«Ήδη από τον 3 ο π.χ. αιώνα η μνήμη της ανθρωπότητας στη Μεσόγειο λειτουργεί στα ελληνικά» (Jean Sirinelli, Τα παιδιά του Αλεξάνδρου, μετάφρ. Σ. Μπίνη-Σωτηροπούλου, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, 2001, σ. 157.) Οι μαθητές του τμήματος Α3 του ΠΠΛ Αναβρύτων Ιωάννα Θεοδώρου, Βασιλική Κοντού, Αναστάσιος Κοτσίρης, Διονυσία Μανδηλαρά, Σταυρούλα Μπινιάρη, Βενέτης Παλληκαράς, Αικατερίνη Παπαδοπούλου και Παυλίνα Σπυροπούλου στο πλαίσιο του μαθήματος της Αρχαίας Ιστορίας συμμετείχαν με εργασίες σε ερευνητική δραστηριότητα η οποία εξελίχθηκε και ολοκληρώθηκε υπό την εποπτεία της καθηγήτριας Ελένης Μαργαρίτου σε δύο φάσεις: οι ανωτέρω μαθητές σχολίασαν ιστορικές πηγές σχετικά με το οικουμενικό κράτος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων ηγεμόνων των ελληνιστικών χρόνων και εκπόνησαν εργασίες σχετικά με τη διοίκηση, οικονομία, εξωτερική πολιτική, κοινωνία, επιστήμη και πολιτισμό της ιστορικής αυτής περιόδου. Τέλος όλοι οι μαθητές συμμετείχαν σε συζήτηση σχετικά με τον εξελληνισμό, τους ενωτικούς παράγοντες, τα νέα δίκτυα και τα χαρακτηριστικά του νέου κόσμου. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ 1. ΕΞΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ: Η εξάπλωση και η ευρεία χρήση της ελληνικής γλώσσας στα βάθη της Ασίας συνέβαλε στον οικουμενισμό. Ο ελληνικός πολιτισμός διαδόθηκε στους λαούς που ήταν ευμετάβλητοι και ανοιχτοί στις αλλαγές. Οι ελληνικές διάλεκτοι αναμιγνύονται με τα τοπικά ασιατικά ιδιώματα (κοινή χρήση της γλώσσας). Οι ελληνίζοντες μιμούνταν την ελληνική ομιλία χωρίς να τηρούν απόλυτα τους αυστηρούς κανόνες της. Η ελληνική γλώσσα υπήρξε μάλλον ο μεγαλύτερος συντελεστής ενότητας του απέραντου ελληνιστικού κόσμου με τις τεράστιες 1
αντιθέσεις. Ο Αλέξανδρος ίδρυσε πόλεις που εξελίχθηκαν σε κέντρα του ελληνισμού και ανέλαβαν να διαδώσουν και να μεταδώσουν τον πολιτισμό. Αυτό επιτεύχθηκε με τη δημιουργία βιβλιοθηκών, θεάτρων, ωδείων, γυμναστηρίων, όπου οι άνθρωποι είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον ελληνικό κόσμο. Ενσωμάτωσε στην τοπική αυτοδιοίκηση θεσμούς που ίσχυαν στην αρχαία Ελλάδα, όπως η Βουλή και η Εκκλησία του δήμου. Έτσι, επηρεάστηκε από την πολιτική του Μ. Αλεξάνδρου και η τύχη των πόλεων-κρατών, καθώς η υιοθέτηση των θεσμών τους στο πλαίσιο άλλων διοικητικών σχημάτων και η ήδη υπάρχουσα παρακμή τους οδήγησαν εν μέρει στη διάλυσή τους και σταδιακά στην ένταξή τους σε ένα ευρύτερο γεωγραφικό σύνολο. Η χρήση μιας ενιαίας γλώσσας σε όλη την επικράτεια συνέβαλε στην ευκολότερη επικοινωνία, με αποτέλεσμα με την πάροδο του χρόνου να εξελιχθούν ανεμπόδιστα οι τέχνες, τα γράμματα και το εμπόριο. Ακόμη και οι δούλοι χρησιμοποιούσαν ένα είδος «κρεολικών ελληνικών» για να επικοινωνούν. 2. EΝΩΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ: Ο Μέγας Αλέξανδρος χάρη στις άριστες στρατηγικές του ικανότητες, στην ευφυία του, αλλά και στη φιλοδοξία του ένωσε τον ελληνικό με τον ασιατικό κόσμο κάτω από μία ισχυρή διοίκηση στο πλαίσιο της οποίας υπήρχε αρμονική συνύπαρξη θρησκειών και εθίμων. Στην επίτευξη του στόχου αυτού συνέβαλαν οι εξής ενωτικοί παράγοντες: α) ο Μ. Αλέξανδρος διατήρησε τη διοικητική διαίρεση της περσικής αυτοκρατορίας, τις σατραπείες, αναθέτοντας τη διοίκησή τους σε Πέρσες και σε Έλληνες (στη θέση των σατραπειών, που ήταν πριν τον Αλέξανδρο ένα είδος φορολογικής μονάδας, δημιουργήθηκαν οι φορολογικές περιφέρειες με περισσότερες από μια σατραπείες) β) έκανε αποδεκτές τις τοπικές συνήθειες και τις παραδόσεις των λαών και η συνένωση των πληθυσμών έγινε το ανώτερο αγαθό γ) η βουλή και η εκκλησία του δήμου αποτέλεσαν στο οικουμενικό κράτος θεσμούς τοπικής αυτοδιοίκησης δ) ίδρυσε περισσότερες από εβδομήντα πόλεις οι οποίες με το πέρασμα του χρόνου μεταβλήθηκαν σε οικονομικές κυψέλες του ελληνισμού. Η ελληνική γλώσσα υπήρξε και η γλώσσα της δημόσιας διοίκησης ε) προώθησε ενιαίο νομισματικό σύστημα στ) ενέπνευσε 2
αρετή, τόλμη, πίστη και φιλία ζ) αν και η πόλη-άστυ έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο, η εξουσία πήγαζε σχεδόν εξ ολοκλήρου από κάποιον ηγεμόνα, με συνέπεια οι πολίτες να συμμετέχουν σε μικρότερο βαθμό στη λήψη αποφάσεων και να αισθάνονται ότι ανήκουν λιγότερο ως μέλη στην πόλη κράτος, χωρίς όμως να πάψει να υπάρχει δυνατός δεσμός ανάμεσα σε αυτή και τους πολίτες η) οι κάτοικοι της πόλης αισθάνονταν ότι συμμερίζονταν την ίδια τύχη με ένα μεγάλο σύνολο ανθρώπων και με τον τρόπο αυτό υπήρχε μεγαλύτερη αλληλεγγύη (οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις, δηλαδή οι έμποροι, οι βιοτέχνες, οι διοικητικοί υπάλληλοι και οι κεφαλαιούχοι, προσπαθούσαν να καλλιεργήσουν αισθήματα αλληλεγγύης μεταξύ των πόλεων) θ) υπήρχε κρατική πρόνοια και οι πολίτες είχαν το δικαίωμα να αναπτύξουν τα ενδιαφέροντά τους μέσα από συντεχνίες ή κάποια είδη σωματείου που αλληλοϋποστηρίζονταν ι) οι μισθοφόροι προικοδοτούνταν με κτήματα και γη και ζούσαν μέσα στον υπόλοιπο κόσμο. Απώτερος στόχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν η ίδρυση ενός κράτους δικαίου, το οποίο θα ήταν υπεράνω από εθνότητες και εθνικότητες. Έτσι επηρεασμένος απ τον διδάσκαλό του Αριστοτέλη, επεδίωκε την ίδρυση μιας «Πολιτείας» της οποίας η λειτουργία θα βασιζόταν στις αρχές της ισηγορίας, της ισονομίας και της ισοπολιτείας. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα, κάθε πολίτης να έχει το δικαίωμα να μετάσχει στη θέσπιση νόμων και τη διαχείριση των κοινών. Είναι ωστόσο προφανές ότι το όραμα για τη δημιουργία ενός οικουμενικού κράτους υπεράνω κάθε έθνους, είχε προδιαγραφές ασύλληπτες για την εποχή. Πέρα από τις ανθρωπιστικές αξίες που πρέσβευε η ιδεατή αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το περιορισμένο χρονικό διάστημα της βασιλείας του (336-323 π. Χ.) και η έλλειψη ισάξιων διαδόχων, άφησαν απραγματοποίητο το όραμα της ενοποίησης. Παρ όλα αυτά, η απόπειρα αυτή έμεινε ζωντανή στη συλλογική μνήμη των λαών και το έργο του άφησε ανεξίτηλα ίχνη στους πολιτισμούς των λαών της Μεσογείου. 3
3. ΝΕΑ ΔΙΚΤΥΑ: Ο Μέγας Αλέξανδρος οδήγησε το στρατό του δεκαοκτώ χιλίαδες χιλιόμετρα μακρυά από την Ελλάδα, ιδρύοντας πάνω από εβδομήντα πόλεις και δημιουργώντας μία αυτοκρατορία που απλωνόταν σε τρεις ηπείρους και κάλυπτε περισσότερα από πέντε εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Ολόκληρη η περιοχή που εκτεινόταν από την Ελλάδα, στα δυτικά, μέχρι το Δούναβη, στο βορρά, νότια ως την Αίγυπτο και ανατολικά μέχρι την Ινδία, συνδέθηκε με ένα τεράστιο διεθνές δίκτυο εμπορικών, διοικητικών και πολιτιστικών κέντρων. Ο Μέγας Αλέξανδρος, ηγέτης των Ελλήνων, ηγεμόνας της Μικράς Ασίας και Φαραώ της Αιγύπτου, έγινε ο «μεγάλος βασιλιάς» της Περσίας σε ηλικία μόλις είκοσι πέντε ετών. Η επιρροή του ελληνικού πολιτισμού ήταν μακροχρόνια. Στο γεγονός αυτό καθοριστικό ρόλο έπαιξαν τα μεγάλα κέντρα του ελληνισμού, τα οποία ιδρύθηκαν κυρίως από το Μέγα Αλέξανδρο και τους διαδόχους του. Βέβαια, κάποιες περιοχές του ασιατικού κόσμου έμειναν αποκομμένες απο αυτή την εξέλιξη με αποτέλεσμα η ενοποίηση να μην υπάρξει ποτέ ολοκληρωμένη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του σχεδίου της ενοποίησης είναι η εγκατάλειψη της ιδέας στην εποχή του Μ. Αλεξάνδρου, σύμφωνα με την οποία οι βάρβαροι ήταν υποδεέστεροι από τους Έλληνες. Τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα εκείνης της εποχής ήταν η Αλεξάνδρεια, στην οποία δημιουργήθηκε η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και το Μουσείο, η Αντιόχεια και η Πέργαμος. Σ αυτά τα κέντρα αναπτύχθηκαν τα γράμματα, οι τέχνες, οι επιστήμες, χωρίς όμως στον τομέα της λογοτεχνίας να δημιουργηθούν ιδιαίτερα πρωτότυπα έργα, αν και υπήρξε ένα καινούριο ποιητικό είδος με σατιρικό λόγο. Παράλληλα, στον τομέα της τέχνης η πρωτοτυπία αφορούσε στην έντονη έκφραση των συναισθημάτων μέσα από τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα, σε αντίθεση με τα παλαιότερα ελληνικά έργα τέχνης που χαρακτηρίζονταν από την ηρεμία και τη γαλήνη στην έκφραση των μορφών. Προσαρμόσθηκε η τέχνη στις απαιτήσεις της καθημερινής ζωής. Τα έργα της γλυπτικής και της ζωγραφικής αποτελούν στοιχεία κοινής κληρονομιάς και σημαντικό όργανο επικοινωνίας ανάμεσα σ αυτό το γλωσσικό συνονθύλευμα της Ανατολής. 4
Εκδηλώθηκε για πρώτη φορά ο φιλελληνισμός, δηλαδή εκείνη η διάθεση των λαών της οικουμένης προς την Ελλάδα, η οποία υποκινήθηκε από τον αμέριστο θαυμασμό τους για τον κλασσικό πολιτισμό και τα αποκρυσταλλώματά του, καθώς επίσης και για το αρχαίο υψηλό πνεύμα. Απόδειξη αυτής της ευνοϊκής διάθεσης αποτελεί το γεγονός της υιοθέτησης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας απ τους υπόλοιπους λαούς, εκουσίως και χωρίς αντίσταση. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, ότι οι λαοί της Μεσοποταμίας, πριν τη διέλευση του Μεγάλου Αλεξάνδρου, διδάσκονταν αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και είχαν έρθει σε επαφή με τις καινοτομίες των Ελλήνων. Ο Σιρινελί αναφέρει χαρακτηριστικά στο έργο του ότι σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Όμηρος και οι τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη αποτελούσαν ήδη τα σημαντικότερα αναγνώσματα των παιδιών στην περιοχή. Η μορφή του Αλεξάνδρου και η δράση του συνυφάνθηκαν με τη λαϊκή φαντασία και δημιούργησαν το θρύλο ενός μυθικού ήρωα στη λαϊκή παράδοση. Η πολιτισμική αυτή δικτύωση αξιοποιήθηκε αργότερα και από τους Ρωμαίους και δημιουργήθηκαν ανάλογες προοπτικές για τη διάδοση της ελληνικής κληρονομιάς και στον Δυτικό κόσμο. 4. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΚΟΣΜΟΥ: Οι άνθρωποι γίνονται περισσότερο πρακτικοί, συνεργάζονται για να ικανοποιήσουν κοινές ανάγκες και ελέγχουν τις λαϊκές προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες που καλλιεργούσαν στο πλαίσιο των τοπικών θρησκειών. Η ευτυχία απορρέει από το σεβασμό και την ανάπτυξη των έμφυτων χαρισμάτων, όπως του λόγου, που είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους, πέρα από γεωγραφικούς και εθνολογικούς περιορισμούς. Όπως ισχυρίζεται ο φιλόσοφος Επίκουρος, συμφέρει να αγωνίζονται οι άνθρωποι να εξασφαλίσουν τέτοιους επωφελείς κοινωνικούς οργανισμούς, ώστε η φιλία ν αγκαλιάσει την οικουμένη. Αργότερα, επηρεασμένος από την στωική φιλοσοφία, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας και φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος θα υποστηρίξει ότι «γεννηθήκαμε για να συνεργαζόμαστε». Η στωική πολιτική φιλοσοφία προέβαλε ένα πρότυπο - ουτοπικό - κοινωνικής συμπεριφοράς στο πλαίσιο του οποίου καταργούνται οι 5
διακρίσεις ως προς το φύλο, την καταγωγή, την εθνικότητα και την περιουσία. Οπωσδήποτε όμως, πέρα από αυτές τις θεωρίες, στον ανοικτό εκείνο κόσμο θα έπρεπε να προσδιορίζονται τα καθήκοντα του ατόμου και ο φυσικός τρόπος ζωής (να μην παραβαίνονται οι νόμοι της φύσης). Έτσι μόνο θα ήταν δυνατό να γίνει ισορροπημένη η σχέση του ατόμου με το περιβάλλον του (οικείωσις) και τότε με φρόνηση θα μπορούσε να δίνει τη συγκατάθεσή του στις προτάσεις και στις απαιτήσεις των συνανθρώπων του. Τα θέματα αυτά είναι πάντα επίκαιρα. Συμπερασματικά είναι δυνατόν να ειπωθεί ότι το πέρασμα των Ελλήνων αποτέλεσε τομή για μια διαφορετική πορεία των λαών της Ανατολής, της Μεσογείου και της Δύσης. Oι μαθητές του Α3 Ιωάννα Θεοδώρου, Βασιλική Κοντού, Αναστάσιος Κοτσίρης, Διονυσία Μανδηλαρά, Σταυρούλα Μπινιάρη, Βενέτης Παλληκαράς, Αικατερίνη Παπαδοπούλου, Παυλίνα Σπυροπούλου 6
A A N A B P Y T A 1 9 5 0 ABSTRACT The peoples of Mediterranean have a tenacious memory of the Hellenistic civilization by Dr Helen Margaritou-Andrianessi After Alexander the Great there was a fundamental recognition of the value of the Hellenic education as condition of the development of the uses of συμμαχίαι-φιλίαι (alliances, amicitiae) and international relations. In the Hellenistic period the traditional freedom of city-states turned away from form of government (Democracy) to mutual commitments among Hellenistic cities and monarchies in order to establish military and financial alliances and confederacies like the Aetolian and Achaean Confederacies. Common legal systems appeared among various cities. The new cities had αγορά, γυμνάσιον and θέατρον. Τhe imitation of the ancient world is dominated. The beginning of Philhellenism (φιλελληνισμός) is connected with the diffusion of the Hellenic dialects, philosophy and literature in the Mediterranean (from Platonism of Philo of Alexandria to the circles of Rome s intelligentsia). The art of Rhetoric (αρεταί του λόγου) flourished as foundation for higher education. The fascination for Hellenic culture regards the obligation to maintain human society and generate philanthropia (φιλανθρωπία). The natural desire for security is involved in desire for decency (αιδώς), justice (δικαιοσύνη), friendship (φιλία), and peace (ειρήνη). A new cosmopolitanism was rising: man perceived other humans as related to himself; they exhibit altruistic behaviour in order to live in accordance with nature (Stoic philosophy). Man has a natural impulse to identify with others and their political and economic activities (oικείωσις). Οικείωσις-εξοικείωσις is a condition of Cosmic city. The word oικείωσις is considered as effect of international trade (from Antioch and Alexandria to Syracuse and Rome). In the open world the ability to recognize human impressions and explain choices and practices was a mechanism of a more perfect conduct of public affairs. Universal education was an effect of the knowledge of cosmic nature: human being knows to choose necessary things according to the circumstances (Epictetus, Enchiridion). Eclecticism was a method of complementary consideration of different opinions. 7