ἐλάττ... τῆς γῆς. Ἔνιοί φασι πρῶτον τὸν μέγ... δάκτυλον τοῦ ποδὸς γίνεσθαι. Τοῦτο τὸ οὐράνιον σῶμα οὐ μεῖζ... ἐστι ἡλίου, ἀλλ ἔλαττ.... Οἱ θαλάττιοι κάνθαροι ὀργῶσι ἐπὶ τὰς θηλ.... Ἥλιός ἐστι οὐκ ἐλάττ... ἀλλὰ μείζ... τῆς γῆς. 12. Συμπλήρωσε τις προτάσεις με το κατάλληλο ρήμα. καθηγήσατο, ἐλάβετο, ἐγένετο, ἐθεάσατο, ἥψατο, παρεγένοντο, συνεγένετο Ἀρχίδαμος διέφθειρεν τοὺς πολεμίους καὶ λείαν πολλὴν.... Μίδας... τοῦ ὕδατος καὶ ἡ δύναμις εἰς τὸν ποταμὸν ἀνεχώρησεν. Ἰσαῖος... Δημοσθένους,... δὲ τοῖς ἀρίστοις φιλοσόφων. Καὶ δὴ χειμὼν σφοδρὸς.... [133]
Περίπλους Ἀλώπηξ... δρυτόμον τινὰ καὶ ἱκέτευσεν αὐτὸν κατακρύπτειν αὐτήν. Μετ οὐ πολὺ δὲ... οἱ κυνηγοί. 13. Συμπλήρωσε τις προτάσεις βάζοντας το ρήμα της παρένθεσης στον κατάλληλο τύπο του αορίστου. Ἐν τῷ πολέμῳ παρανόμως πολλοὶ ἐκ πενήτων πλούσιοι... (γίγνομαι). Καὶ Δήμητρα μὲν Κελεὸς... (ὑποδέχομαι), Διόνυσον δὲ Ἰκάριος. Ποιμένες τινὲς... (γεύομαι) τοῦ ποτοῦ. Ἀχιλλεὺς παραυτίκα... (δέχομαι) τὸν λόγον. Νιόβη λιθίνη ἕστηκεν ἐπὶ τῷ τύμβῳ... (θεῶμαι) ἡμεῖς αὐτήν. Νιόβη αὐτὴ λιθίνη... (γίγνομαι). Λυγκεὺς πρῶτος... (ἄρχομαι) μεταλλεύειν χαλκὸν καὶ ἄργυρον. Ἐπάνειμι δὲ πάλιν ἐπὶ τὴν ἤπειρον, ὄθεν... (ἐκτρέπομαι). Παρατηρώ ότι όλοι οι τύποι που συμπλήρωσα βρίσκονται σε αόριστο μέσης φωνής. Υπάρχει μέσος αόριστος α με χαρακτηριστικά γράμματα... και ο μέσος αόριστος β που κλίνεται όπως ο... Συμπλήρωσε τώρα τον πίνακα που ακολουθεί. Μέσος αόριστος α Μέσος αόριστος β ἐγὼ ἐλαβόμην σὺ ἐγεύσω ἐλάβου οὗτος, αὕτη, τοῦτο ἡμεῖς ἐγευσάμεθα ὑμεῖς οὗτοι, αὗται, ταῦτα [134]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 14. Βρες πέντε μέρη του ανθρώπινου σώματος και πέντε ζώα στο κρυπτόλεξο. Π Α Σ Β Φ Δ Ι Κ Λ Ο Ο Σ Φ Υ Σ Ρ Τ Α Υ Π Λ Ε Ρ Τ Η Ξ Ο Ν Ο Ν Υ Χ Ψ Φ Δ Α Υ Θ Ε Μ Π Α Ρ Τ Κ Ε Φ Α Λ Η Ο Μ Φ Α Λ Ο Σ Ρ Ο Σ Υ Ρ Ν Υ Σ Ε Α Ο Τ Γ Σ Τ Α Ρ Τ Η Ρ Ι Α Ο Ρ Ω Π Ο Υ Σ Γ Ρ Χ Α Α Σ Ο Σ Κ Λ Ο Μ Β Χ Ε Δ Κ Ρ Ι Ο Σ Η Ψ Μ 15. Στις προτάσεις που ακολουθούν να μελετήσεις τις υπογραμμισμένες λέξεις ή φράσεις και να προσδιορίσεις την επιρρηματική σημασία που δηλώνουν. Οἱ μὲν τὰς χροιὰς λευκοί, οἱ δὲ μέλανες, οἱ δὲ ξανθοί. Ἔνιοι δ οὐ μόνον διαφέρουσι τοῖς καρποῖς, ἀλλὰ καὶ αὐτῷ τῷ δένδρῳ κατὰ τὸ μῆκος καὶ τὴν ἄλλην μορφήν. Ἕτερον δέ τι γένος τῶν φοινίκων ἐν Κύπρῳ, μεγέθει μὲν ἡλίκος ῥόα, τῷ σχήματι δὲ προμήκης. Τὸ δ οὖν Δέλτα τῇ Σικελίᾳ τῷ σχήματι παραπλήσιον ὑπάρχει. Θηρία δ ὁ Νεῖλος τρέφει πολλὰ μὲν καὶ ἄλλα ταῖς ἰδέαις ἐξηλλαγμένα. Ἰσαῖος Ἀθηναῖος ἦν τὸ γένος. Θησεὺς τῶν ὁμηλίκων ὑπερφέρει ῥώμῃ. Πάρις ἱκανώτατός ἐστι κρίνειν. [135]
Περίπλους Ποιες νεοελληνικές εκφράσεις αποδίδουν το νόημα των προσδιορισμών αυτών; Μετά την ολοκλήρωση του/της ΝΑΙ ΟΧΙ Αναφορικά με/σχετικά με ΝΑΙ ΟΧΙ Ανάμεσα σε ΝΑΙ ΟΧΙ Ως προς ΝΑΙ ΟΧΙ Χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη ΝΑΙ ΟΧΙ Από την άποψη του/της ΝΑΙ ΟΧΙ Κάθε φορά που ΝΑΙ ΟΧΙ Χαρακτηρίζουμε τους προσδιορισμούς αυτούς προσδιορισμούς της αναφοράς, επειδή δείχνουν σε τι ακριβώς αναφερόμαστε χρησιμοποιώντας συγκεκριμένους χαρακτηρισμούς (δηλαδή ορίζουν το πεδίο αναφοράς, εντός του οποίου ισχύει η δήλωσή μας). Έτσι, στη φράση Ἀθηναῖος τὸ γένος η αιτιατική τὸ γένος δηλώνει ότι κάποιος μπορεί να χαρακτηρισθεί Αθηναίος ως προς/αναφορικά με την καταγωγή του (και όχι ίσως τα πολιτικά του δικαιώματα). Αντίστοιχα, το Δέλτα του Νείλου και η Σικελία μπορούν να χαρακτηρισθούν παρόμοιες τῷ σχήματι, ως προς το σχήμα (όχι όμως ως προς άλλα στοιχεία τους, π.χ. το κλίμα, την έκταση κ.ο.κ.). Δες ξανά τις προτάσεις της άσκησης και γράψε με ποιους τρόπους μπορεί να δηλωθεί η επιρρηματική σχέση της αναφοράς. Ο προσδιορισμός της αναφοράς δηλώνεται με: α.... β.... γ.... δ.... [136]
Η μελέτη της φύσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 [137]
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ιατρική - Φαρμακολογία Η εκτίμηση των αρχαίων Ελλήνων για την ιατρική φαίνεται ήδη από τον Όμηρο, και ιδιαίτερα από τον περίφημο στίχο της Ιλιάδας «ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων» (Λ 514). Οι γνώσεις μας για την αρχαία ιατρική χάρη σε αυθεντικά κείμενα που σώζονται αλλά και μέσα από μαρτυρίες άλλων δεν είναι λίγες. Με το όνομα του μεγαλύτερου γιατρού του 5 ου αιώνα π.χ., του Ιπποκράτη από την Κω, σώζονται αρκετές πραγματείες, άλλες γνήσιες και άλλες από μαθητές του ή άλλους ομότεχνούς του, της ίδιας εποχής ή και μεταγενέστερες. Το παρόν κεφάλαιο περιέχει επίσης κείμενα των σημαντικότερων γιατρών της ρωμαϊκής εποχής και της ύστερης αρχαιότητας που φωτίζουν διάφορες πτυχές της ιατρικής θεωρίας και πράξης. Τα κείμενα των γιατρών, πέρα από την αξία τους για την ιστορία της ίδιας της επιστήμης, συχνά επιτρέπουν να διακρίνουμε αυθεντικά στιγμιότυπα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων σε διάφορες εποχές, καθώς αναφέρονται στις συνθήκες εμφάνισης μιας αρρώστιας ή στους τρόπους θεραπείας της. Αξιοσημείωτη θέση στην ιστορία της αρχαίας ιατρικής κατέχει και η Κύπρος, αφού έχουμε πληροφορίες και αποσπάσματα από το έργο σημαντικών Κυπρίων γιατρών που έδρασαν καθ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας.
Περίπλους Η μέθοδος του Ιπποκράτη Ο Ιπποκράτης βασιζόταν στην κλινική παρατήρηση, την καταγραφή δεδομένων και τη σύγκρισή τους για την εξαγωγή συμπερασμάτων. Η ιπποκρατική ιατρική χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια απόδοσης όλων των συμπτωμάτων σε κάποια αιτία και τη φιλοδοξία πρόγνωσης της εξέλιξης κάθε ασθένειας. Πέρα από την απόκτηση επιστημονικής γνώσης, ο Ιπποκράτης έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη φροντίδα του ασθενούς, καθώς επίσης και στην πρόληψη. Επίσης απάλλαξε την ιατρική από τη δεισιδαιμονία εφαρμόζοντας ορθολογικές αρχές στην εργασία του. 1. Ιπποκρατική συλλογή: Ἐπιδημίαι Ο Ιπποκράτης (Κως 460 Λάρισα 370 π.χ.) ήταν ο διασημότερος γιατρός της αρχαιότητας. Περιόδευσε σε διάφορες περιοχές εξετάζοντας και θεραπεύοντας ασθενείς, αλλά επίσης διδάσκοντας και καταγράφοντας τις παρατηρήσεις του και συγγράφοντας ειδικές πραγματείες. Ήταν ενήμερος για τις τρέχουσες φιλοσοφικές και επιστημονικές συζητήσεις. Ιπποκράτης Βυζαντινό χειρόγραφο, 1342 Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη Η Ιπποκρατική συλλογή αποτελείται από 59 έργα σε ιωνική διάλεκτο. Δεν είναι όλα γνήσια έργα του Ιπποκράτη ορισμένα από αυτά ανήκουν σε μαθητές ή άλλους ομότεχνούς του. Ξεχωριστή θέση στην Ιπποκρατική συλλογή κατέχουν οι Επιδημίες, επτά βιβλία που συγκεντρώνουν σημειώσεις με ιστορικά ασθενών, οργανωμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτρέψουν στον μελλοντικό μελετητή να συγκρίνει τα συμπτώματα και να βγάλει συμπεράσματα για την πορεία ορισμένων ασθενειών αλλά και για τις ενδημικές σε κάθε τόπο παθήσεις (είναι χαρακτηριστικό ότι η ιπποκρατική ιατρική αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στο περιβάλλον). [140]
Ιατρική - Φαρμακολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Παιδίον ὑπὸ οὐρέως ἐπλήγη τὴν γαστέρα καὶ τὸ ἦπαρ, ἀπέθανε τετάρτῃ τὸ δὲ πνεῦμα πυκινὸν εἶχε καὶ οὐ κατενόει καὶ πυρετὸς εἶχεν. Προκλήθηκε αιμορραγία στο συκώτι και αναιμία. Ακολούθησε μόλυνση με ταχύπνοια και πυρετό και ο θάνατος. Ὁ Κλεομένεος παῖς, χειμῶνος ἀρξάμενος, ἀπόσιτος ἄνευ πυρετοῦ ἐτρύχετο, καὶ ἤμει τὰ σιτία, καὶ φλέγμα. Δύο μῆνας ἀσιτίη παρηκολούθησε. Η περιγραφή δεν είναι επαρκής, ώστε να δοθεί ικανοποιητική διάγνωση. Πιθανόν να πρόκειται για υποτροπή χρόνιας βρογχίτιδας που συνήθως εμφανίζεται κατά τους χειμερινούς μήνες με βήχα και αποβολή φλεγμάτων που, αν είναι σε μεγάλη ποσότητα, μοιάζουν σαν εμετός (ψευδεμεσία). [141]
Περίπλους Ο ασθενής έπασχε από ψυχαναγκαστική νεύρωση με κρίσεις πανικού. Ο πάσχων κάνει κάτι και για αδιευκρίνιστους λόγους (π.χ. κούραση, στρες) κυριεύεται από φόβο και πανικό. Στη συνέχεια ο εγκέφαλος επαναλαμβάνει αυτά τα φαινόμενα κάθε φορά που ο άνθρωπος βρίσκεται κάτω από τις ίδιες συνθήκες (γι αυτό συμβαίνει πάντα βράδυ και όχι μέρα), ο εγκέφαλος λειτουργεί με συγκεκριμένο τρόπο κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, ανεξάρτητα από τη λογική. Συνεπώς ο Νικάνορας πρέπει να ήταν ψυχαναγκαστικός. Τὸ Νικάνορος πάθος ὁπότε ἐς ποτὸν ὁρμῷτο, φόβος τῆς αὐλητρίδος ὅτε ἀρχομένης αὐλεῖν ἀκούσειεν ἐν ξυμποσίῳ, ὑπὸ δειμάτων ὄχλοι μόλις ὑπομένειν ἔφη, ὅτε εἴη νύξ ἡμέρης δὲ ἀκούων οὐδὲν διετρέπετο. Τοιαῦτα παρείπετο συχνὸν χρόνον. [142]
Ιατρική - Φαρμακολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ἡ παρθένος ἡ καλὴ ἡ τοῦ Νερίου ἦν μὲν εἰκοσαέτης, ὑπὸ δὲ γυναίου φίλης παιζούσης πλατέῃ τῇ χειρὶ ἐπλήγη κατὰ τὸ βρέγμα. Καὶ τότε μὲν ἐσκοτώθη καὶ ἄπνοος ἐγένετο, καὶ ὅτε ἐς οἶκον ἦλθεν αὐτίκα τὸ πῦρ εἶχε καὶ ἤλγει τὴν κεφαλήν, καὶ ἔρευθος ἀμφὶ πρόσωπον ἦν. Ἑβδομαίῃ ἐούσῃ ἀμφὶ τὸ οὖς τὸ δεξιὸν πύον ἐχώρησε δυσῶδες, ὑπέρυθρον, πλεῖον κυάθου καὶ ἔδοξεν ἄμεινον ἔχειν καὶ ἐκουφίσθη. Πάλιν ἐπετείνετο τῷ πυρετῷ καὶ κατεφέρετο καὶ ἄναυδος ἦν καὶ τοῦ προσώπου τὸ δεξιὸν μέρος εἵλκετο καὶ δύσπνοος ἦν καὶ σπασμός τρομώδης ἦν καὶ γλῶσσα ἐπείχετο ὀφθαλμὸς καταπλήξ ἐνάτῃ ἔθανεν. Ιπποκράτης, Ἐπιδημίαι Λόγω τραυματισμού ή/και κατάγματος του κροταφικού οστού δημιουργήθηκε αιμάτωμα στη μαστοειδή απόφυση (οστέινη κοιλότητα γεμάτη αέρα πίσω από το αφτί) που εξελίχθηκε σε μόλυνση με πύον (λοίμωξη). Το πιθανότερο είναι να έσπασε το τύμπανο και να βγήκε το πύον -οπότε η πάσχουσα ένιωσε ανακούφιση- όμως η μόλυνση παρέμεινε και επεκτάθηκε. Άρχισε να πιέζεται το προσωπικό νεύρο, το οποίο παρέλυσε και στράβωσε το πρόσωπο. Στη συνέχεια η φλεγμονή μεταφέρθηκε στον εγκέφαλο, προκάλεσε σπασμούς και θάνατο. [143]
Περίπλους Λεξιλογικά στοιχεία οὐρέως ἐπλήγη γαστέρα κατενόει ἀρξάμενος ἐτρύχετο ἤμει ὁρμῷτο γενική εν. του ουσιαστικού οὐρεύς (ὁ) (ιωνικός τύπος αντί ὀρεύς) γ εν. οριστικής παθητικού αορίστου β του ρ. πλήττω αιτιατική εν. του ουσιαστικού γαστήρ (ἡ) γ εν. οριστικής παρατατικού του ρ. κατανοῶ (<κατανοέω) ονομαστική εν. αρσενικού γένους της μετοχής αορίστου του ρ. ἄρχομαι γ εν. οριστικής παρατατικού του ρ. τρύχομαι γ εν. οριστικής παρατατικού του ρ. ἐμῶ (<ἐμέω) γ εν. ευκτικής ενεστώτα του ρ. ὁρμῶμαι (<ὁρμάομαι) αὐλητρίδος γενική εν. του ουσιαστικού αὐλητρίς (ἡ) ἀκούσειεν δειμάτων εἴη ἡμέρης παρείπετο πλατέῃ χειρί ἐσκοτώθη ἤλγει ἐούσῃ ἔδοξεν πλεῖον ἄμεινον ἐπείχετο εἵλκετο γ εν. ευκτικής αορίστου του ρ. ἀκούω γενική πληθ. του ουσιαστικού δεῖμα (τό) γ εν. ευκτικής ενεστώτα του ρ. εἰμί ιωνικός τύπος της γενικής εν. του ουσιαστικού ἡμέρα (ἡ) γ εν. οριστικής παρατατικού του ρ. παρέπομαι ιωνικός τύπος της δοτικής εν. θηλυκού γένους του επιθέτου πλατύς, πλατεῖα, πλατύ δοτική εν. του ουσιαστικού χείρ (ἡ) γ εν. οριστικής παθητικού αορίστου του ρ. σκοτῶ (<σκοτόω) γ εν. οριστικής παρατατικού του ρ. ἀλγῶ (<αλγέω) δοτική εν. θηλυκού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. εἰμί γ εν. οριστικής αορίστου του ρ. δοκῶ (<δοκέω) ονομαστική εν. ουδετέρου γένους του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου πολύς, πολλή, πολύ αιτιατική εν. ουδετέρου γένους του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου ἀγαθός, -ή, -όν γ εν. οριστικής παρατατικού του ρ. ἐπέχομαι γ εν. οριστικής παρατατικού του ρ. ἕλκομαι [144]
Ιατρική - Φαρμακολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο βωμός του Ασκληπιού στην Κω Ο όρκος του Ιπποκράτη Ο Όρκος που έχει σωθεί με το όνομα του Ιπποκράτη είναι κείμενο του 4 ου αι. π.χ. και εκφράζει την ιατρική δεοντολογία του αρχαιοελληνικού κόσμου. Αποτελεί τον όρκο με τον οποίο εισερχόταν κάποιος στις τάξεις των γιατρών. Ξεκινά και τελειώνει με τον τυπικό τρόπο με τον οποίο αρχίζουν και τελειώνουν όλοι οι ελληνικοί όρκοι, δηλαδή με επίκληση στους θεούς. Ορκίζομαι στον Απόλλωνα το γιατρευτή και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και σ όλους τους θεούς και σ όλες τις θεές, και μάρτυρες τους βάζω, πως θα εκτελέσω τον όρκο μου αυτόν κι αυτό μου το συμβόλαιο όσο οι δυνάμεις μου και η κρίση μου το επιτρέπουν. Θα τιμώ εκείνον που την τέχνη αυτή μου δίδαξε όσο και τους γονείς μου στο βιος μου θα τον κάνω κοινωνό, και όταν βρεθεί σε ανάγκη, απ τα δικά μου θα του δίνω τους γιους του θα τους λογαριάζω αδελφούς μου και την τέχνη αυτή θα τους διδάξω αν θέλουν να τη μάθουν χωρίς μισθό και δίχως έγγραφο συμβόλαιο. Στις οδηγίες τις γραπτές ή στις προφορικές διδασκαλίες και στις υπόλοιπες κάθε λογής καθοδηγήσεις δικαίωμα να έχουν θα αφήνω μόνο τους δικούς μου γιους, τους γιους του δασκάλου μου, και μαθητές που με συμβόλαιο και όρκο κατά το έθος των γιατρών θα έχουν δεθεί μαζί μου άλλον κανένα. Συνταγές θα δίνω ιατρικές που θα ʼναι όσο από τη δική μου δύναμη και κρίση εξαρτάται μόνο για το καλό του αρρώστου, και θα φυλάγομαι μη δώσω συνταγή για το κακό ή για να βλάψω. Και να μου το ζητήσουν, φάρμακο θανατηφόρο σε κανέναν δεν θα δώσω, κι ούτε θα βγει από μένα μια τέτοια συμβουλή ούτε θα δώσω σε γυναίκα φάρμακο να καταστρέψει τον βλαστό της. Αγνή και καθαρή θα φυλάξω τη ζωή μου και την τέχνη μου. Δεν θα εγχειρίσω ούτε και άνθρωπο που υποφέρει από πέτρα έργα τέτοια θα τα αφήνω σε ανθρώπους που είναι σ αυτά εξασκημένοι. Σε όποια σπίτια θα μπαίνω, για το καλό θα μπαίνω των αρρώστων. Θα μένω μακριά από κάθε αδικία θεληματική και από κάθε βλάβη ιδίως θα μένω μακριά από κάθε πράξη αφροδισιακή πάνω σε σώματα γυναικεία ή ανδρικά ελεύθερων ή σκλάβων. Όσα ασκώντας το επάγγελμά μου θα δω ή θ ακούσω ας είναι και πέρα από το επάγγελμά μου, στην αναστροφή μου με τους ανθρώπους που δεν θα πρέπει ποτέ στους έξω να κοινολογηθούν, θα τα σκεπάζω με τη σιωπή μου: μυστικά θα τα θεωρώ, που κανείς δεν πρέπει γι αυτά να μιλά. Όσο τον όρκο μου αυτόν θα τον κρατώ και δεν θα τον πατάω, άμποτε να χαίρομαι τη ζωή μου και την τέχνη μου, έχοντας πάντοτε καλό όνομα ανάμεσα στους ανθρώπους αν όμως παραβώ τον όρκο μου και τον πατήσω, να μου συμβούν ακριβώς τα αντίθετα. (Μετάφραση Δ. Λυπουρλής) Πανάκεια: Θεά, κόρη του Ασκληπιού και της Ηπιόνης. Το όνομά της σημαίνει αυτήν που θεραπεύει τα πάντα. Ἀπόλλωνας γιατρευτής: Ο θεός Απόλλωνας ήταν και Ιατρός (=θεραπευτής). Εξάλλου ήταν ο πατέρας του κατεξοχήν θεού της ιατρικής, του Ασκληπιού. [145]
Περίπλους 2. Έλληνες γιατροί στη Ρώμη Ο Σωρανός ο Εφέσιος άσκησε το επάγγελμα του γιατρού στη Ρώμη τον 2 ο αι. μ.χ. Θεωρούνταν αυθεντία στη γυναικολογία και τη μαιευτική ως και τον μεσαίωνα. Εκτός από ιατρικές μελέτες έγραψε και βιογραφίες, ίσως του Ιπποκράτη, και έργα γραμματικά. Το έργο Περὶ γυναικείων παθῶν είναι το μόνο εκτεταμένο έργο του που σώζεται πλήρες στα Ελληνικά. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από το πρώτο βιβλίο. Κίσσα Ο συγκεκριμένος ιατρικός όρος για την αλλoτριoφαγία των εγκύων (τα «πιθυμητoύρια» της λαϊκής παράδοσης) προέρχεται πιθανώς από το παμφάγο πουλί κίσσα. Η κίσσα τρώει καρπούς αλλά και έντομα, μικρά ερπετά και θηλαστικά, καταστρέφει επίσης τις φωλιές των άλλων πoυλιών, τρώει τα αυγά και τα μικρά τoυς. Επίσης μεταφέρει στη φωλιά της αντικείμενα που γυαλίζουν, γι αυτό θεωρείται «κλέφτρα». Σύμφωνα με τη νεοελληνική παράδοση η κίσσα ήταν μια κoπέλα πoυ oρφάνεψε από μητέρα και έπεσε στα χέρια μιας απάνθρωπης μητριάς, η oπoία τη βασάνιζε πoλύ και την άφηνε νηστική. Ο Θεός τη λυπήθηκε και την έκανε πoυλί, που λόγω των προηγούμενων στερήσεων είναι παμφάγo. Τὸ πάθος τὸ συμβαῖνον ταῖς κυούσαις περὶ τὸν δεύτερον μῆνα κίσσα ὠνόμασται. Παρέπεται δὲ αὐταῖς ἀνατροπὴ στομάχου, ναυτία τε καὶ ἀνορεξία ποτὲ μὲν πρὸς πάντα, ποτὲ δὲ πρός τινα, καὶ τῶν ἀσυνήθων ὄρεξις, οἷον γῆς, ἀνθράκων, ἑλίκων ἀμπέλου καὶ ὀπώρας ἀώρου τε καὶ ὀξώδους ἐνίαις δὲ καὶ ἔμετος ἐκ διαστημάτων ἢ κατὰ πᾶσαν προσφορὰν τροφῆς, καὶ βάρος καὶ σκοτώματα καὶ ἀλγήματα κεφαλῆς, ὠχρότης τε καὶ κοιλίας σκληρία, ἐνίοτε καὶ πυρέτια λεπτά. [146]
Ιατρική - Φαρμακολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Τῆς πρώτης οὖν συναισθήσεως γενομένης πρὸς μίαν ἡμέραν συστολὴν παραλαμβάνειν, μηδὲν εὐλαβούμενον, ὡς οἱ πολλοὶ λέγουσιν, ὅτι δυσὶν ζῴοις ὁσηνδήποτε δεῖ παραθεῖναι τροφήν. Τῇ δὲ ἑξῆς ἡμέρᾳ σὺν ἀλείμματι μὲν ἀποθεραπευτέαι, τροφὴν δὲ δοτέον ὀλίγην καὶ ποτὸν ὕδωρ, οὐ πολύ, ψυχρὸν δέ, εἰ σύνηθες. Ταῖς δὲ ἑξῆς ἡμέραις, πρὸ τοῦ ἀλείμματος, προκαταψᾶν αὐτῶν τὸ σῶμα δι ὀθονίων τρυφερῶν ἄχρι συμμέτρου φοινιγμοῦ μετὰ δὲ τὰς πρώτας ἡμέρας λουτρῷ χρῆσθαι ζεστοτέρῳ καὶ οἰναρίῳ συμμέτρῳ καὶ κινήσεσι ταῖς δι αἰώρας, φορείῳ τὸ πρῶτον καὶ καθέδρᾳ, κἄπειτα ζευκτῷ, καὶ περιπάτοις ἀναφωνήσεσίν τε καὶ ἀναγνώσεσιν μετὰ πλάσματος καὶ γυμνασίοις τοῖς δι ὀρχήσεως κωρύκου τε καὶ σφαίρας καὶ τρίψεως. [147]
Περίπλους Καὶ ἐπιθέμασι προσέτι χρηστέον, ἐξ ὧν εἰσι φοίνικες ξηροὶ προβρεχθέντες ἢ ἑψηθέντες ἐν οἴνῳ αὐστηρῷ ἢ ὀξυκράτῳ, καὶ μῆλα καὶ κυδώνια παραπλησίως ἑφθά, κατ ἰδίαν ἢ μετὰ τῆς πρὸς τοὺς φοίνικας συμπλοκῆς. Μάλιστα δὲ προνοητέον τοῦ διατάσσειν τροφὰς εὐστομάχους, εὐδιοικήτους τε καὶ δυσφθάρτους, οἷον ᾠὸν ἁπαλὸν καὶ χόνδρον δι ὕδατος ψυχροῦ ἢ ὀξυκράτου ἢ μετὰ πυρήνων ῥόας, ἢ ἀλφίτων πόλτον ψαθαρώτατον, καὶ μάλιστα τὸν διὰ τῆς ὀρύζης, καὶ τῶν πτηνῶν τὰ μὴ καταπίμελα, ψαθαρωτέραν δὲ ἔχοντα τὴν σάρκαν καθάπερ φάσσαν, πέρδικα, νήσσας ἀγρίας, κίχλας, κοσσύφους, περιστεράς, ὄρνεις κατοικητηρίους, καὶ τούτων μάλιστα τὰ στήθη καὶ τῶν ἀγριμαίων κρέας λάγειον ἢ δορκάδειον, τῶν δὲ ἄλλων τὰ ἐρίφεια, καὶ τῶν τρυφερῶν χοιρείων ῥύγχη, πόδας, ὦτα, κοιλίας, μήτρας τῶν δὲ ἀπὸ θαλάττης ὁμοίως τὰ στερεόσαρκα τούτων δέ εἰσι τρίγλαι, κάραβοι, καρίδες, σφόνδυλοι, λαχάνων δὲ σέριν ὠμὴν τε καὶ ἑφθήν, ἀσπάραγον ἄγριον. Τῶν δὲ ἀπὸ ταμείου ἐλαίας κολυμβάδας, κυδώνια, καὶ τούτων μάλιστα τὸ ὀπτόν, τὸ μὲν γὰρ ὠμὸν δυσκατέργαστον. Εἰ δὲ ἑφθὸν αὐτό τις βούλοιτο λαβεῖν, ἐπιδιακείμενον αὐτὸ καλάμοις ἑψητέον ἢ κρεμαστέον διά τινος, ὥστε μὴ τοῦ ὕδατος ἅπτεσθαι, διὰ δὲ τῆς ἀτμῶν φορᾶς λαβεῖν τὴν ἕψησιν. Δοτέον δὲ καὶ ἄπιον ἢ μέσπιλον ἢ σταφυλὴν τὴν ἀπὸ κύθρας ἢ κρεμαστήν πνευματοῖ γὰρ ἡ πρόσφατος καὶ ἀμύγδαλα. Προνοητέον δὲ ὅπως μηδὲν ᾖ τῶν προσφερομένων κεκαρυκευμένον τὸ γὰρ ποικίλον καὶ περίεργον τῆς ἀρτύσεως βραδυπεψίας καὶ διαφθορὰς σιτίων ποιεῖ. Σωρανός, Περὶ γυναικείων παθῶν Πήλινο αγαλματίδιο από σπήλαιο/ιερό της Λαπήθου με σκηνή τοκετού (η τίκτουσα κάθεται). Αρχαϊκή Εποχή Λευκωσία, Κυπριακό Μουσείο [148]
Ιατρική - Φαρμακολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 συμβαῖνον κυούσαις ὠνόμασται ἑλίκων ὀξώδους ἐνίαις δυσίν παραθεῖναι ἀλείμματι προκαταψᾶν κινήσεσι ἀναφωνήσεσιν ἀναγνώσεσιν ἐπιθέμασι προβρεχθέντες ἑψηθέντες μάλιστα πυρήνων ψαθαρώτατον ἀτταγῆνα ῥύγχη καρίδες λαβεῖν πνευματοῖ ᾖ Λεξιλογικά στοιχεία ονομαστική εν. ουδετέρου γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. συμβαίνω δοτική πληθ. θηλυκού γένους της μετοχής ενεστώτα του ρ. κυῶ (<κυέω) και κύω γ εν. οριστικής παθητικού παρακειμένου του ρ. ὀνομάζω (μέση φωνή) γενική πληθ. του ουσιαστικού ἕλιξ (ἡ) γενική εν. θηλυκού γένους του επιθέτου ὀξώδης, -ης, -ες δοτική πληθ. θηλυκού γένους της αντωνυμίας ἔνιοι, -αι, -α δοτική πληθ. του αριθμητικού δύο απαρέμφατο αορίστου β του ρ. παρατίθημι δοτική εν. του ουσιαστικού ἄλειμμα (τό) απαρέμφατο ενεστώτα του ρ. προκαταψῶ (<προκαταψάω) δοτική πληθ. του ουσιαστικού κίνησις (ἡ) δοτική πληθ. του ουσιαστικού ἀναφώνησις (ἡ) δοτική πληθ. του ουσιαστικού ἀνάγνωσις (ἡ) δοτική πληθ. του ουσιαστικού ἐπίθεμα (τό) ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής παθητικού αορίστου του ρ. προβρέχω ονομαστική πληθ. αρσενικού γένους της μετοχής παθητικού αορίστου του ρ. ἕψω υπερθετικός βαθμός του επιρρήματος μάλα γενική πληθ. του ουσιαστικού πυρήν (ὁ) αιτιατική εν. αρσενικού γένους του υπερθετικού βαθμού του επιθέτου ψαθαρός, -ά, -όν αιτιατική εν. του ουσιαστικού ἀτταγήν (ὁ) αιτιατική πληθ. του ουσιαστικού ῥύγχος (τό) ονομαστική πληθ. του ουσιαστικού καρίς (ἡ) απαρέμφατο αορίστου β του ρ. λαμβάνω γ εν. οριστικής ενεστώτα του ρ. πνευματῶ (<πνευματόω) γ εν. υποτακτικής ενεστώτα του ρ. εἰμί κεκαρυκευμένον ονομαστική εν. ουδετέρου γένους της μετοχής παθητικού παρακειμένου του ρ. καρυκεύω [149]
Περίπλους Τα έργα του Γαληνού Τα έργα του έχουν επιστημονικό αλλά και φιλοσοφικό χαρακτήρα. Τα σωζόμενα κείμενά του ξεπερνούν σε έκταση τα σωζόμενα έργα οποιουδήποτε άλλου αρχαίου συγγραφέα. Ορισμένα από αυτά σώθηκαν μόνο σε λατινικές και αραβικές μεταφράσεις. Το έργο του είναι σημαντικό, διότι κατάφερε να συνταιριάσει ιατρικές γνώσεις φαινομενικά διαφορετικές μεταξύ τους σε μια κοινά αποδεκτή επιστημονική βάση. Οι ιατρικές του θεωρίες παρέμειναν σε ισχύ ως την Αναγέννηση. Γαληνού Ἰατρός Ο Γαληνός (129-199 μ.χ.) είναι ο σημαντικότερος ιατρικός συγγραφέας της αρχαιότητας. Γεννήθηκε στην Πέργαμο και εκεί άσκησε το ιατρικό επάγγελμα στην αρχή ως γιατρός των μονομάχων και από το 161 μ.χ. στη Ρώμη. Το σύνταγμα του Γαληνού από το χειρόγραφο του Διοσκουρίδη: Γαληνός, Διοσκουρίδης, Νίκανδρος, Ρούφος, Ανδρέας Πτολεμαίος, Απολλώνιος Τί ἐστιν ἰατρική; Ὅροις μὲν ἐχρήσαντο οἱ λογικοί ὑπογραφαῖς δὲ οἱ ἐμπειρικοί τὸ δὲ περὶ τούτων ζητεῖν φιλοσόφοις μόνον ἁρμόζει. Ἰατρική ἐστι κατὰ μὲν Ἱπποκράτην πρόσθεσις καὶ ἀφαίρεσις, πρόσθεσις μὲν τῶν ἐλλειπόντων, ἀφαίρεσις δὲ τῶν πλεοναζόντων ἐπὶ ἀνθρωπείων σωμάτων. Οἱ δὲ νεώτεροι οὕτως ὡρίσαντο ἰατρική ἐστιν ἐπιστήμη, ὑγιείας μὲν τηρητική, νόσων δὲ ἀπαλλακτική, οὐκ ὀρθῶς. Οὐ γὰρ αὐτὴ ταῦτα ἐνεργεῖ, ἀλλ ἐξ ὧν ἐνεργεῖ ταῦτα ἀποτελεῖται καὶ οὐκ ἀεί. Ἕτερον γάρ τί ἐστιν ἡ τέχνη καὶ ἕτερον τὸ τέλος αὐτῆς. Οὕτως οὖν καὶ κυβερνητικὴ καὶ τοξικὴ οὐκ ἀπὸ τῶν τελῶν ὁρίζονται οὐ γὰρ ἀεὶ τούτου τυγχάνουσιν, ἀλλ ἐξ ὧν συνεστήκασι καὶ δι ὧν ἐνεργοῦσιν, ἵνα τῶν τελῶν περιγίγνωνται, κἂν μὴ περιγίγνωνται. [150]
Ιατρική - Φαρμακολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Δοκεῖ δὲ τῶν μετὰ Ἱπποκράτην οὗτος ὁ ὅρος ὀρθῶς ἔχειν Ἡροφίλου, ὅτι ἰατρική ἐστιν ἐπιστήμη ὑγιεινῶν καὶ νοσωδῶν καὶ οὐδετέρων. Τῶν τριῶν γὰρ τούτων γνῶσιν ἔχει, ὑγιεινῶν μὲν τῶν κατασκευαζόντων τὰ ἐν ἀνθρώπῳ οὕτως ἔχειν, ἐξ ὧν εὖ ἡρμοσμένων πρὸς ἄλληλα τὸ ὑγιαίνειν συνίσταται, νοσωδῶν δὲ τῶν τὴν ὑγιεινὴν ἁρμονίαν διαλυόντων. Οὐδέτερα δέ ἐστιν ἅπαντα τὰ προσφερόμενα ἐν ταῖς νόσοις βοηθήματα καὶ ἡ ὕλη αὐτῶν. Ταῦτα γὰρ πρὶν ἤ παραληφθῆναι ὑπὸ τοῦ ἰατροῦ, οὐδέτερά ἐστιν, οὔτε ὑγιεινὰ οὔτε νοσώδη. Γαληνός, Ἰατρός Ἡρόφιλος από τη Χαλκηδόνα Σπουδαίος γιατρός των ελληνιστικών χρόνων. Άκμασε στην Αλεξάνδρεια το α μισό του 3 ου αι. π.χ. Ο Ηρόφιλος τόνισε τη μεγάλη σημασία του πειράματος και της εμπειρικής γνώσης και ήταν από τους πρωτοπόρους της ανατομίας. Τα έργα του δεν έχουν σωθεί. Ιπποκράτης και Γαληνός Νωπογραφία, 13 ος αι. μ.χ. Αnagni, Καθεδρικός Ναός Λεξιλογικά στοιχεία λογικοί ὑπογραφαῖς κυβερνητική τοξική συνεστήκασι περιγίγνωνται νοσωδῶν συνίσταται βλ. λεξιλόγιο βλ. λεξιλόγιο βλ. λεξιλόγιο βλ. λεξιλόγιο γ πληθ. οριστικής παρακειμένου του ρ. συνίσταμαι γ πληθ. υποτακτικής ενεστώτα του ρ. περιγίγνομαι γενική πληθ. ουδετέρου γένους του επιθέτου νοσώδης, -ης, -ες γ εν. οριστικής ενεστώτα μέσης φωνής του ρ. συνίσταμαι παραληφθῆναι απαρέμφατο παθητικού αορίστου του ρ. παραλαμβάνομαι [151]
Περίπλους 3. Το φαρμακολογικό λεξικό του Διοσκουρίδη Ο Πεδάνιος Διοσκουρίδης από την Κιλικία υπήρξε υγειονομικός επιθεωρητής στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα μέσα του 1 ου αι. μ.χ. Έτσι, ερευνώντας, διαβάζοντας, αλλά και ταξιδεύοντας και γνωρίζοντας από πρώτο χέρι διάφορες ιατρικές πρακτικές συγκέντρωσε εκτεταμένες γνώσεις για τις φαρμακευτικές ιδιότητες πολλών φυτών. Τις γνώσεις αυτές αποτύπωσε στο έργο του Περὶ ὕλης ἰατρικῆς, μια φαρμακολογική εγκυκλοπαίδεια σε πέντε βιβλία που μεταφράστηκε στα αραβικά και λατινικά και χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα μέχρι την Αναγέννηση. Κύμινο. Περί ύλης ιατρικής, f. 179v Χειρόγραφο της Βιέννης Φυσαλίς. Περί ύλης ιατρικής, f. 359 v Χειρόγραφο της Βιέννης Το κύμινο είναι πολύ καλό σπασμολυτικό και καρδιοτονωτικό. Κύμινον τὸ ἥμερον. Εὐστόμαχον, καὶ τούτου μᾶλλον τὸ αἰθιοπικόν, ὅπερ Ἱπποκράτης βασιλικὸν ἐκάλεσεν. Δευτερεύει δὲ τὸ Αἰγύπτιον, εἶτα τὸ λοιπόν. Φύεται δὲ ἐν Γαλατίᾳ καὶ Σπανίᾳ καὶ ἐν Κιλικίᾳ καὶ ἐν πλείστοις ἄλλοις τόποις. Δύναμιν ἔχει θερμαντικήν, ξηραντικήν, στυπτικήν, ἁρμόζουσαν πρὸς στρόφους καὶ ἐμπνευματώσεις ἐγκλυζόμενον ἑφθὸν σὺν ἐλαίῳ. Δίδοται δὲ καὶ ὀρθοπνοϊκοῖς σὺν ὀξυκράτῳ, θηριοδήκτοις δὲ σὺν οἴνῳ ἐπέχει δὲ καὶ ῥοῦν γυναικεῖον καὶ τὰς ἐκ μυκτήρων αἱμορραγίας τρέπει δὲ καὶ χρῶτα ἐπὶ τὸ ὠχρότερον πινόμενόν τε καὶ ἐγχριόμενον. Φοίνικας αιγυπτιακός, θηβαϊκός και έλατο. Περί ύλης ιατρικής, χειρόγραφο Μεγίστης Λαύρας, 11 ος /12 ος αι. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο [152]
Ιατρική - Φαρμακολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ακτή. Περί ύλης ιατρικής, f. 73v Χειρόγραφο της Βιέννης Plantago asiatica. Περί ύλης ιατρικής, f. 29 v Χειρόγραφο της Βιέννης Ἀκτῆ. Δισσή ἡ μὲν γάρ τίς ἐστι δενδρώδης, κλάδους καλαμοειδεῖς ἔχουσα, στρογγύλους, ὑπολεύκους, εὐμήκεις. Τὰ δὲ φύλλα τρία ἢ τέσσαρα ἐκ διαστημάτων περὶ τὴν ῥάβδον, καρύᾳ βασιλικῇ ὅμοια, βαρύοσμα δὲ καὶ μικρότερα. Τὸ δὲ ἕτερον αὐτῆς χαμαιάκτη καλεῖται, ὑφ ὧν δὲ ἕλειος ἀκτῆ. Δύναμις δὲ ἡ αὐτὴ ἀμφοτέρων καὶ χρῆσις, ψυκτική, ὑδραγωγός, κακοστόμαχος μέντοι. Ἑψόμενα δὲ τὰ φύλλα ὡς λάχανα καθαίρει φλέγμα καὶ χολήν. Καὶ ἡ ῥίζα αὐτῆς ἑψηθεῖσα σὺν οἴνῳ βοηθεῖ ἐχιδνοδήκτοις πινομένη. Καὶ ὁ καρπὸς δὲ σὺν οἴνῳ τὰ αὐτὰ ποιεῖ, μελαίνει δὲ καὶ τρίχας ἐγχριόμενος. Καὶ ποδαγρικοῖς βοηθεῖ μετὰ στέατος ταυρείου ἢ τραγείου καταπλασσόμενα. Λεξιλογικά στοιχεία δίδοται χρῶτα ῥοῦν ἀκτῆ τρίχας στέατος γ εν. οριστικής ενεστώτα μέσης φωνής του ρ. δίδομαι αιτιατική εν. του ουσιαστικού χρώς (ὁ) αιτιατική εν. του ουσιαστικού ῥοῦς (ὁ) συνηρημένος τύπος αντί ἀκτέα (ἡ), βλ. λεξιλόγιο αιτιατική πληθ. του ουσιαστικού θρίξ (ἡ) γενική εν. του ουσιαστικού στέαρ (τό) [153]
Περίπλους Η ιατρική στην αρχαία Κύπρο Η αρχαιότερη πληροφορία για την ιατρική στην Κύπρο προέρχεται από την Πινακίδα του Ιδαλίου (480-470 π.χ.), στην οποία καταγράφεται η συμφωνία του βασιλιά του Ιδαλίου Στασίκυπρου με τον γιατρό Ονάσιλο και τα αδέλφια του, όταν την πόλη πολιορκούσαν οι Πέρσες και οι Κιτιείς. Σύμφωνα με αυτήν, οι γιατροί θα αναλάμβαναν να περιθάλψουν τους τραυματίες του πολέμου και η πόλη θα τους αντάμειβε με χρήματα, γη και προνόμια, τα οποία θα απολάμβαναν και οι απόγονοί τους. Η επιγραφή καταδεικνύει ότι την εποχή αυτή η ιατρική στην Κύπρο αποτελούσε επάγγελμα και μάλιστα οικογενειακό και αποτελεί την πρώτη μαρτυρία πόλης που αναλάμβανε επίσημα την παροχή ιατρικής φροντίδας στους πολίτες-υπερασπιστές της. Η Κύπρος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης, κυρίως λόγω του φυτικού και ορυκτού της πλούτου. Φυτά και ορυκτά της Κύπρου χρησιμοποιήθηκαν για πολλούς αιώνες στην παρασκευή φαρμάκων και την έκαναν γνωστή ώστε άλλοι να την επισκεφθούν γι αυτό τον λόγο (όπως ο Γαληνός το 166 μ.χ.) και άλλοι (όπως ο Διοσκουρίδης και ο Στράβωνας) να την αναφέρουν στα συγγράμματά τους. «βρέθηκε στην Κύπρο τη νήσο ότι υπάρχει ένα όρος μεγάλο και ψηλό πάνω απ όλα τα βουνά της, Τρόγοδος λεγόμενο, όπου βρίσκονται πολλά και διάφορα είδη φυτών χρήσιμα στην ιατρική τέχνη, που αν επιχειρήσω να πω για το καθένα δεν θα μου φτάση ο χρόνος να τα διηγηθώ. Η Βούκασα [κατά πάσα πιθανότητα η σημερινή Φουκάσα] είναι όρος με μεταλλεία χρυσού κι έχει διάφορα μεταλλεία χρυσού και αργύρου και χαλκού, στυπτηρίας σχιστής και άσπρης και αληθινής στυπτηρίας.» Απόσπασμα που αποδίδεται στον Αριστοτέλη (Fr. VI. Phys. 266) Μετάφραση Κ. Χατζηιωάννου, Ἡ ἀρχαία Κύπρος εἰς τὰς ἑλληνικὰς πηγάς, Λευκωσία 1975-1992 Όπως γίνεται φανερό από επιγραφές και αφιερώματα ήδη από τον 2 ο αι. π.χ., η ιατρική συνδέθηκε με τη λατρεία θεών, όπως του Απόλλωνα και της Υγείας, στους οποίους αποδίδονταν θεραπευτικές ιδιότητες. Γνωστοί γιατροί της Κύπρου ήταν ο Συέννεσις (5 ος αι. π.χ.), ο Διαγόρας (3 ος αι. π.χ.), ο Απολλόδωρος ο Κιτιεύς (πριν τον 1 ο αι. μ.χ.), ο Απολλωνίδης (2 ος αι. μ.χ.), ο Ζήνων ο Κύπριος (4 ο αι. μ.χ., πρόκειται για διαφορετικό πρόσωπο από τον φιλόσοφο ιδρυτή της Στοάς), για το έργο των οποίων αντλούμε πληροφορίες από έμμεσες μαρτυρίες. Ο πιο γνωστός όμως κύπριος γιατρός είναι ο Απολλώνιος ο Κιτιεύς (1 ο αι. μ.χ.). Απολλώνιος Κιτιεύς Ο πιο φημισμένος κύπριος γιατρός ήταν ο Απολλώνιος Κιτιεύς, ο οποίος άκμασε το πρώτο μισό του 1 ου αι. π.χ. Συνέγραψε ένα πολύ σημαντικό υπόμνημα στο έργο του Ιπποκράτη Περὶ ἄρθρων που φέρει τον τίτλο Περὶ ἄρθρων πραγματεία. Αποτελείται από τρία βιβλία με θέμα τις αρθρώσεις του ώμου (Βιβλίο Α ), του αγκώνα, του καρπού και των σπονδύλων (Βιβλίο Β ), του μηρού, του γονάτου και του αστραγάλου (Βιβλίο Γ ). Το έργο γράφτηκε κατ εντολή του βασιλιά της Κύπρου Πτολεμαίου (80-58 π.χ.), έχει πρακτική σκοπιμότητα και ακολουθεί την εξής δομή: παραθέτει το κείμενο του Ιπποκράτη, το επεξηγεί ή το σχολιάζει, και όπου χρειάζεται το πλαισιώνει με απεικονίσεις ανάταξης εξαρθρωμένων μελών. Από το έργο του Απολλωνίου προέρχονται τα αποσπάσματα που ακολουθούν. [154]
Ιατρική - Φαρμακολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Αλλά, βέβαια, με τις επιμέρους εξηγήσεις θα κάνω τούτο φανερό, δηλαδή ότι ο αγκώνας παθαίνει διάστρεμμα με δύο τρόπους και εξαρθρώνεται με τέσσερεις. Γιατί στον λεγόμενο πήχυ που αποτελείται από δύο οστά, αυτό που βρίσκεται εσωτερικά ενώνεται με τον βραχίονα και κλίνει κυρίως προς τα έξω, κι αυτό ως γνωστόν ονομάζεται κερκίδα αυτό δε που βρίσκεται εξωτερικά πατά στην κοιλότητα του βραχίονα και ονομάζεται ωλένη, συγκρατιέται από την κορυφή του αγκώνα ξεχωριστά από κάθε μία από τις δύο προεξοχές, και απ αυτή που βρίσκεται στο εσωτερικό του αγκώνα, με την οποία έχουμε συνηθίσει να μετράμε τον πήχυ, και απ αυτή που βρίσκεται στο εξωτερικό, που καταλήγει έξω από τον βραχίονα. Απ αυτά λοιπόν τα οστά, αυτό που ονομάζεται κερκίδα, που εκ φύσεως βρίσκεται στο εσωτερικό, παθαίνει διάστρεμμα μόνο όταν κλίνει ή προς τα πλευρά ή προς τα έξω. Απολλώνιος Κιτιεύς, Περὶ ἄρθρων πραγματείας Απόσπασμα από το Β Βιβλίο Μετάφραση Α. Βοσκός, Αρχαία Κυπριακή Γραμματεία, Τόμ. 4, σ. 149 και Ανθολόγιο Αρχαίας Κυπριακής Γραμματείας, σ. 124 Τα προς τα πλάγια, λοιπόν, διαστρέμματα μπορούν να αναταχθούν με έκταση και με πίεση των μερών που εξέχουν προς την αντίθετη κατεύθυνση αυτά δε που γίνονται προς τα μέσα ή προς τα έξω, (μπορούν να αναταχθούν) όπως ακριβώς έχει προηγουμένως υποδείξει: Αφού τοποθετηθεί το χέρι (του πάσχοντος) πάνω στο τραπέζι με την παλάμη προς τα κάτω, ή με το χέρι ή με την πτέρνα θα πιεστούν προς τα κάτω τα μέρη που εξέχουν. Πρέπει να χρησιμοποιείται καταρχήν αυτός ο τρόπος. Απολλώνιος Κιτιεύς, Περὶ ἄρθρων πραγματείας Απόσπασμα από το Β Βιβλίο Μετάφραση Α. Βοσκός, Αρχαία Κυπριακή Γραμματεία, Τόμ. 4, σ. 159 και Ανθολόγιο Αρχαίας Κυπριακής Γραμματείας, σ. 126 Βιβλιογραφία Η Ιατρική στην Κύπρο. Από την Αρχαιότητα μέχρι την Ανεξαρτησία. Πολιτιστικό Κέντρο Ομίλου Λαϊκής, Λευκωσία 2006 Α. Βοσκός, Αρχαία Κυπριακή Γραμματεία, Τόμος 4 Ιατρική. Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης, Λευκωσία 1995-2008 Ανθολόγιο Αρχαίας Κυπριακής Γραμματείας, ΥΑΠ, Λευκωσία 2011 [155]
Περίπλους 4. Η ιατρική παράδοση στην ύστερη αρχαιότητα: Στέφανος Αθηναίος Ο Στέφανος ο Αθηναίος έζησε και δίδαξε στην Αλεξάνδρεια στα τέλη του 6 ου ή τις αρχές του 7 ου αι μ.χ. Ήταν γνωστός και ως φιλόσοφος. Κατά την ύστερη αρχαιότητα τόσο η ιατρική όσο και η φιλοσοφική διδασκαλία συχνά συνίστανται στην ανάγνωση και σχολιασμό βασικών κειμένων. Στα σωζόμενα έργα του Στέφανου του Αθηναίου επεξηγούνται κείμενα της Ιπποκρατικής συλλογής και του Γαληνού. Τα υπομνηματιζόμενα κείμενα αποσαφηνίζονται γλωσσικά, εξηγούνται νοηματικά, αξιολογείται η χρησιμότητά τους και τέλος συζητιούνται διάφορες ερμηνείες τους ως προς την ορθότητά τους. «Φαρμακεύειν θέρεος μᾶλλον τὰς ἄνω, χειμῶνος δὲ τὰς κάτω». Κοιλίας δεῖ σε νοῆσαι «τὰς μὲν ἄνω» τὸν στόμαχον καὶ τὴν γαστέρα, «τὰς δὲ κάτω» κοιλίας δεῖ σε νοῆσαι ἔντερα. Χυμοί Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη η υγεία ορίζεται ως ισορροπία τεσσάρων χυμών (αίμα, φλέγμα, ξανθή χολή, μαύρη χολή), οι οποίοι εκκρίνονται από τα τέσσερα βασικά όργανα (την καρδιά, τον εγκέφαλο, το συκώτι και τη σπλήνα αντίστοιχα) και διακρίνονταν από διαφορετικό συνδυασμό αντίθετων ιδιοτήτων (θερμού/ψυχρού, υγρού/ξηρού). Αυτή την αρχή παρατηρούμε στις ολιστικές μεθόδους ιατρικής, αλλά όχι την κλασική ιατρική. Ο Στέφανος εδώ δεν κάνει τη διάκριση ξανθιάς και μαύρης χολής, αλλά ασχολείται με δύο χυμούς με αντίθετες ιδιότητες, το φλέγμα (υγρό και ψυχρό κατά τον Ιπποκράτη) και τη χολή (προφανώς πρόκειται για την ξανθή χολή, που της αποδίδονταν οι ακριβώς αντίθετες ιδιότητες, θερμή και ξηρή). Ἐνταῦθα ὁ Ἱπποκράτης παραδίδωσιν ἡμῖν, ἐν ποίοις τόποις συνίστανται οἱ χυμοὶ παρὰ τὴν διάφορον ὥραν. Καί φησιν, ὅτι ἐν τῷ θέρει γεννᾶται ἡ χολή, αὕτη δὲ ἡ χολὴ κούφη οὖσα καὶ λεπτομερὴς ἐπιπολαίως φέρεται καὶ ἐν τοῖς ἄνω μέρεσιν πλεονάζει, καὶ δεῖ ἐν τῷ θέρει, ἐπειδὴ ἄνω ἐστὶν ἡ χολή, καὶ τὴν κάθαρσιν ἄνωθεν ποιεῖσθαι ἐν μέντοι τῷ χειμῶνι φλέγμα γεννᾶται, καὶ ἐπειδὴ τοῦτο βαρὺ ὂν κάτω βρίθει, δεῖ καὶ τὴν κάθαρσιν κάτω ποιεῖσθαι. Kαὶ αὕτη ἐστὶν ἡ ἐπιπόλαιος ἐξήγησις καὶ ἐλαφρά. Λέγουσι δὲ καὶ τὴν ἄλλην ἐξήγησιν, τὸ ἀληθὲς ἔχουσαν. Δεῖ τὴν κάθαρσιν ποιεῖσθαι πρὸς τὴν ῥοπὴν καὶ φορὰν καὶ ὁρμὴν τοῦ ἐμφύτου θερμοῦ. Ἐν μὲν γὰρ τῷ θέρει ἄνω φέρεται τὸ ἔμφυτον θερμὸν δίκην τῶν φρεατιαίων ὑδάτων. Καὶ δεῖ τὴν κάθαρσιν ἐπὶ τὰ ἄνω ποιεῖσθαι, ἵνα συνεργήσῃ καὶ συμβοηθήσῃ τὸ ἔμφυτον θερμόν. Στέφανος Αθηναίος, Σχόλια τῶν ἀφορισμῶν Ἱπποκράτους [156]