ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Το Ερευνητικό Πρόγραμμα Patch: Βασικοί στόχοι... 5 Εισαγωγή... 8 1. Πεδίο εφαρμογής... 12 1.1. Ταξινόμηση των στοιχείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς... 16 1.2. Στοιχεία Πολιστικής Κληρονομιάς και οι σεισμοί: πιθανά σενάρια... 16 1.3. Δομή διοίκησης. 39 2. Τα μέτρα ασφαλείας... 41 3. Η ομάδα έκτακτης ανάγκης: καθήκοντα και αρμοδιότητες... 46 4. Κτήριο και τρωτότητα περιεχομένων του: κριτήρια πρόληψης και βασικοί μηχανισμοί... 64 4.1. Εισαγωγή... 64 4.2. Στοιχεία για τα κτήρια/περιέκτες... 66 4.3. Μεμονωμένα κτήρια ή συγκροτήματα κτηρίων... 68 4.3.1. Eκτίμηση τρωτότητας για τα μεμονωμένα κτήρια ή συγκροτήματα κτηρίων... 68 4.3.2. Μέθοδος αναγνώρισης της Κτηριακής Μονάδας... 69 4.3.3. Μονάδες τρωτών δομικών στοιχείων... 71 4.3.4. Ορισμός δείκτη τρωτότητας σε μεμονωμένες ΚΜ ή σε συγκροτήματα ΚΜ... 73 4.3.5. Παρεμβάσεις για μείωση της τρωτότητας... 74 4.4. Τρωτότητα Εκκλησιών 76 2
5. Εκτίμηση τρωτότητας μουσείων και απλοποιημένες παρεμβάσεις για τη μείωση της τρωτότητάς τους... 86 5.1. Τοιχογραφίες και νωπογραφίες. 87 5.2. Κινητά έργα τέχνης: πίνακες ζωγραφικής σε καμβά και εικόνες... 90 5.3. Κινητά έργα τέχνης: γλυπτά και μουσειακά αντικείμενα... 91 5.4. Υλικό αρχείων.. 93 5.5. Αρχαιολογικοί Χώροι.. 94 5.6. Στρατηγικές παρέμβασης για τη μείωση των μουσειακών αντικειμένων και την βελτίωση της ιδίας τρωτότητας... 95 5.6.1. Ενεργές παρεμβάσεις... 95 5.6.2. Παθητικές παρεμβάσεις... 100 6. Πρωτόκολλο και διαδικασίες για τη διαφύλαξη των ειδών της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην περίπτωση ενός σεισμικού γεγονότος: γενικές γραμμές... 102 6.1. Τοιχογραφίες και Νωπογραφίες... 109 6.2. Πίνακες σε καμβά... 122 6.3. Εικόνες... 130 6.4. Συλλογές και εκθέματα του μουσείων... 137 6.5. Βιβλιοθήκες... 151 6.6. Αντικείμενα αρχείου... 165 6.7. Πολιτιστική Κληρονομιά Κτήρια και Πολεοδομικός Ιστός... 174 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 192 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 195 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ A: Έντυπο Εκτίμησης Βλαβών... 196 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ B. Κριτήρια εκτίμησης τρωτότητας... 201 3
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΑΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Πίνακας 1.2.1 Πίνακας 1.2.2 Πίνακας 1.2.3 Πίνακας 1.2.4 Πίνακας 1.2.5 Πίνακας 1.2.6 Πίνακας 1.2.7 Πίνακας 1.2.8 Πίνακας 1.2.9 Πίνακας 1.2.10 Κατηγοροποίηση των στοιχείων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Σενάριο σοβαρού μεγέθους σεισμών Σενάριο μεσαίου μεγέθους σεισμών - μικρές κατολισθήσεις και καταρρεύσεις με ανατροπή αντικειμένων και καθίζηση θεμελίων Σενάριο Μικρής εντάσεως σεισμού Σενάριο πλημμύρας και επιπτώσεις Σενάριο κλιματικής αλλαγής και επιπτώσεις Σενάριο ολικής αναστολής λειτουργίας Υπηρεσιών Κοινής Ωφελείας και επιπτώσεις Σενάριο Βιολογικών προσβολών Σενάριο πυρκαγιάς και επιπτώσεις Σενάριο έκρηξης και επιπτώσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Πίνακας 3.1 Πίνακας 3.2 Πίνακας 3.3 Πίνακας 3.4 Οργανωτικές ικανότητες των Ομάδων Παρέμβασης Τεχνικές Ικανότητες των ομάδων παρέμβασης Εξειδικευμένες ικανότητες των ομάδων επέμβασης Ικανότητες των ομάδων υποστήριξης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Πίνακας 4.3.5.1 Συνθέσεις τρωτότητας και σχετικές επεμβάσεις 4
Το Ερευνητικό Πρόγραμμα Patch: Βασικοί στόχοι Η Πολιτιστική Κληρονομιά αποτελεί μέρος του κοινωνικού μας περιβάλλοντος και συνδέεται με την Ευρωπαϊκή μας ταυτότητα. Σε περιόδους μεγάλης κρίσης ή καταστροφών, ενώ η διαφύλαξη της ζωής και των περιουσιών αποτελούσε πάντα προτεραιότητα, άλλα θέματα όπως η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, έχουν αρχίσει τώρα να συμπεριλαμβάνονται στη διαχείριση των καταστροφών. Οι επιδράσεις των σεισμών στην πολιτιστική κληρονομιά είναι συνήθως σοβαρές, άμεσες και συχνά μη διορθώσιμες. Στις περισσότερες περιπτώσεις, έχει παρατηρηθεί ότι οι κύριες ζημιές που προκαλούνται από τέτοια περιστατικά θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί με την μεθοδική παρέμβαση και την εφαρμογή απλών βασικών κανόνων. To Ερευνητικό Πρόγραμμα αφορά στην καλλιέργεια κουλτούρας πρόληψης σε ότι αφορά στη σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή της Μεσογείου και στην υιοθέτηση μιας νέας προσέγγισης σε θέματα παρεμβάσεων ώστε να ενισχυθεί η προστασία των αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς, μέσα από τη συνεργασία Ευρωπαϊκών Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων και τοπικών Αρχών. Επιπλέον, βασική επιδίωξη του προγράμματος είναι η δημιουργία ενός μηχανισμού στήριξης και εκπαίδευσης όλων των εμπλεκομένων μιας παρέμβασης στην περίπτωση ενός σεισμού. Συγκεκριμμένα, το πρόγραμμα στοχεύει στη: Διεξαγωγή έρευνας στις χώρες των εταίρων που συμμετέχουν στο Έργο α) σχετικά με την ύπαρξη σχεδίου δράσης στην περίπτωση σεισμού, για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και β) σχετικά με την ανάλυση και διαχείριση των μέτρων άμεσης δράσης αλλά και πρόληψης με έμφαση στην παρεμπόδιση ζημιών που προκαλούνται από ανθρώπινες παρεμβάσεις. Διεξαγωγή ανάλυσης και ανάπτυξης καλών πρακτικών και έρευνας αγοράς σχετικά με καινοτόμες διαδικασίες, τεχνικές και εργαλεία που χρησιμοποιούνται σε περιπτώσεις παρεμβάσεων μετά από σεισμό. 5
Με τον τρόπο αυτό, ομάδες ανθρώπων με διαφορετικές ιδιότητες και εξειδίκευση θα μπορέσουν να συνεργαστούν με κοινό στόχο την ορθή εφαρμογή των οδηγιών και των εισηγήσεων ώστε η παρέμβαση στο χώρο του σεισμού να είναι άμεση και αποδοτική. Τα προληπτικά μέτρα ενάντια στις καταστροφές πρέπει να ακολουθούν μια ξεκάθαρη προσέγγιση ως προς την προστασία των αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς, ώστε να αποτελούν μέσο αναφοράς δημόσιων αρχών, ινστιτούτων και άλλων πολιτιστικών αρχών. Για το λόγο αυτό, το Έργο PATCH έχει υιοθετήσει μια προσέγγιση που στοχεύει ταυτόχρονα και στη: Δημιουργία ενός συστήματος διασύνδεσης των μέτρων προστασίας των αστικών και πολιτιστικών χώρων, ιδιαίτερα των μικρότερων αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς, που να επιτρέπει εύκολη πρόσβαση στις πληροφορίες. Διάδοση των εκπαιδευτικών και τεχνικών πληροφοριών μέσα από σχετικές δημοσιεύσεις σε περιοδικά, ιστοσελίδες και οδηγούς ενημέρωσης, αλλά και μέσα από τη διοργάνωση σεμιναρίων και ημερίδων πληροφόρησης. Η δημιουργία ενός ενιαίου πλαισίου που να περιέχει πρωτόκολλα και διαδικασίες σχετικά με βασικές οδηγίες παρέμβασης πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από ένα σεισμό, βασίζεται στη διαπίστωση ότι κάποιοι απλοί καθημερινοί κανόνες μπορούν να ενισχύσουν την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στην περίπτωση σεισμού. Είναι αυτό που αποκαλούμε συχνά ως οι δέκα χρυσοί κανόνες. Μια ιδέα που προωθείται από πολλούς ειδικούς σε κάθε συνάντηση εταίρων ή συνέδριο και στοχεύει στην προώθηση θετικών στάσεων και συμπεριφορών ώστε να μειωθούν οι αρνητικές επιπτώσεις ενός σεισμού. Οι Οδηγίες και οι Διαδικασίες προτείνονται ως ένας κατάλογος θετικών στάσεων που σχετίζονται κυρίως με την οργάνωση και διοίκηση των χώρων πολιτιστικής κληρονομιάς και εμπλέκονται σε όλα τα στάδια προστασίας και συντήρησης των αντικειμένων. Επιπλέον, οι προτεινόμενες οδηγίες πρέπει να είναι απλές και δημιουργικές, αρκεί να αναφέρονται σε όλα τα στάδια της διαχείρισης και της συντήρησης των αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. Η έμφαση δίνεται στην ενίσχυση των διάφορων μικρών Ευρωπαϊκών ινστιτούτων που είναι επιφορτισμένα με το δύσκολο έργο της προστασίας της πολιτιστικής 6
κληρονομιάς. Οι προτεινόμενες οδηγίες στοχεύουν στην απλοποίηση κάποιων διαδικασιών ώστε τα βήματα διάσωσης να γίνουν πιο απλά και ταυτόχρονα να μειωθεί το κόστος του απαραίτητου εξοπλισμού. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων διάσωσης, κάθε χώρα διαθετει δικό της κώδικα αντίδρασης, στον οποίο όμως μπορεί εύκολα να εντάξει και κάποιες προτεινόμενες οδηγίες που προκύπτουν από την πολύχρονη εμπειρία εξειδικευμένων ατόμων. Ταυτόχρονα, οι ειδικοί σε θέματα διάσωσης των αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς, δεν είναι σε θέση να προστατεύσουν τους εαυτούς τους ή άλλα άτομα που εμπλέκονται στην παρέμβαση άμεσης ανάγκης, έτσι είναι απαραίτητη η αποδοτική οργάνωση και συνεργασία ατόμων από διάφορα πεδία εξειδίκευσης, αλλά και η ταυτόχρονα εκπαίδευση τους σε επίπεδο ομάδων. FABRIZIO BOLDRINI 7
Εισαγωγή Οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν πληγεί από πολλούς μεγάλους σεισμούς κατά τη διάρκεια των αιώνων. Σημαντικά τμήματα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς που ήταν ανεκτίμητης αξίας έχουν χαθεί, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των τελευταίων σεισμών στην Ιταλία οι οποίοι έπληξαν αρχικά την πόλη Ασίζι και στη συνέχεια την πόλη L'Aquila. Ζημιές προκαλούνται όχι μόνο από την άμεση επίδραση ενός σεισμικού γεγονότος, αλλά και από τις έμμεσες επιπτώσεις του σεισμού, όπως είναι οι πυρκαγιές, οι πλημμύρες, οι δράσεις των ομάδων έκτακτης ανάγκης στις κατεστραμμένες περιοχές και οι ληστείες λόγω της έλλειψης ασφάλειας. Ωστόσο, σε σύγκριση με το παρελθόν, η εξέλιξη των γνώσεων και η ανάπτυξη των τεχνολογιών επέμβασης, μαζί με την αύξηση της ευαισθητοποίησης και την αυξημένη ικανότητα να γνωστοποιούνται και να διαμοιράζονται εμπειρίες, κατέστη δυνατή σε μεγάλο βαθμό η βελτίωση της αντιμετώπισης των συγκεκριμμένων συνεπειών. Κατά συνέπεια, στο σενάριο ενός σεισμού είναι δυνατή η βελτίωση των παρεμβάσεων που θα πρέπει να αναπτυχθούν παράλληλα με το έργο των αρμόδιων φορέων ώστε να αποφευχθούν περαιτέρω βλάβες κατά τη διάρκεια της διάσωσης αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι γνώσεις που έχουν αποκτηθεί στον συγκεκριμένο τομέα έχουν αποδείξει ότι για τη διαφύλαξη των έργων τέχνης η λήψη σωστών προληπτικών μέτρων πριν από το σεισμικό φαινόμενο είναι πρωταρχικής σημασίας. Επιπλέον, έχει γίνει προφανές ότι η απουσία των διαδικασιών συντήρησης κατά τη διάρκεια της προληπτικής φάσης («περίοδο ειρήνης») θα μπορούσαν να οξύνουν τις καταστροφικές συνέπειες των σεισμών. Η ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ των φορέων αντιμετώπισης φυσικών καταστροφών σχετικά με παρελθοντικές παρεμβάσεις, διευκολύνει τη μετατροπή της θεωρίας σχετικά με εξειδικευμένες τεχνικές και καινοτομές, σε βέλτιστες πρακτικές. 8
Η εμπειρία του παρελθόντος έχει αποδείξει ότι η καλή επικοινωνία μεταξύ όλων των αρμόδιων φορέων αποτελεί βασικό παράγοντα για την αποτελεσματική πρόληψη των κινδύνων και τη διαχείριση της ασφάλειας. Επίσης, διευκολύνει την επίτευξη άμεσων παρεμβάσεων με στόχο την αποφυγή περαιτέρω ζημιών που προκαλούνται από ακατάλληλες διαδικασίες και παρεμβάσεις. Έτσι, είναι σημαντικό να αποφασιστούν και να δημιουργηθούν όλες οι απαραίτητες διαδικασίες, οι μέθοδοι ανταλλαγής πληροφοριών και οι μέθοδοι επικοινωνίας. Ενεργώντας υπό την παρόρμηση της στιγμής με μόνο στόχο τη διάσωση των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς, υπάρχει κίνδυνος να δημιουργηθούν περαιτέρω βλάβες αλλά και να απειληθεί η ζωή των συμμετέχοντων. Η προστασία της ανθρώπινης ζωής παραμένει πρωταρχικός στόχος, ακόμη και όταν εμπλέκεται η προστασία έργων τέχνης μεγάλης αξίας. Επομένως, η εφαρμογή κοινών βέλτιστων πρακτικών από όλους τους φορείς δεν είναι μόνο μια συμβολή στη διαφύλαξη της εθνικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς, αλλά και ένας παράγοντας μείωσης του κινδύνου για την ανθρώπινη ζωή. Οι τακτικές διάσωσης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς και η Πολιτική Προστασίας έχουν σημαντικό ρόλο σε κάθε ευρωπαϊκό κράτος - μέλος. Σε περίπτωση σεισμικού φαινομένου, όλοι οι ειδικευμένοι φορείς (Πολιτική Άμυνα, πυροσβέστες, στρατός, νοσοκομεία, κ.τ.λ) καλούνται να ενισχύσουν τις προστατευτικές παρεμβάσεις ενώ ταυτόχρονα, εμπειρογνώμονες αναλαμβάνουν τη διάσωση των έργων τέχνης. Ο προσδιορισμός σαφών και απλών κανόνων, οι οποίοι μπορεί να φαίνονται προφανείς, αλλά συχνά δεν λαμβάνονται υπόψη, θεωρείται σημείο εκκίνησης για την κατάρτιση ενός ευρωπαϊκού σχεδίου για την πρόληψη και τη διαφύλαξη των στοιχείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς, στην περίπτωση σεισμών. Οι κατευθυντήριες γραμμές περιγράφουν μια σειρά από «χρυσούς κανόνες» σχετικά με την απογραφή των στοιχείων, τη ταξινόμησή τους, τη συνήθη συντήρησή τους και το σχεδιασμό άμεσων δράσεων. Κύριος στόχος τους είναι να δημιουργήσουν μια σειρά από διαδικασίες, οι οποίες πρέπει να υλοποιήθουν από αρμόδιους φορείς που δραστηριοποιούνται στην πρόληψη και την αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης 9
ανάγκης, προκειμένου να ενεργήσουν αποτελεσματικά για την προστασία των έργων τέχνης. Οι κατευθυντήριες γραμμές βασίζονται στην υπόθεση ότι οι παρεμβάσεις σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης είναι αποτελεσματικές μόνο όταν όλες οι απαραίτητες προληπτικές ενέργειες συντήρησης, διατήρησης και σχεδιασμού έχουν πραγματοποιηθεί κατά την προληπτική φάση και έχει καθοριστεί μία επαρκής στρατηγική δράσεων. Το κεφάλαιο 1 ορίζει την έκταση της εφαρμογής των ειδικών εργασιών και προσδιορίζει πώς πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Στη συνέχεια, παρουσιάζει ορισμούς των στοιχείων πολιτιστικής κληρονομιάς και ταξινομεί αυτά, σύμφωνα με το είδος και την κατηγορία τους. Περιγράφει επίσης εν συντομία τα διάφορα σενάρια έκτακτης ανάγκης, σύμφωνα με τη σοβαρότητα τους, καθώς και το είδος και τη σημασία των αντικειμένων Πολιτιστικής Κληρονομιάς που επηρεάζονται. Το κεφάλαιο 2 παρέχει συμβουλές σχετικά με τα μέτρα ασφάλειας: διαδικασίες, εξοπλισμός, εργαλεία και τεχνολογίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν προκειμένου να εξασφαλιστούν όλες οι απαραίτητες δράσεις σε θέματα ασφάλειας. Το κεφάλαιο 3 περιγράφει τις διάφορες κοινές λειτουργίες που καλούνται να εκπληρώσουν οι ομάδες έκτακτης ανάγκης και εισάγει την έννοια των Υπερασπιστών της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Το κεφάλαιο 4 παρέχει συμβουλές σχετικά με απλές και οικονομικές μεθόδους για την αξιολόγηση των αδύνατων σημείων των κτηρίων και ειδικότερα των κτηρίων που φιλοξενούν έργα Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Στη συνέχεια, αξιολογεί την ευπάθεια των έργων τέχνης και βάση αυτή την κατηγοριοποίηση προτείνει διάφορες δράσεις παρέμβασης. Το κεφάλαιο 5 ορίζει αρχικά σε γενικές γραμμές τα πρωτόκολλα και τις διαδικασίες για την προστασία των στοιχείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς και παρέχει συμβουλές σχετικά με τους «χρυσούς κανόνες» που κάθε κράτος - μέλος θα πρέπει να εφαρμόσει για την πρόληψη ζημιών και την περαιτέρω προστασία των αντικειμένων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Συγκεκριμένα αναφέρεται σε τοιχογραφίες και 10
νωπογραφίες, πίνακες ζωγραφικής σε καμβά, εικόνες, εκθέματα των μουσείων Φυσικής Ιστορίας, Βιβλιοθήκες και Αρχεία. Το κεφάλαιο 6 έχει ως στόχο να καθορίσει την Πολιτιστική Κληρονομιά όσον αφορά στις κατασκευές με ιστορικό/παραδοσιακό ενδιαφέρον και αναλύει μεθόδους για την προστασία τους. Προτείνονται διάφορες καινοτόμες διαδικασίες για τον εντοπισμό και περιορισμό των κινδύνων, καθώς και για την αποτελεσματική και επιτυχή ενεργοποίηση οικονομικών και κοινωνικών μηχανισμών για την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων. 11
1. Πεδίο εφαρμογής Το κεφάλαιο που ακολουθεί ορίζει τον όρο «Πολιτιστική Κληρονομιά» και προτείνει τις κατευθυντήριες γραμμές ως προς τη θέσπιση μέτρων για την προστασία των στοιχείων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην περίπτωση ενός σεισμού. Σύμφωνα με την ιταλική νομοθεσία για την Πολιτιστική Κληρονομιά που δημοσιεύθηκε στις 22 Ιανουαρίου 2004, ορίζονται ως στοιχεία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, τα ακίνητα και κινητά αντικείμενα που ανήκουν στο Κράτος, τις Περιφέρειες και σε άλλες τοπικές αρχές, καθώς και κάθε άλλο δημόσιο οργανισμό και ίδρυμα, όπως επίσης σε ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά νομικά πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένων νομικά αναγνωρισμένων εκκλησιαστικών αρχών που έχουν καλλιτεχνικούς, ιστορικούς, και αρχαιολογικούς σκοπούς. Υπάρχουν επίσης και άλλα είδη πολιτιστικών εγγράφων, οι βιβλιοθήκες στο σύνολό τους, καθώς και περιουσικά στοιχεία που ανήκουν σε ιδιώτες, εφόσον αυτά δηλώνονται και επικυρώνονται ως Πολιτιστικά από τους αρμόδιους φορείς. Η κοινή λογική ορίζει τα πολιτιστικά έργα τέχνης ως «Πολιτιστική Κληρονομιά» ή ως «έργα ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας». Η Πολιτιστική Κληρονομιά περιλαμβάνει μια τεράστια ποικιλία από αντικείμενα, χώρους, περιοχές και κτήρια διαφορετικής φύσης και τυπολογίας, εξαιτίας των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν και τον τρόπο κατασκευής που υιοθετήκε. Θα μπορούσε κανείς να ορίσει την κατηγορία αυτή σε γενικές γραμμές, ως «όλα τα έργα που έχουν αρχαιολογικό, ιστορικό, καλλιτεχνικό, περιβαλλοντικό, τοπικό και αρχειακό ενδιαφέρον που αποτελούν προϊόν του ανθρώπινου πολιτισμού σε κάθε έθνος, καθώς και κάθε άλλο προϊόν το οποίο αποτελεί μαρτυρία του πολιτισμού». Ο παραδοσιακός ορισμός ορίζει ως Πολιτιστική Κληρονομιά «μια σειρά από οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά στοιχεία με μορφή τέτοια που ανήκουν σε μία συγκεκριμένη χώρα σε μία δεδομένη χρονική περίοδο». Ωστόσο, αυτό το σύνολο των εννοιών φαίνεται αμέσως ανεπαρκές, δεδομένου ότι τα μέσα και τα αντικείμενα που θεωρούνται σημαντικά σε ένα ιστορικό πλαίσιο και τα οποία θα πρέπει να προστατεύονται και να μεταβιβάζονται στις μελλοντικές γενιές, όπως για παράδειγμα 12
τα "tableaux vivants" ενός επιστημονικού μουσείου, δεν θα μπορούσαν να περιληφθούν σαν στοιχεία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Επομένως, οι κατευθυντήριες γραμμές ισχύουν για καθετί που πρέπει να μεταφερθεί στις επόμενες γενιές ως μαρτυρία της ιστορίας μας, μεταφέροντας επίσης τη σημασία του κατά μήκος μιας δυνητικά άπειρης χρονικής περιόδου. Λαμβάνοντας υπόψη τον τεράστιο αριθμό των κατηγοριών και των στοιχείων όσον αφορά στα υλικά και τα σενάρια κινδύνου σε σεισμικά γεγονότα, οι κατευθυντήριες γραμμές αρχικά προτείνουν μια ταξινόμηση των στοιχείων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, η οποία ακολουθείται από μια ανάλυση του είδους των παρεμβάσεων, στηριζόμενη σε στοιχεία των διάφορων συστημάτων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, όπως αυτά κατηγοροποιήθηκαν προηγουμένως. Η ποικιλομορφία και το εύρος του πεδίου δράσης ορίζουν έναν πιο ακριβή προσδιορισμό μέτρων για την πρόληψη, την κατάσταση έκτακτης ανάγκης και τη μεταγενέστερη φάση. Οι κατευθυντήριες γραμμές που ισχύουν κατά κύριο λόγο στη φάση της έκτακτης ανάγκης - μια κρίση που προκλήθηκε από το σεισμό - μετά από την οποία, θα τεθούν σε εφαρμογή τα μέτρα για τη διασφάλιση των ανθρώπων, των περιουσιών και των αντικειμένων. Η αρχή που εκφράζεται από τους «χρυσούς κανόνες» και ορίζεται ως μέρος των κατευθυντήριων γραμμών σε αυτό το κείμενο είναι ότι οι ενέργειες και οι διαδικασίες αυτής της φάσης πρέπει να είναι άμεσα διαθέσιμες, όταν η σεισμική εκδήλωση με το μη προβλέψιμο χαρακτήρα της - λάβει χώρα. Οι διαδικασίες, στις οποίες οι κατευθυντήριες γραμμές αναφέρονται, πρέπει να ενεργοποιηθούν όταν οι επιπτώσεις της εκδήλωσης του σεισμού εμφανίζονται σε μια περιοχή, μια ζώνη ή ένα κτήριο, όπου υπάρχουν έργα τέχνης. Η δημιουργία πρωτοκόλλων και η εφαρμογή διαδικασιών έκτακτης ανάγκης που πρέπει να εφαρμοστούν τόσο κατά τη διάρκεια του σεισμικού γεγονότος όσο και κατά την επόμενη φάση πρέπει να είναι επαρκής, αλλά δεν αποτελεί μόνη προϋπόθεση. Είναι κατανοητό ότι, παρόλο που δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε το "αν" και "πότε" ένας σεισμός θα λάβει χώρα, εξακολουθεί να είναι υποχρεωτική η προετοιμασία 13
διαδικασιών για την αποτροπή πιθανών ζημιών, όπως είναι η εκπαίδευση ομάδων επέμβασης. Ως εκ τούτου, οι προαναφερθείσες δραστηριότητες προστασίας που πρέπει να υιοθετηθούν κατά τη διάρκεια της φάσης πρόληψης δεν έχουν προκαθορισμένο χρονικό όριο, αλλά πρέπει να γίνονται συνεχώς, όπως για παράδειγμα, η συντήρηση ρουτίνας που ανταποκρίνεται σε καθορισμένα τεχνικά και οργανωτικά κριτήρια και πρέπει να πραγματοποιείται από τους διαχειριστές διατήρησης. Αυτή η φάση είναι γνωστή ως "προληπτική" φάση και περιλαμβάνει όλα όσα εκτελούνται πριν από το γεγονός, λαμβάνοντας υπόψη ότι τα μεμονωμένα στοιχεία ή οι περιοχές πρέπει να προστατεύονται για την πρόληψη πιθανών ζημιών από σεισμικά φαινόμενα. Οι δράσεις που περιλαμβάνονται στη φάση πρόληψης αποδέχονται τη γενική συναίνεση ότι τα αντικείμενα Πολιτιστικής Κληρονομιάς μπορούν να καταστραφούν όχι μόνο από τον ίδιο το σεισμό, αλλά και από γεγονότα συνδεδεμένα με το σεισμό αλλά και ενεργοποιημένα από αυτόν. Ως παράδειγμα, αναφέρεται η συσσώρευση συντριμμιών που συνοδεύουν την πτώση τμημάτων του κτηρίου και θα μπορούσε να καταστρέψει έργα τέχνης. Σε αυτό το συγκεκριμένο παράδειγμα μια πράξη πρόληψης θα μπορούσε να ήταν, η τοποθέτηση των έργων τέχνης σε μια τέτοια θέση που η πτώση των συντριμμιών δεν θα τα έβλαπτε. Πιο συγκεκριμένα, τα έργα τέχνης θα μπορούσαν να τοποθετηθούν εκτός εμβέλειας των πλαϊνών τοίχων ή θα μπορούσε να μειωθεί το ποσοστό στατικής ευπάθειας των τοίχων. Ένας άλλος τύπος προληπτικού μέτρου είναι η καταγραφή και η διαρκής ενημέρωση των στοιχείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε κάθε περιοχή, προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, το συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα ώστε να θεσπιστούν οι πλέον κατάλληλες διαδικασίες. Το παράδειγμα αυτό δείχνει ότι αν μια ομάδα έκτακτης ανάγκης λειτουργεί σε μια ορισμένη τοποθεσία έχοντας ακριβή εικόνα της αξίας των έργων τέχνης που φυλάσσονται εκεί, μπορεί να προσεγγίσει και να εφαρμόσει γρηγορότερα και αποτελεσματικότερα όλες τις αποφάσεις σχετικά με επιλεκτικές παρεμβάσεις (π.χ που πρέπει να γίνει η πρώτη παρέμβαση, τί πρέπει να ανακτηθεί πρώτα, κ.τ.λ.). Είναι προφανές ότι σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης ο χρόνος αποτελεί παράγοντα 14
κινδύνου και η αξιοποίηση του είναι ζωτικής σημασίας για την ανθρώπινη ασφάλεια καθώς και για την αποφυγή περαιτέρω βλάβης των στοιχείων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Οι κατευθυντήριες γραμμές καλύπτουν το χρονικό διάστημα από την πρώτη οργανωτική και τεχνική φάση της προετοιμασίας μέχρι και το χρονικό σημείο όπου ένα μεμονωμένο στοιχείο ή ένα κτήριο έχουν σταθεροποιηθεί ή έχουν μεταφερθεί σε ασφαλείς χώρους αποθήκευσης. Όλες οι δραστηριότητες αποκατάστασης, οι οποίες μερικές φορές μπορεί να διαρκέσουν ακόμη και χρόνια, με σκοπό την αποκατάσταση των στοιχείων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στις αρχικές τους συνθήκες πραγματοποιούνται με μεθόδους και τεχνικές οι οποίες αναφέρονται ως «ανάκτηση ή αποκατάσταση». Προκειμένου να αποφευχθεί κάθε παρανόηση, η φάση που ακολουθεί μετά από τη φάση της έκτακτης ανάγκης, περιλαμβάνει εργασίες όπως είναι η απομάκρυνση (αν χρειάζεται), η συσκευασία, η μεταφορά και η αποθήκευση. Η φάση αυτή περιλαμβάνει επίσης τα μέτρα προστασίας στο χώρο και τις "πρώτες βοήθειες", εφόσον η παρέμβαση είναι δυνατή απευθείας στην περιοχή που επλήγησαν. Οι κατευθυντήριες γραμμές αφορούν όλους τους φορείς, οι οποίοι σύμφωνα με τις κατά περίπτωση αρμοδιότητές τους, οφείλουν να συμμετάσχουν στη διατήρηση των στοιχείων κατά τη φάση της έκτακτης ανάγκης (ιδιοκτήτες, αρχές που είναι υπεύθυνες για τη συντήρηση, επιμελητές και το προσωπικό του μουσείου, συντηρητές, υπεύθυνοι Πολιτικής Άμυνας, μονάδες στρατού, ιστορικοί τέχνης και εθελοντές πολιτιστικής και κοινωνικής προστασίας). Ο βαθμός ευθύνης ορίζεται από τη διοικητική δομή κάθε ευρωπαϊκού κράτους μέλους. Για το λόγο αυτό, η ρύθμιση αυτού του συστήματος σε κάθε χώρα, τόσο κάτω από κανονικές συνθήκες όσο και σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης αλλά και ο βαθμός ευθύνης προηγούνται αυτών των κατευθυντήριων γραμμών που εφαρμόζονται μόνο για να προσθέσουν επιπλέον μέτρα προστασίας. Όλοι οι φορείς πρέπει να είναι εξοικειωμένοι με μια σαφή και λεπτομερή ιεραρχία, ενώ ταυτόχρονα, χωριστά και όλοι μαζί πρέπει να έχουν εξ ολοκλήρου επίγνωση των ορίων των ευθυνών τους σε όλες τις σχετικές ομάδες και κλάδους. 15
1.1. Ταξινόμηση των στοιχείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς Τα στοιχεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς κατατάσσονται ανάλογα με τον τύπο και την κατηγορία τους. Ο τύπος, αναφέρεται σε τοποθεσίες, μνημεία και κτήρια ομοιόμορφα συγκεντρωμένα ή στον αριθμό των αντικειμένων που βρίσκονται για παράδειγμα σε μουσεία, βιβλιοθήκες, εκκλησίες κ.λ.π., στη σχέση μεταξύ φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος (ιστορικά νεκροταφεία ή κήπους/πάρκα), και τέλος, στη σχέση μεταξύ του χώρου και του ευρήματος (προϊστορικές θέσεις ή στρατιωτικές θέσεις). Η κατηγορία, αναφέρεται στην ομαδοποίηση των στοιχείων με βάση το υλικό και τη μέθοδο της δημιουργίας ή και της κατασκευής. Ο παρακάτω πίνακας 2.1.1 δείχνει την κατάταξη των στοιχείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς, σύμφωνα με τις τοποθεσίες, τα κτήρια, τα έργα τέχνης, το επίπεδο του κινδύνου κατά τη διάρκεια μιας καταστροφής, τα υλικά και τις κατασκευές. 1.2. Στοιχεία Πολιστικής Κληρονομιάς και οι σεισμοί: πιθανά σενάρια Μια φυσική καταστροφή δημιουργεί μια πολύπλοκη και κρίσιμη κατάσταση η οποία πρέπει να αναλυθεί διεξοδικά για τον καθορισμό των κινδύνων και των πιθανών βλαβών στους ανθρώπους και τα αντικείμενα. Ένας σεισμός περιγράφεται με απλούς όρους σαν το αποτέλεσμα μιας ξαφνικής απελευθέρωσης ενέργειας στον φλοιό της γης το οποίο δημιουργεί σεισμικά κύματα. Το σημείο προέλευσής του καλείται υπόκεντρο και είναι ένας υπόγειος χώρος που βρίσκεται μεταξύ λίγων μέτρων από την επιφάνεια της γης μέχρι και μερικών εκατοντάδων χιλιόμετρων στο εσωτερικό της γης. Από αυτό το σημείο, τα σεισμικά κύματα εξαπλώνονται σε όλες τις κατευθύνσεις μέχρι να φτάσουν στο επίκεντρο που είναι μια περιοχή στην επιφάνεια του φλοιού της Γης που βρίσκεται κάθετα στο υπόκεντρο. Οι συνέπειες μπορεί να είναι: κατολισθήσεις, διαρθρωτικές καταρρεύσεις ή ρωγμές, ανατροπή αντικειμένων, κ.τ.λ. Οι σεισμοί ταξινομούνται σύμφωνα με τη φύση της ζημιάς που προκλήθηκε, ως σοβαροί, μέτριοι και μικροί, σε σχέση με τα ποικίλα σενάρια 16
κινδύνου, αλλά και σύμφωνα με τη τυπολογία και τη σημασία των στοιχείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς που εμπλέκονται. Πίνακας 1.2.1. Κατηγοροποίηση των στοιχείων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Τοποθεσίες - Κτήρια Στοιχεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς με βάση τον κίνδυνο 1. Χώροι Εκθέσεων: μουσεία, πινακοθήκες, γκαλερί έργων τέχνης Αυτά είναι μεγάλα κτήρια, με γενικά μεγάλο αριθμό κινητών αντικειμένων Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2. Βιβλιοθήκες και αρχεία Χαρακτηρίζονται από το μέγεθός τους. Αυτά τα κτήρια περιέχουν μεγάλο αριθμό από προϊόντα χαρτιού. 3. Κτήρια, εκκλησίες, εσωτερικοί χώροι αρχιτεκτονικής αξίας Επιπτώσεις εμφανίζονται στα κτήρια. Περιλαμβάνονται, επίσης, τα θέατρα και τα κτήρια με αρχιτεκτονική αξία. 4. Ιστορικά κέντρα και άλλες κατοικημένες περιοχές Επιπτώσεις στα μεμονωμένα κτήρια και στα παρακείμενα σε αυτά. 5. Πάρκα και διαμορφωμένοι χώροι, ανασκαφές και αρχαιολογικοί χώροι Αυτές οι θέσεις χαρακτηρίζονται από φυσικά στοιχεία ή στοιχεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς και εκτείνονται σε μεγάλη έκταση. Επίσης, από τη γεωμορφολογία του εδάφους, από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ειδών της Πολιτιστικής Κληρονομιάς και από τη σχέση τους με το περιβάλλον. Οι τομείς αυτοί περιλαμβάνουν: ιστορικά μνημεία και νεκροταφεία, χώρους με σύγχρονες εγκαταστάσεις, παλαιοντολογικούς, προϊστορικούς και εθνο- 17
ανθρωπολογικούς χώρους, καθώς και χώρους που έχουν πληγεί στο παρελθόν από φυσικές και μη φυσικές καταστροφές και έχουν μετατραπεί σε υπαίθρια μουσεία. Κατηγοροποίηση των έργων φορητά αντικείμενα 1. Βιβλία και έγγραφα Μεγάλη συγκέντρωση χάρτινων στοιχείων - βιβλία, χειρόγραφα, χάρτινα και χαρτονένια αντικείμενα (αρχειακά στοιχεία, βιβλιοδεσίες, γλυπτά από πεπιεσμένο χαρτί, εφημερίδες, γραμματόσημα, φωτογραφίες, σχέδια, έργα χαρακτικής, χαλκογραφίες, κλπ.). Υλικά όπως: χαρτί, μαγνητικές ταινίες, περγαμηνή και δέρμα, φιλμ (συμπεριλαμβανομένων των διαφανειών) 2. Πίνακες και αντικείμενα τέχνης Διάφοροι τύποι, διαστάσεις και υλικά: κεραμικά, γυαλί, μέταλλο, πέτρα, ξύλο, δέρμα, περγαμηνή και πίνακες ζωγραφικής σε καμβά ή ξύλο, οργανικά υλικά όπως κόκαλα, μαλλιά, κέρατο, ελεφαντόδοντο, όστρεα, υφάσματα, υφασμάτινα ενδύματα και αξεσουάρ 3. Ογκώδη κινητά έργα τέχνης Ογκώδη έργα τέχνης που μπορεί να είναι δύσκολο να μετακινηθούν, όπως γλυπτά, ανάγλυφα, πίνακες ζωγραφικής σε καμβά ή ξύλο. 4. Σταθερά έπιπλα και έργα τέχνης Αυτά είναι πρακτικά αδύνατον να μετακινηθούν - τοιχογραφίες, γλυπτά και αρχιτεκτονικά στοιχεία, ψηφιδωτά, βιτρό παράθυρα, πολύτιμα δάπεδα, βωμοί, πάγκοι χορωδίας, όργανα, συσκευές θέρμανσης, τοιχοποιία και ογκώδη έπιπλα. Τα σενάρια καταστροφής διακρίνονται σε: Σοβαρού μεγέθους βλάβες - ολική ή μερική κατάρρευση θεμελίων Το ολικό ή μερικό σενάριο κατάρρευσης παρουσιάζει ζημιά στο φέροντα οργανισμό του κτηρίου, γενικές καταρρεύσεις (ολικές ή μερικές), αποκομμένα από τους τοίχους δοκάρια, ανατροπή των εκθεσιακών βιτρινών και των ραφιών, κατάρρευση των οροφών, των φώτων της οροφής και της τσιμεντένιας επικάλυψης, κατάρρευση των κλιμάκων, παραμόρφωση των κουφωμάτων, καταστροφή των παραθύρων. Τα εξωτερικά κτηριακά στοιχεία που επιρρεάζονται είναι αντικείμενα που πέφτουν από 18
ψηλά, όπως κεραμίδια, αρχιτεκτονικά στοιχεία των προσόψεων, κτλ. Πλημμύρες προκαλούνται από τη θραύση των θερμαντικών σωμάτων και των αγωγών ύδατος; πυρκαγιές προκαλούνται από βραχυκυκλώματα και μεγάλη ποσότητα σκόνης που παράγεται. Σεισμικές κατολισθήσεις ή καθιζήσεις εδάφους σε κατοικημένες περιοχές επηρρεάζουν μέρος του αστικού ιστού. Μεσαίου μεγέθους βλάβες- ανατροπή ή πτώση αντικειμένων Στο σενάριο μεσαίου μεγέθους βλαβών, οι ζημιές είναι παρόμοιες με την ολική ή μερική κατάρρευση, αλλά είναι λιγότερο σοβαρές. Υπάρχει μεγάλη ποσότητα σκόνης, γκρεμισμένα αρχιτεκτονικά στοιχεία και έπιπλα; το έδαφος καλύπτεται από συντρίμμια. Θα μπορούσαν να υπάρξουν πιθανές βλάβες στο δίκτυο νερού και πλημμύρες, διακοπές ηλεκτρικού ρεύματος και μικρές πυρκαγιές που προκαλούνται από βραχυκυκλώματα. Επίσης, υπάρχουν θραύσματα γυαλιού, πλακάκια οροφής, γκρεμισμένα τμήματα προσόψεων, τσιμεντένιες επικαλύψεις κι άλλα συντρίμμια διάσπαρτα σε μια ευρεία περιοχή, διατάραξη πρόσβασης των κτηρίων και δημιουργία περαιτέρω κινδύνων. Επιπλέον, μπορεί να υπάρχουν παράπλευρες απώλειες σε γειτονικά κτήρια. Μικρού μεγέθους βλάβες: Ανατροπή ή πτώση αντικειμένων Με βάση το σενάριο αυτό, η βλάβη θεωρείται ότι είναι ελάχιστη. Παρ'όλα αυτά, μια σειρά εκδηλώσεων, όπως αυτά που περιγράφονται στο μεσαίου μεγέθους σενάριο σεισμικών φαινομένων, θα μπορούσαν να συμβούν. Η πρώτη δράση είναι η ανάλυση του σεναρίου και η δημιουργία ενός καταλόγου ζημιών σύμφωνα με τη φύση του σεισμού (ασθενής, μέτριος, ισχυρός) και τα αποτελέσματά του στα κτήρια (επιφανειακή ζημιά, μερική, πλήρης κατάρρευση). Ταυτόχρονα, υπάρχουν και προτείνονται μια σειρά από παράλληλα γεγονότα που μπορούν να συμβούν εξαιτίας ενός σεισμού. Αυτά τα γεγονότα δεν σχετίζονται πάντα με την ένταση του σεισμού, καθώς μπορεί να πραγματοποιηθούν στο σύνολο τους ή σε κάθε είδους σεισμό, αν 19
και υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να επιδεινωθούν αναλογικά με την κλίμακα σοβαρότητας του σεισμού. Προτείνεται αυτά τα γεγονότα, όπως περιγράφονται στις παρακάτω γραμμές να θεωρούνται ταυτόσημα με το σεισμικό φαινόμενο: Πλημμύρες που προκλήθηκαν από παλιρροϊκά κύμματα που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια του σεισμού ή αμέσως μετά, ζημιές σε σωλήνες που προκλήθηκαν από την κατάρρευση κτηρίων ή στεγών. Κλιματικοί παράγοντες που προκαλούν δομικές βλάβες, αλλαγές σε περιβαλλοντικούς παραμέτρους και εκθέτουν τα στοιχεία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε δυσμενείς κλιματικές συνθήκες. Διακοπή λειτουργίας των προσφερόμενων υπηρεσιών των οργανισμών κοινής ωφελείας (νερό, φως, φυσικό αέριο, κλπ.), τα οποία συμβαίνουν κατά κανόνα κατά τη διάρκεια ενός σεισμικού γεγονότος και προκαλούνται από καταρρεύσεις και καθιζήσεις του εδάφους που με τη σειρά τους προκαλούν βλάβη των συστημάτων και τροποποιούν το ελεγχόμενο περιβαλλοντικό μικροκλίμα. Βιολογικές προσβολές από οργανισμούς όπως έντομα ή αρουραίους; αυτό το φαινόμενο μπορεί να προηγείται του σεισμικού γεγονότος, αλλά γίνεται εμφανές και ανεξέλεγχτο μετά την κατάρρευση των κτηρίων. Μπορεί, επίσης, να εμφανιστεί σε περίπτωση καταστροφής των ενδιαιτημάτων αυτών των οργανισμών οι οποίοι φεύγουν σε αναζήτηση τροφής και στέγης. Πυρκαγιά μπορεί να προκληθεί από κεραυνούς, βραχυκυκλώματα, βλάβη στα ηλεκτρικά καλώδια που βρέθηκαν εκτεθειμένα στα καιρικά φαινόμενα, τη θερμότητα και καύση. Περαιτέρω ζημιές μπορεί να προκληθούν από καπνό, νερό και προϊόντα πυρόσβεσης. Εκρήξεις μπορεί να προκληθούν από φιάλες αερίου, από το δίκτυο φυσικού αερίου, τις δεξαμενές καυσίμων, κλπ. που βρίσκονται σε χώρους όπου κτήρια έχουν καταρρεύσει ή που έχουν προκληθεί βραχυκυκλώματα μετά το σεισμικό γεγονός. 20