Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 1991 & 2001 HUMAN DEVELOPMENT INDEX IN GREECE IN 1991 & 2001

Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 1991 & 2001 Καρβέλα Βασιλική 1,*, Καλογήρου, Σταμάτης 2 1 MSc Γεωπληροφορικής, Email: karvela.vaso@gmail.com 2 Λέκτορας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας, Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα Αθήνα 17671, Τηλ. 210 9549163, Email: skalo@hua.gr Περίληψη Η ανθρώπινη ανάπτυξη είναι μια πολυδιάστατη έννοια, την οποία το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Development Programme - UNDP) το 1990 προσπάθησε να διερευνήσει εισάγοντας το Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης (HDI). Ο δείκτης HDI εξετάζει τις διαφορετικές πτυχές της ζωής κατά τη μέτρηση της ανθρώπινης ανάπτυξης με κύριες συνιστώσες το προσδόκιμο ζωής, τη γνώση και το βιοτικό επίπεδο. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η παρατήρηση των μεταβολών του δείκτη HDI για τους νομούς της Ελλάδας για το χρονικό διάστημα 1991-2001 χρησιμοποιώντας μεθόδους χωρικής ανάλυσης (π.χ. δείκτης χωρικής αυτοσυσχέτισης Moran s I) και οπτικοποίησης δεδομένων. Στα πλαίσια της εργασίας, για τον εύκολο υπολογισμό του δείκτη καθώς και τη δημιουργία των θεματικών χαρτών, αναπτύχθηκε μια ειδική εφαρμογή Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, ονομαζόμενη ως Human Development Indices Calculation (HDIC). Λέξεις Κλειδιά: Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης, Χωρική Ανάλυση, Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών HUMAN DEVELOPMENT INDEX IN GREECE IN 1991 & 2001 Karvela Vasiliki 1,*, Kalogirou, Stamatis 2 1 MSc Geoinformatics, Email: karvela.vaso@gmail.com 1 Lecturer, Harokopio University, Department of Geography, El. Venizelou 70, Kallithea Athens 17671, Tel. +30 210 9549163, Email: skalo@hua.gr, Web: http://gisc.gr Abstract Human development is a multidimensional concept. The United Nations Development Programme (UNDP) tried to explore the level of human development by introducing the Human Development Index (HDI) measure in 1990. The HDI examines different aspects of life in order to measure human development. The HDI has three major components: life expectancy; educational attainment and standard of living. The aim of this paper is to investigate changes in the HDI for the prefectures of Greece for the period 1991-2001 by using spatial analysis methods (such as the spatial autocorrelation index Moran's I) and data visualization. Supplementary material to this paper is a custom Geographical Information Systems software: the Human Development Indices Calculation (HDIC). This software has been developed in order to make easier the calculation of the HDI and the creation of thematic maps but non-gis experienced users. Key words: Human Development Index, Spatial Analysis, Geographic Information Systems 1. Εισαγωγή Η ανθρώπινη ανάπτυξη επισήμως ορίστηκε το 1990 στην πρώτη Έκθεση για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη ως «μια διαδικασία διεύρυνσης των επιλογών των ανθρώπων. Το πιο σημαντικό από αυτό το εύρος επιλογών είναι να ζήσουν πολύ και μια υγιή ζωή, να εκπαιδευτούν και να έχουν πρόσβαση σε πόρους που απαιτούνται για ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο. Πρόσθετες επιλογές περιλαμβάνουν την πολιτική ελευθερία, τα εγγυημένα ανθρώπινα δικαιώματα και τον προσωπικό αυτοσεβασμό» (UNDP, 1990). Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, η ανθρώπινη ανάπτυξη ενός 1 Σ ε λ ί δ α

κράτους ή μιας περιοχής είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο που χρειάζεται τη βοήθεια πολλών επιμέρους μεταβλητών για την περιγραφή και τον προσδιορισμό της. Στις αρχές του ίδιου έτους ο οικονομολόγος Mahbub ul Hag (1995) πρότεινε το συνθετικό Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης (Human Development Index HDI), ο οποίος μπορεί να μετρήσει την ανθρώπινη ανάπτυξη μιας περιοχής εξετάζοντας τρεις βασικές διαστάσεις της ανθρώπινης ανάπτυξης: το προσδόκιμο ζωής, την εκπαίδευση και το βιοτικό επίπεδο. Ο δείκτης αυτός υιοθετήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη και χρησιμοποιείται και δημοσιεύεται από το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Development Programme UNDP) στην ετήσια έκδοση The Human Development Report (Καλογήρου κ.α., 2011). Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να καλύψει το σχετικό έλλειμμα που υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία, όσον αφορά τη χωρική διακύμανση του επιπέδου ανθρώπινης ανάπτυξης στην Ελλάδα. Μια πρώτη προσέγγιση γι αυτό μπορεί να γίνει με τον υπολογισμό του δείκτη HDI σε επίπεδο Νομού στην Ελλάδα. Στην παρούσα εργασία, υπολογίζοντας το δείκτη HDI ξεχωριστά για κάθε φύλο και δύο χρονικές περιόδους, τα έτη 1991 και 2001, αποσκοπούμε στην παρατήρηση των χωρικών και χρονικών μεταβολών της ανθρώπινης ανάπτυξης αλλά και στον προσδιορισμό των νομών με το χαμηλότερο και υψηλότερο επίπεδο ανάπτυξης κατά φύλο. Ο υπολογισμός του δείκτη σε γεωγραφικό επίπεδο χαμηλότερο της χώρας έχει πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα (Πανά και Νιννή, 2004) καθώς και τις Ηνωμένες Πολιτείες (Porter and Purser, 2008) και το Μπουτάν (2009). Στα πλαίσια της έρευνας που παρουσιάζεται εδώ, αναπτύχθηκε λογισμικό για τον εύκολο υπολογισμό του δείκτη HDI και την χαρτογράφησή του. 2. Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης Ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης (HDI) αποτελεί ένα σύνθετο δείκτη που μετρά το μέσο όρο επιτευγμάτων της χώρας σε τρεις βασικές πτυχές της ανθρώπινης ανάπτυξης: τη μακροζωία, τη γνώση, και ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο. Η μακροζωία μετριέται με τη προσδοκώμενη ζωή κατά τη γέννηση (Life Expectancy-I 1 ), η γνώση με το επίπεδο βασικής εκπαίδευσης του πληθυσμού (Education-I 2 ) και το βιοτικό επίπεδο με το κατά κεφαλήν εγχώριο προϊόν (Income-I 3 ) (Nagel, 2004). Ο τύπος που συνδέει τις τρεις παραπάνω συνιστώσες, με βάση την έκθεση Ανθρώπινης ανάπτυξης του ΟΗΕ το 2011 (HDR, 2011) είναι ο ακόλουθος: όπου Life Expectancy Index (I 1 ): Education Index (I 2 ): Mean Years of Schooling Index (MYSI): Expected Years of Schooling Index (EYSI): Income Index (I 3 ): Όπου MYS: ο μέσος όρος των σχολικών χρόνων ενός ατόμου 25-ετών EYS: ο μέσος όρος των σχολικών χρόνων που εκτιμάται ότι θα έχει ένα παιδί 5 ετών GNI pc : το Ακαθάριστο εθνικό προϊόν σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης (κατά κεφαλήν) Σημειώνεται ότι ο δείκτης MYSI αφορά ενήλικες 25 ετών και άνω και ο δείκτης EYSI αφορά παιδιά στην ηλικία εισόδου στο σχολείο (HDR, 2011). Στη παρούσα εργασία χρησιμοποιείται ο δείκτης αυτός με σχετική προσαρμογή με βάση τη διαθεσιμότητα δεδομένων σε επίπεδο Νομού (Καλογήρου κ.α., 2011). 2 Σ ε λ ί δ α

3. Δεδομένα Σύμφωνα με το τύπο του δείκτη HDI απαιτείται πρώτα ο υπολογισμός των τριών επιμέρους δεικτών (μακροζωία, εκπαίδευση, εισόδημα). Για το δείκτη μακροζωίας χρησιμοποιήθηκαν τα δημοσιευμένα δεδομένα από την εργασία των Tsimbos et al. (2011), που αφορούν το προσδόκιμο ζωής κατά φύλο. Για το δείκτη εκπαίδευσης χρησιμοποιήθηκαν τα γεωγραφικά δεδομένα που αφορούν το επίπεδο εκπαίδευσης κατά ηλικία και φύλο με βάση τις Απογραφές Πληθυσμού του 1991 και 2001 που διατίθενται από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2013). Σημειώνουμε ότι λόγω έλλειψης δεδομένων στην παρούσα εργασία ο δείκτης EYSI δεν συμπεριλαμβάνεται, συνεπώς ο δείκτης εκπαίδευσης αντιστοιχεί με το δείκτη MYSI. Τέλος για το δείκτη εισοδήματος χρησιμοποιήθηκε το Κατά Κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν που διατίθενται από την Ελληνική Στατιστική Αρχή. Λόγω της διαφορετικότητας των ΑΕΠ για τα δύο αυτά έτη ήταν απαραίτητο να αποπληθωριστούν 1 ώστε να μπορέσουν να συγκριθούν στη συνέχεια. Ο αποπληθωρισμός πραγματοποιήθηκε με έτος βάσης το 2005 με τους αποπληθωριστές της παγκόσμιας τράπεζας (World Bank, 2013). Ως επίπεδο γεωγραφικής ανάλυσης ορίζονται οι 51 νομοί της Ελλάδας. Επισημαίνουμε ότι στην μελέτη μας δεν συμπεριλαμβάνεται το Άγιο Όρος, για το οποίο δεν υπάρχουν δεδομένα, αφού ορίζεται ως «Αυτόνομη Μοναστική Πολιτεία» ευρισκόμενη εντός της χώρας, αλλά υπαγόμενη σε ειδικό καθεστώς. 4. Μεθοδολογία 4.1 Εφαρμογή Human Development Indices Calculation (HDIC) Ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης (HDI), σύμφωνα με το Τεχνικό Σημείωμα (Technical Note) από την Έκθεση Ανθρώπινης Ανάπτυξης το 2011 (HDR, 2011), αποτελεί ένα συνοπτικό μέτρο της ανθρώπινης ανάπτυξης. Για τον εύκολο υπολογισμό του καθώς και τη δημιουργία των θεματικών χαρτών αναπτύχθηκε μια ειδική εφαρμογή Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών χρησιμοποιώντας την αντικειμενοστραφή γλώσσα προγραμματισμού Visual Basic.NΕΤ και την βιβλιοθήκη ανοιχτού λογισμικού για διαχείριση χωρικών δεδομένων DotSpatial. Η εφαρμογή ονομάζεται Human Development Indices Calculation (HDIC) και παρουσιάζεται για πρώτη φορά εδώ, ενώ είναι διαθέσιμη δωρεάν στην ιστοσελίδα http://galaxy.hua.gr/~si/hdic. Η εφαρμογή δίνει στο χρήστη τη δυνατότητα να ακολουθήσει τα δύο απαιτούμενα βήματα που χρειάζονται για τον υπολογισμό του δείκτη HDI σύμφωνα με την ίδια έκθεση. Συγκεκριμένα, κατά το πρώτο στάδιο χρειάζεται να υπολογιστεί ο Δείκτης Διάστασης (Dimension Index) για κάθε διάσταση/συνιστώσα, όπως παραθέτεται παρακάτω, ώστε να αποφευχθούν προβλήματα κλίμακας μεταξύ των μεταβλητών (Standardisation). Δηλαδή μέσω της διαδικασίας αυτής οι τρείς συνιστώσες μετατρέπονται σε επιμέρους δείκτες με τιμές από 0 έως 1. (1) Δεύτερο στάδιο είναι ο υπολογισμός του δείκτη. Μέσω της εφαρμογής μπορούν να υπολογιστούν ο αριθμητικός (HDI a ) ή ο γεωμετρικός (HDI g ) τύπος του δείκτη που ακολουθούν: 1 HDI a I1 I 2 I 3 (2) 3 1 Αποπληθωριστή του ΑΕΠ, επίσης γνωστό ως τον εννοούμενο δείκτη τιμών, παρακολουθεί το κόστος όλων των νέων, εγχωρίως παραγόμενων, τελικών αγαθών και υπηρεσιών σε μια οικονομία σε σχέση με την αγοραστική δύναμη. Υπολογίζεται διαιρώντας την ονομαστική αξία του ΑΕΠ από την πραγματική αξία του ΑΕΠ (το ονομαστικό ΑΕΠ ρυθμίζεται από τον πληθωρισμό) και πολλαπλασιάζοντας επί 100. (Πηγή: http://www.tradingeconomics.com/greece/gdp-deflator) 3 Σ ε λ ί δ α

HDI g 3 I1 I2 I (3) 3 Σημειώνουμε ότι μέσω της εφαρμογής ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να παραλείψει το πρώτο βήμα - εφόσον ο Dimension Index είναι ήδη υπολογισμένος για κάθε διάσταση - καθώς επίσης να επιλέξει ποιόν από τους δύο τύπους επιθυμεί να υπολογίσει. Εικόνα 1: Κεντρικό Παράθυρο εφαρμογής HDIc & Πίνακας αποτελεσμάτων δείκτη HDIa Έχοντας ολοκληρώσει τα στάδια του υπολογισμού του δείκτη HDI, μέσω της εφαρμογής HDIC δίνεται η δυνατότητα εξαγωγής των αποτελεσμάτων σε διάφορες μορφές (excel, text) για περαιτέρω επεξεργασία. Εικόνα 2: Επιλογές εξαγωγής πίνακα αποτελεσμάτων Ωστόσο, βασικό χαρακτηριστικό της εφαρμογής είναι η δυνατότητα άμεσης οπτικοποίησης των αποτελεσμάτων σε θεματικό χάρτη για την ανίχνευση τοπικών προτύπων. 4 Σ ε λ ί δ α

4.2 Περιγραφική Στατιστική Εικόνα 3: Παρουσίαση αποτελεσμάτων σε μορφή θεματικού χάρτη Ένα από τα βασικά εργαλεία της διερευνητικής ανάλυσης δεδομένων είναι η Περιγραφική Στατιστική, στόχος της οποίας είναι η ανάπτυξη μεθόδων για τη συνοπτική και την αποτελεσματική παρουσίαση των δεδομένων. Στην εργασία αυτή χρησιμοποιήθηκαν μέτρα θέσης και μέτρα διασποράς. Το πιο σημαντικό αριθμητικό μέτρο θέσης για μια μεταβλητή είναι ο αριθμητικός μέσος ή μέση τιμή (μ), που υπολογίζεται από το τύπο που ακολουθεί: όπου Σx το άθροισμα των παρατηρήσεων και Ν το πλήθος των παρατηρήσεων. Το μειονέκτημα του είναι ότι είναι πολύ ευαίσθητος, καθώς επηρεάζεται πολύ εύκολα από τις ακραίες τιμές που μπορεί να έχουν οι μετρήσεις μιας μεταβλητής. Αυτές είναι τιμές της μεταβλητής που είναι κατά πολύ μικρότερες ή /και κατά πολύ μεγαλύτερες από την πλειονότητα των υπολοίπων τιμών της μεταβλητής (Χάλκος, 2005). Από τα μέτρα διασποράς εξετάστηκε η τυπική απόκλιση η οποία είναι η αριθμητική μέτρηση του μέσου όρου της απόκλισης των δεδομένων γύρω από το μέσο. Η τυπική απόκλιση (σ) υπολογίζεται από τη ρίζα της διακύμανσης (σ 2 ), όπως παρουσιάζεται και στους τύπους που ακολουθούν. 4.3 Δείκτης Χωρικής Αυτοσυσχέτισης Moran s I, Ο πρώτος νόμος της γεωγραφίας, σύμφωνα με τον Waldo Tobler (1970), αναφέρει ότι τα δεδομένα χωρικών οντοτήτων σχετίζονται μεταξύ τους, αλλά τα δεδομένα κοντινών μεταξύ τους χωρικών οντοτήτων σχετίζονται περισσότερο σε σχέση με τα δεδομένα μακρυνών μεταξύ τους χωρικών οντοτήτων. Σύμφωνα με το νόμο αυτό αναπτύχθηκε η έννοια της χωρικής αυτοσυσχέτισης που αφορά ένα στατιστικό μέτρο για τη συσχέτιση των τιμών μιας μεταβλητής σε διαφορικά σημεία στο χώρο. 5 Σ ε λ ί δ α

Ο δείκτης Moran s I είναι ένα κλασικό μέτρο για την ανίχνευση χωρικής εξάρτησης (spatial dependence) ή χωρικής. Ο μαθηματικός τύπος του δείκτη Moran s I είναι: I n W ( x W x)( x ij i j 2 xi x x) όπου είναι x i η τιμή της μεταβλητής x στο σημείο i, άθροισμα των βαρών W ij μεταξύ των περιοχών i και j. η μέση τιμή της μεταβλητής, και W είναι το Ο δείκτης χωρικής αυτοσυσχέτισης βοηθάει στην κατανόηση της χωρικής δομής της υπό εξέταση μεταβλητής και χρησιμοποιήθηκε για την παρατήρηση του δείκτη HDI. Οι τιμές του δείκτη κυμαίνονται μεταξύ -1,0 και 1,0. Οι θετικές τιμές του δείκτη υποδεικνύουν θετική χωρική αυτοσυσχέτιση, οι αρνητικές τιμές αρνητική χωρική αυτοσυσχέτιση ενώ οι τιμές κοντά στο μηδέν δείχνουν ότι δεν υπάρχει χωρική αυτοσυσχέτιση. Στην παρούσα εργασία ο δείκτης Moran s I υπολογίστηκε μέσω του λογισμικού OpenGeoData 1.0.1 (Anselin et al., 2005). Ο υπολογισμός των βαρών έγινε με την μέθοδο κοντινότερων γειτόνων ώστε να εξασφαλιστεί ότι κατά τον υπολογισμό των τοπικών δεικτών Morna s I θα υπάρχουν δεδομένα γειτονικών γεωγραφικών περιοχών για νησιωτικούς νομούς που δεν έχουν φυσικούς γείτονες. Στην παρούσα εργασία επιλέχθηκαν οι 4 κοντινότεροι γείτονες (k-nearest Neighbors). 5. Ανάλυση Αποτελεσμάτων Δείκτη HDI Η διερεύνηση της Ανθρώπινης Ανάπτυξης στην Ελλάδα για τη δεκαετία 1991-2001 κατά φύλο υλοποιήθηκε εφαρμόζοντας την παραπάνω μεθοδολογία, η οποία ακολουθήθηκε και για τους δύο τύπους του δείκτη (αριθμητικός δείκτης HDIa, και γεωμετρικός δείκτης HDIg) με στόχο τη σύγκριση των αποτελεσμάτων τους. Μια γενική εικόνα των αποτελεσμάτων της έρευνας μπορεί να αντληθεί μέσω της περιγραφικής στατιστικής των τιμών των δεικτών HDI (Πίνακας 1). Οι μέσες τιμές υποδηλώνουν μείωση των HDI τη δεκαετία 1991-2001. Συγκεκριμένα, για τις γυναίκες η μείωση αυτή είναι περίπου 4-5% ενώ για τους άνδρες 10-11%. Επίσης, το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις η τυπική απόκλιση είναι χαμηλή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι τιμές των HDI δε διαφέρουν πολύ μεταξύ των χωρικών οντοτήτων. Πίνακας 1: Περιγραφική Στατιστική δεικτών HDIa και HDIg Δείκτης HDIa Δείκτης HDIg Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες 1991 2001 1991 2001 1991 2001 1991 2001 Μέγιστη Τιμή 0,736 0,700 0,687 0,695 0,674 0,671 0,651 0,665 Ελάχιστη Τιμή 0,130 0,091 0,086 0,091 0,000 0,000 0,000 0,000 Μέση Τιμή 0,472 0,455 0,479 0,437 0,420 0,399 0,432 0,389 Τυπική Απόκλιση 0,128 0,139 0,127 0,139 0,168 0,170 0,155 0,161 Εξετάζοντας τον κάθε τύπο του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης HDI ξεχωριστά, η μέγιστη τιμή για τον HDIa παρατηρείται στο Ν. Βοιωτίας (0,736) και η ελάχιστη στο Ν. Ροδόπης (0,091). στην περίπτωση του HDIg, οι ελάχιστε τιμές είναι 0 και αφορούν τους νομούς Ευρυτανίας, Ξάνθης, Χίου, και Ροδόπης για το 1991 και το Ν. Ηλείας για το 2001. Για τον ίδιο δείκτη, οι υψηλότερες τιμές σημειώνονται το 1991 στο Ν. Βοιωτίας (0,674) για τις γυναίκες και στο Ν. Λασιθίου (0,650) για τους άνδρες. Αντίστοιχα, το 2001, οι υψηλότερες τιμές εμφανίζονται και για τα δύο φύλα στο Ν. Αττικής, με μικρή διαφορά. Γενικότερα, διαπιστώνεται ότι οι γυναίκες σημειώνουν υψηλότερο επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης το 1991 από το 2001, ενώ στους άνδρες παρουσιάζεται το ακριβώς αντίθετο. 6 Σ ε λ ί δ α

Στη συνέχεια, τα δεδομένα οπτικοποιήθηκαν σε θεματικούς χάρτες με στόχο τον εύκολο εντοπισμό των νομών με υψηλές ή χαμηλές τιμές. Επιπρόσθετα, μέσω της διαδικασίας αυτής παρατηρείται και η χρονική μεταβολή του επιπέδου ανθρώπινης ανάπτυξης των νομών. Τα αποτελέσματα του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης HDIa κατά φύλο για την δεκαετία 1991-2001 παρουσιάζονται μέσω των χρωματικών διαβαθμίσεων των θεματικών χαρτών. Πιο αναλυτικά, όσο πιο ανοιχτόχρωμη είναι η απόχρωση ενός νομού, τόσο πιο χαμηλή είναι η τιμή του δείκτη. Αντιθέτως, με πιο σκούρες αποχρώσεις απεικονίζονται οι περιοχές με τις υψηλότερες τιμές. Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν οι νομοί Ξάνθης για τις γυναίκες το 1991 και Ροδόπης για τις υπόλοιπες περιπτώσεις μελέτης. Στη δεύτερη περίπτωση ανήκουν οι νομοί Αττικής, Λασιθίου και Κορίνθου. Επίσης, μέσω των θεματικών χαρτών παρατηρούμε ότι η πλειοψηφία των νομών που είχαν υψηλές τιμές το 1991 τείνουν να παρουσιάζονται το 2001 με ανοιχτόχρωμες αποχρώσεις, λόγω της μείωσης των τιμών τους. Ωστόσο εξαίρεση αποτελούν ο Ν. Βοιωτίας για τις γυναίκες και ο Ν. Αττικής και για τα δύο φύλα, οι οποίοι διατηρούνται στην ίδια χρωματική κατάταξη, αλλά και ο Ν. Ηρακλείου για τις γυναίκες το 2001 όπου σημειώνει αύξηση. Με τη σειρά τους, τα αποτελέσματα του γεωμετρικού τύπου του δείκτη HDI παρουσιάζονται μέσω των θεματικών χαρτών της Εικόνας 5. Οι υψηλότερες τιμές για τους άνδρες το 1991 σημειώνονται στους νομούς κυρίως της κεντρικής Ελλάδας και Κρήτης, ενώ το 2001 στους νομούς Αττικής, Αργολίδας, Κοζάνης, Θεσσαλονίκης και Δωδεκανήσων. Εικόνα 4: Θεματικοί Χάρτες δείκτη HDIa κατά φύλο: α)hdia γυναικών 1991, β)hdia γυναικών 2001, γ)hdia ανδρών 1991, δ)hdia ανδρών 2001 7 Σ ε λ ί δ α

Εικόνα 5: Θεματικοί Χάρτες δείκτη HDIg κατά φύλο: α)hdig γυναικών 1991, β)hdig γυναικών 2001, γ)hdig ανδρών 1991, δ)hdig ανδρών 2001 Ακολούθως εξετάστηκε η χωρική αυτοσυσχέτιση των δεικτών ανθρώπινης ανάπτυξης HDI μέσω του δείκτη χωρικής αυτοσυσχέτισης Moran s I, ώστε να διαπιστωθεί αν οι τιμές τους σε ένα νομό συσχετίζονται θετικά ή αρνητικά με τις αντίστοιχες τιμές των γειτονικών νομών. Οι τιμές του ολικού δείκτη Moran s I σε όλες τις περιπτώσεις μελέτης είναι θετικές όπως φαίνεται στην Εικόνα 6, συνεπώς υπάρχει θετική χωρική αυτοσυσχέτιση. Ο ολικός δείκτης Moran s I παρουσιάζει τη μέγιστη τιμή στις γυναίκες το 2001. Οι τιμές του ολικού δείκτη κρίνονται στατιστικά σημαντικές σε επίπεδο εμπιστοσύνης α=99.9% με p-value = 0.001, για όλες τις εξεταζόμενες περιπτώσεις. Με βάση τη θετική χωρική αυτοσυσχέτιση, αναμένουμε να δούμε ευρύτερες περιοχές νομών που έχουν παρόμοια υψηλή ή χαμηλή τιμή του δείκτη HDI. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω των θεματικών χαρτών χωρικών προτύπων που προκύπτουν από την ταξινόμηση των Τοπικών Δεικτών Χωρικής Αυτοσυσχέτισης (LISA: Local Indicator of Spatial Association) των HDI σε τέσσερις κλάσεις, όπως φαίνεται στην Εικόνα 6. 8 Σ ε λ ί δ α

HDIa Γυναικών 1991 (Moran s I = 0,3608) HDIa Γυναικών 2001 (Moran s I = 0,4859) HDIg Γυναικών 1991 (Moran s I = 0,3488) HDIg Γυναικών 2001 (Moran s I = 0,3750) HDIa Ανδρών 1991 (Moran s I = 0,3474) HDIa Ανδρών 2001 (Moran s I = 0,3728) HDIg Ανδρών 1991 (Moran s I = 0,2987) HDIg Ανδρών 2001 (Moran s I = 0,3385) Υπόμνημα Εικόνα 6: Αποτελέσματα μελέτης χωρικής αυτοσυσχέτισης (k=4) Στους χάρτες χωρικών προτύπων με κόκκινο χρώμα παρουσιάζονται κέντρα ευρύτερων περιοχών νομών που έχουν παρόμοια υψηλές τιμές δείκτη HDI ενώ με μπλε παρουσιάζονται κέντρα ευρύτερων περιοχών νομών που έχουν παρόμοια χαμηλές τιμές δείκτη HDI. Πιο αναλυτικά, εστίες υψηλών τιμών παρατηρούνται στους νομούς της κεντρικής Ελλάδας και Κρήτης ενώ εστίες χαμηλών τιμών παρατηρούνται στους νομούς της Θράκης και του Βορείου Αιγαίου. Διαπιστώνεται ότι το 1991 παρατηρείται ότι περισσότεροι νομοί αριθμητικά εμφανίζονται ως κέντρα χωρικών εστιών στους χάρτες χωρικών προτύπων σε σχέση με το 2001. Τα χωρικά πρότυπα του δείκτη HDI επηρεάζονται άμεσα από τις τιμές των επιμέρους συνιστωσών του, χωρίς ωστόσο να είναι οι τιμές αυτές πάντα γνώμονας για τα τελικά αποτελέσματα του δείκτη Moran s I. Στον Πίνακα 2, που ακολουθεί, παρουσιάζονται οι δύο νομοί με τις υψηλότερες και χαμηλότερες τιμές ανά συνιστώσα. Μέσω του πίνακα αυτού μπορούν να αιτιολογηθούν κάποια από τα παραπάνω χωρικά πρότυπα. Συγκεκριμένα, οι νομοί Αττικής, Βοιωτίας, Θεσσαλονίκης, Κορίνθου και Λασιθίου που παρουσιάζουν παρόμοια υψηλές τιμές δείκτη HDI, έχουν παράλληλα υψηλές τιμές σε μία τουλάχιστον συνιστώσα. Αντίστοιχα, οι νομοί Ευρυτανίας, Ροδόπης, Ξάνθης και Ηλείας που παρουσιάζουν παρόμοια χαμηλές τιμές δείκτη HDI, έχουν παράλληλα χαμηλές τιμές σε μία τουλάχιστον συνιστώσα. Αξίζει να διευκρινιστεί ότι οι υπόλοιποι νομοί, που δεν εμφανίζονται στον παρακάτω πίνακα, αλλά ανήκουν σε ένα από τα παραπάνω χωρικά πρότυπα, παρουσιάζουν αρκετά υψηλές ή χαμηλές τιμές στους επιμέρους δείκτες ώστε να ταξινομηθούν στις αντίστοιχες κλάσεις με βάση το HDI και τον τοπικό δείκτη Moran s I που προκύπτει από την ανάλυση του HDI. Πίνακας 2: Μέγιστες και Ελάχιστες τιμές νομών ανά συνιστώσα Συνιστώσα Μέγιστες Τιμές Ελάχιστες Τιμές ΑΕΠ 1991 Βοιωτίας, Κοζάνης Χίου, Γρεβενά ΑΕΠ 2001 Βοιωτίας, Κορίνθου Ηλείας, Σερρών Προσδόκιμο Ζωής Ανδρών 1991 Κυκλάδων, Λακωνίας Ξάνθης, Ροδόπης Προσδόκιμο Ζωής Γυναικών 1991 Αρκαδίας, Άρτας Ξάνθης, Ροδόπης Προσδόκιμο Ζωής Ανδρών 2001 Κυκλάδων, Λασιθίου Ξάνθης, Ροδόπης Προσδόκιμο Ζωής Γυναικών 2001 Ιωαννίνων, Λασιθίου Ξάνθης, Ροδόπης MYSI Ανδρών 1991 Αττικής, Θεσσαλονίκης Ροδόπης, Ξάνθης MYSI Γυναικών 1991 Αττικής, Θεσσαλονίκης Ευρυτανίας, Ροδόπης MYSI Ανδρών 2001 Αττικής, Θεσσαλονίκης Ροδόπης, Ευρυτανίας MYSI Γυναικών 2001 Αττικής, Θεσσαλονίκης Ευρυτανίας, Ροδόπης 9 Σ ε λ ί δ α

6. Συμπεράσματα Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν η διερεύνηση της ανθρώπινης ανάπτυξης στους 51 νομούς της Ελλάδας κατά φύλο τη δεκαετία μεταξύ 1991 και 2001, μέσω του υπολογισμού του αριθμητικού (HDIa) και γεωμετρικού (HDIg) τύπου του Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης (HDI), χρησιμοποιώντας την ειδική εφαρμογή Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών Human Development Indices Calculation (HDIC) που αναπτύχθηκε για το σκοπό αυτό. Με βάση τις τιμές των παραπάνω δεικτών, το μεγαλύτερο επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης σε όλη την περίοδο έρευνας εμφανίζεται στους νομούς Αττικής, Βοιωτίας, Κορινθίας και Λασιθίου. Ωστόσο, παρατηρήθηκε ότι το 2001 σημειώνεται μικρή μείωση του επίπεδου ανθρώπινης ανάπτυξης σε σχέση με αυτό του 1991 και για τα δύο φύλα. Επιπρόσθετα, ο γυναικείος πληθυσμός φαίνεται να παρουσιάζει το υψηλότερο επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης την εξεταζόμενη περίοδο, ανεξάρτητα από τον τρόπου υπολογισμού του δείκτη, γεγονός που οφείλεται στο υψηλότερο προσδόκιμο ζωής κατά κύριο λόγο. Το χαμηλότερο επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης παρουσιάζουν οι νομοί Ροδόπης και Ηλείας τόσο το 1991 όσο και το 2001. Εξετάζοντας το δείκτη χωρικής αυτοσυσχέτισης Moran s I καθώς και τους τοπικούς δείκτες χωρικής αυτοσυσχέτισης LISA προέκυψε η ύπαρξη θετικής χωρικής αυτοσυσχέτισης και διαπιστώθηκαν εστίες παρόμοια υψηλών τιμών του δείκτη HDI (και επομένως του επιπέδου ανθρώπινης ανάπτυξης) στους νομούς της κεντρικής και νοτιοδυτικής Ελλάδας ενώ εστίες παρόμοια χαμηλών τιμών του δείκτη HDI εμφανίζονται στους νομούς της Θράκης και του Βορείου Αιγαίου. Με αυτήν την εργασία έγινε μια προσπάθεια να εμπλουτιστεί η ελληνική βιβλιογραφία για τη χωρική διάσταση του επιπέδου ανθρώπινης ανάπτυξης στην Ελλάδα. Αποτελεί μελλοντικό στόχο ο υπολογισμός δεικτών ανθρώπινης ανάπτυξης για το 2011 και σύγκριση τους με αυτούς των ετών 1991 και 2001, μόλις είναι διαθέσιμα τα αναλυτικά δεδομένα της Απογραφής Πληθυσμού του 2011 ώστε να μπορεί να υπολογιστεί το προσδόκιμο ζωής και το επίπεδο εκπαίδευσης. Η σύγκριση αυτή θα μπορέσει να βοηθήσει στην καλύτερη εκτίμηση των επιπτώσεων της πρόσφατης οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα σχετικά με τη χωρική διακύμανση της ανθρώπινης ανάπτυξης στην Ελλάδα. 7. Ευχαριστίες Τμήμα της έρευνας καθώς και το λογισμικό HDIC έγινε στα πλαίσια της επιστημονικής μελέτης Χωρικές ανισότητες εισοδήματος, ανάπτυξης και φτώχειας στην Ελλάδα που χρηματοδοτείται από το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση (http://galaxy.hua.gr/~si) το οποίο θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε. Θα θέλαμε επίσης να ευχαριστήσουμε τους δημιουργούς του ανοιχτού λογισμικού OpenGeoDa που χρησιμοποιήσαμε. 8. Βιβλιογραφικές Αναφορές Ελληνική ΕΛ. ΣΤΑΤ, (2013), Ελληνική Στατιστική Αρχή, Εύρεση 5/02/2013 στην ιστοσελίδα: http://www.statistics.gr/portal/page/portal/esye Καλογήρου Σ., Τραγάκη Α., Τσίμπος Κ., Μουστάκη Ε., 2011, Χωρικές Ανισότητες Εισοδήματος, Ανάπτυξης και Φτώχειας στην Ελλάδα, Πρόγραμμα Επιστημονικών Μελετών 2011, Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση Πανά Ε. και Νιννής Β., 2004, Η σημασία του Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης για την Ελλάδα: μια οικονομετρική εφαρμογή στους νομούς της χώρας, Σπουδαί, 54 (3), 107 153. Χάλκος Ε.Γ., 2005, Στατιστική, Θεωρία Εφαρμογές & Χρήση Στατιστικών Προγραμμάτων σε Η/Υ, 2 η Έκδοση, Αθήνα: ΤΥΠΩΘΗΤΩ. Διεθνής Anselin L., Syabri I., Kho Y., 2005, GeoDa: An Introduction to Spatial Data Analysis, Geographical Analysis, 38 (1), 5-22. 10 Σ ε λ ί δ α

HDR, 2011, Human Development Report 2011, Εύρεση 5/02/2013 στην ιστοσελίδα: http://hdr.undp.org/en/media/hdr_2011_en_technotes.pdf Hag, M., 1995, Reflections on Human Development, New York: Oxford University Press. Nagel R., 2004, Human Development Index- an elaborate means of evaluating a country s HD, Munich: GRIN Publishing GmbH, Εύρεση 5/02/2013 στην ιστοσελίδα: http://www.grin.com/en/e-book/62262/human-development-index-an-elaborate-means-ofevaluating-a-country-s Porter, J. R. and Purser, C. W., 2008, Measuring relative sub-national human development: An application of the United Nation's Human Development Index using geographic information systems, Journal of Economic and Social Measurement, 33 (4), pp. 253-269. Tobler W., 1970, A computer movie simulating urban growth in the Detroit region, Economic Geography, 46(2), 234-240. Tsimbos, C., Kotsifakis, G., Verropoulou, G., and Kalogirou, S., 2011, Life expectancy in Greece 1991-2007: regional variations and spatial clustering, Journal of Maps, 7 (1), 280-290. 10.4113/jom.2011.1188. UNDP, 1990, Human Development Report 1990, United Nations Development Programme (UNDP), New York: Oxford University Press. Εύρεση 5/02/2013 στην ιστοσελίδα: http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr1990/ World Bank, 2013, GDP deflator by country, Εύρεση 5/02/2013 στην ιστοσελίδα: http://data.worldbank.org/indicator/ny.gdp.defl.zs 11 Σ ε λ ί δ α