ΕΠΑνΕΚ 2014-2020 ΤΟΣ Αγροδιατροφή Τομεακό Σχέδιο Αθήνα, 03.04.2014
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μια σύνθεση των απόψεων που μέχρι τώρα διατυπώθηκαν από Υπηρεσίες, Κοινωνικούς Εταίρους και Εμπειρογνώμονες στο πλαίσιο της διαβούλευσης που το Υπουργείο Ανάπτυξης & Ανταγωνιστικότητας αποφάσισε να οργανώσει για την καλύτερη προετοιμασία του Προγράμματος ΕΠΑνΕΚ-κίνηση. Μέρος της διαβούλευσης αυτής αποτελεί η ημερίδα που πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 3 Απριλίου. Η διαβούλευση συνεχίζεται.
1. Προτεινόμενη στρατηγική ανάπτυξης του τομέα Η σφοδρή οικονομική κρίση και η πολυετής ύφεση της ελληνικής οικονομίας επιτάχυναν την υπερδεκαετή πορεία αποβιομηχάνισης της χώρας, με δραματικά αρνητικές συνέπειες στην ανταγωνιστικότητα, στα μακρο-οικονομικά μεγέθη και στην απασχόληση. Ταυτόχρονα όμως, η κρίση έθεσε σε εκκίνηση σύνθετες διαδικασίες αναδιάρθρωσης των επιχειρήσεων δημιουργώντας ένα υπό διαμόρφωση νέο επιχειρηματικό πεδίο, όπου θα προκύψουν νέα δίκτυα παραγωγής, υπηρεσιών, έρευνας και πωλήσεων, τα οποία δυνητικά θα προσφέρουν σημαντικές ευκαιρίες ανάπτυξης σε μία σειρά επιχειρηματικών κλάδων. Σε αυτό το πλαίσιο σήμερα, καθίσταται άμεση αναγκαιότητα η εφαρμογή ενός νέου παραγωγικού μοντέλου, το οποίο θα συμβάλει βραχυπρόθεσμα στην ανάσχεση της υφιστάμενης κρίσης και παράλληλα θα δημιουργήσει τους αναγκαίους όρους και τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την ανάταξη και την διατηρήσιμη ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας. Το νέο παραγωγικό μοντέλο στοχεύει στην παραγωγή ανταγωνιστικών προϊόντων με έμφαση στην καινοτομία, την ποιότητα και τον εξωστρεφή προσανατολισμό της παραγωγής, τα οποία μπορούν να προσδώσουν υψηλή προστιθέμενη αξία, συμβάλλοντας κατ αυτό τον τρόπο στην οικονομική ευημερία και την διατήρηση της κοινωνικής συνοχής μέσω της ανάπτυξης και της αύξησης της απασχόλησης. Οι ελληνικές επιχειρήσεις πρέπει να είναι κατάλληλα προετοιμασμένες να προσαρμοστούν και να επωφεληθούν από τις αναπόφευκτες αναδιαρθρώσεις των «αλυσίδων αξίας» τα επόμενα χρόνια σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο εγχώριος τομέας της αγροδιατροφής παρουσιάζει μία σειρά ειδικών οικονομικών, περιβαλλοντικών, πολιτιστικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών, η αποτελεσματική αξιοποίηση των οποίων είναι σε θέση να τον μετατρέψει σε έναν από τους πλέον δυναμικούς και εξωστρεφείς κλάδους της ελληνικής οικονομίας1. Σημείο εκκίνησης της αναπτυξιακής προσπάθειας αποτελεί το όραμα το οποίο είναι σε θέση να εμπνεύσει, να κινητοποιήσει δυνάμεις και να κατευθύνει πόρους προς την επίτευξη των στόχων της ακολουθούμενης πολιτικής του τομέα. Το όραμα μας για τον αγροδιατροφικό τομέα με χρονικό ορόσημο το έτος 2023, συνίσταται στη διαμόρφωση ενός σύγχρονου παραγωγικού κλάδου με έμφαση στη βιομηχανία τροφίμων και την μεταποίηση, ικανού να συμβάλει στην οικονομική ευημερία και την ποιότητα ζωής των πολιτών, μέσω της παραγωγής ανταγωνιστικών, ποιοτικών και ασφαλών τροφίμων ελληνικής προέλευσης, με υψηλή προστιθέμενη και διατροφική αξία. Αναγκαία συνθήκη επίτευξης του αναπτυξιακού μας οράματος αποτελεί η εφαρμογή μίας ολοκληρωμένης («ολιστικής») προσέγγισης, η οποία βασίζεται στην ανάπτυξη/διαμόρφωση του κατάλληλου επιχειρηματικού περιβάλλοντος («οικοσυστήματος») ώστε οι δραστηριοποιούμενες επιχειρήσεις του τομέα να είναι σε θέση να αξιοποιήσουν τις σημαντικές δυνατότητες ανάπτυξης του τομέα. Τούτο περιλαμβάνει την απομάκρυνση των αναποτελεσματικών θεσμικών, κανονιστικών και διοικητικών εμποδίων στην επιχειρηματικότητα καθώς και τη διαμόρφωση και εφαρμογή μίας στοχευμένης δέσμης κινήτρων για την ανάληψη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών σε επιλεγμένους κλάδους του αγροδιατροφικού τομέα. 1 Βλ. χαρακτηριστικά τη μελέτη της εταιρείας συμβούλων McKinsey Greece- 10 Years Ahead, όπου ο τομέας της επεξεργασίας τροφίμων περιλαμβάνεται στους «πρωτεύοντες κλάδους» ( major sectors ), ενώ ο τομέας των υδατοκαλλιεργειών περιλαμβάνεται στους «ανατέλλοντες αστέρες» ( rising stars ). Ανάλογες εκτιμήσεις διατυπώνει το ΚΕΠΕ. Βλ. σχετικά: Το Αναπτυξιακό όραμα για την Ελλάδα του 2020- Προβλέψεις, προϋποθέσεις και μηχανισμοί χρηματοδότησης (Ιούλιος 2013).
Ο πυρήνας της προτεινόμενης στρατηγικής εντοπίζεται στην ανάδειξη αγροδιατροφικών αλυσίδων ποιότητας, οι οποίες είναι σε θέση να αναδείξουν και να αξιοποιήσουν τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα του τομέα, από το «χωράφι στο ράφι» (from farm to fork), δηλαδή από τον παραγωγό στον τελικό καταναλωτή. Για την επιτυχή υλοποίηση της παραπάνω στρατηγικής, προκρίνεται η «στρατηγική τοποθέτηση»2 των επιχειρήσεων του τομέα, τόσο σε διεθνές όσο και περιφερειακό επίπεδο, με κατεύθυνση την παραγωγή και διάθεση αγροδιατροφικών προϊόντων, κύριο γνώρισμα των οποίων είναι η μοναδικότητά τους που προκύπτει από την προέλευσή τους, τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους (στις πρώτες ύλες και στους τρόπους παραγωγής), η ιστορία και ο πολιτισμός που εμπεριέχουν. Μεγάλο βάρος της προσπάθειας θα πρέπει να αφορά την παραγωγή του πρωτογενούς υλικού δηλαδή της πρώτης ύλης η οποία θα διαφοροποιεί το παραγόμενο τελικό προϊόν από την διεθνή αγορά. Ο αγροδιατροφικός τομέας οφείλει να κεφαλαιοποιήσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, συνδέοντας τα προϊόντα του με την μεσογειακή διατροφή και «χτίζοντας όνομα» (brand name) με κέντρο την ελληνική δίαιτα, η οποία συνίσταται σε πλούσια διατροφή με ποιοτικά και γευστικά προϊόντα, με έμφαση στη βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία Το ελλιπές «κοινωνικό κεφάλαιο» που χαρακτηρίζει κάθε πεδίο της ελληνικής κοινωνικής και οικονομικής ζωής, δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστο τον τομέα της αγροδιατροφής όπου συνεργασίας ανάμεσα στα διαφορετικά σημεία της αλυσίδας εφοδιασμού (αλλά και εντός και των επιχειρήσεων του ιδίου σημείου), αφήνοντας αναξιοποίητο ένα ευρύ πεδίο δυνητικών αναπτυξιακών ευκαιριών. Η σύνδεση με την γαστρονομία και τον τουρισμό αποτελούν τους φυσικούς συμμάχους της ανάπτυξης του αγροδιατροφικού τομέα. Η ελλιπέστατη διασύνδεση πρωτογενούς παραγωγής-βιομηχανίας τροφίμων-έρευνας υποδεικνύει την κατεύθυνση στην οποία οφείλουμε να κινηθούμε. Συνεργασίες στον ιδιωτικό τομέα (επιχειρήσεις) καθώς και ανάμεσα στον ιδιωτικό τομέα και τους δημόσιους φορείς (πανεπιστημιακά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα, κ.λπ.), οφείλουν να αναπτυχθούν σε όλη την κλίμακα της εφοδιαστικής αλυσίδας (συμβολαιακή γεωργία, συσκευασία και τυποποίηση, logistics, έρευνα & τεχνολογία). Η προτεινόμενη στρατηγική ενθαρρύνει την ανάπτυξη οικονομιών κλίμακας μέσω της δικτύωσης, των «συστάδων» (clusters) με γεωγραφική/τοπική διάσταση, δικτύων παραγωγών, αλλά και την αξιοποίηση των ευρωπαικών συμπράξεων καινοτομίας οι οποίες επιτρέπουν την ανάληψη νέων επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και την κινητοποίηση των τοπικών και ευρωπαϊκών πόρων με τρόπο που διευκολύνει την ανάδειξη πετυχημένων εταιρικών σχημάτων μέσα από τον «θεσμικό πειραματισμό» αντί του λεπτομερούς κεντρικού προγραμματισμού. Σε αυτό το πλαίσιο αναδεικνύεται κεντρικός ο ρόλος των Μικρών και Μεσαίων Επιχειρήσεων (ΜΜΕ) που καλούνται να λειτουργήσουν ως «ατμομηχανή» της ανάπτυξης του αγροδιατροφικού τομέα. Η προτεινόμενη στρατηγική αναπτύσσεται με άξονα τις ΜΜΕ του τομέα, επιχειρώντας να αντιμετωπίσει τα ειδικότερα ζητήματα που αντιμετωπίζουν στην κατεύθυνση των προτεραιοτήτων που έχουν προταθεί και ακολουθούνται σε επίπεδο Ε.Ε. (Small Business Act) 3. 2 Ο όρος «στρατηγική τοποθέτηση» (strategic positioning), ο οποίος διαχωρίζεται από την «επιχειρησιακή αποτελεσματικότητα» (operational effectiveness), αναφέρεται στην εξασφάλιση διατηρήσιμου ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος μέσω της διαφύλαξης των χαρακτηριστικών που διαφοροποιούν μία επιχείρηση. Τούτο επιτυγχάνεται με την παρουσίαση διαφορετικών δραστηριοτήτων από τους ανταγωνιστές τους ή με την παρουσίαση παρόμοιων δραστηριοτήτων με διαφορετικούς τρόπους. 3 Η Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Small Business Act (2008) με άξονα την αρχή Think Small First, στοχεύει στην ενδυνάμωση της ανταγωνιστικότητας των ΜΜΕ, μέσα από την προώθηση δέκα επιμέρους κατευθυντήριων αρχών, μεταξύ άλλων, για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, της εξωστρέφειας, της 4
Τέλος υπογραμμίζεται ότι, οι προτεινόμενες παρεμβάσεις στοχεύουν στη συμπληρωματικότητα των δράσεων που προγραμματίζονται από τους συναρμόδιους φορείς. Για το σκοπό αυτό, λαμβάνονται υπόψη οι δυνατότητες (πολύ-ταμειακές και πολύ-τομεακές) που προσφέρουν οι Ευρωπαϊκοί Κανονισμοί και οι περιορισμοί (προτεραιότητες, επιλεξιμότητες) που τίθενται. 2. Ειδικοί στόχοι και αναμενόμενα αποτελέσματα Η προτεινόμενη στρατηγική ανάπτυξης του αγροδιατροφικού τομέα για το ΕΠΑνΕΚ 2014-2020 εστιάζει σε πέντε ειδικούς στόχους και δέκα οχτώ κατηγορίες παρέμβασης, οι οποίες αντιμετωπίζουν την πρόκληση του τομέα σε όλο το εύρος της αλυσίδας αξίας, καθώς και στις υποστηρικτικές δραστηριότητες (υποδομές, έρευνα & τεχνολογία, ανθρώπινο δυναμικό, μάρκετινγκ). Ειδικότερα, προτεραιότητα στις παρεμβάσεις έχουν οι αλυσίδες προϊόντων με ανταγωνιστικό πλεονέκτημα και ιδιαίτερα μοναδικά χαρακτηριστικά που τους προσδίδει η βιοποικιλότητα του ελλαδικού χώρου. Τέτοιες αλυσίδες αφορούν προϊόντα με βάση τα εξής παραγόμενα του πρωτογενούς τομέα: 1. Γάλα 2. Τυροκομικά 3. Ελιά-Λάδι 4. Οίνος 5. Κρέας 6. Υδατοκαλλιέργειες(νωπά ψάρια) και κατεψυγμένα 7. Δενδρώδεις καλλιέργειες - φρούτα(χυμοί, κονσερβοποίηση) 8. Φυτά μεγάλων καλλιεργειών(σιτηρά, καλαμπόκι, κ.λ.π.) 9. Αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά Ειδικός στόχος 1: Ενίσχυση της εξωστρέφειας των επιχειρήσεων του τομέα Το άνοιγμα των επιχειρήσεων σε ξένες ανερχόμενες δυναμικές αγορές αποτελεί προϋπόθεση για την περαιτέρω μεγέθυνση του κλάδου. Η χώρα μας είναι βασικός προμηθευτής πολλών αγροτικών προϊόντων και έχει σημαντική παρουσία στις ξένες αγορές. Μπορεί, όμως, να ενισχύσει τη θέση της σε περισσότερες αγορές και σε άλλα αγροτικά προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας, υιοθετώντας στρατηγικές και επιχειρησιακά σχέδια που θα έχουν ως στόχο την αύξηση των εξαγωγών των επώνυμων τυποποιημένων και πιστοποιημένων προϊόντων σε βάρος των εξαγωγών χύμα προϊόντων (ελαιόλαδο, οπωροκηπευτικά, οίνοι ποιότητας, γαλακτοκομικά, αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά, κλπ.), την αύξηση των μεριδίων στις διάφορες διεθνείς αγορές και ιδιαίτερα σε ορισμένες δυναμικές αγορές στις οποίες κατέχει χαμηλά μερίδια αγοράς, και την ουσιαστική διείσδυση σε νέες αγορές ταχέως αναπτυσσόμενων χωρών. ΚΠ 1.1 - Δράσεις προώθησης προϊόντων αγροδιατροφής σε υφιστάμενες αγορές άλλων χωρών ΚΠ 1.2 - Δράσεις προώθησης προϊόντων αγροδιατροφής σε νέες αγορές ΚΠ 1.3 - Δράσεις προώθησης προϊόντων μέσω ενίσχυσης των υπηρεσιών logistics πρόσβασης στην χρηματοδότηση, των δεξιοτήτων και της καινοτομίας. Βλ. σχετικά: Review of the Small Business Act for Europe, COM(2011 78) 23.2.2011. 5
Ειδικός στόχος 2: Ανάπτυξη και εφαρμογή της έρευνας και καινοτομίας σε όλη την αλυσίδα αξίας του τομέα Οι προτεραιότητες χωρίζονται σε τρεις μεγάλες ενότητες : Πρωτογενή Αγροτική παραγωγή, τα τρόφιμα και την διατροφή και τρεις οριζόντιες προτεραιότητες που είναι η αγροβιοτεχνολογία, το περιβάλλον και οι βασικές τεχνολογίες εφαρμογής (ΤΠΕ, Νανοτεχνολογία, Φωτονική, κ.λ.π.) και αφορούν: 1. Αύξηση της παραγωγικότητας, της μεταποίησης και της αποτελεσματικότητας των πόρων 2. Καινοτομίες προς στήριξη της βιοοικονομίας 3. Βιοποικιλότητα, υπηρεσίες οικοσυστήματος και λειτουργικότητα του εδάφους 4. Καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες για την ολοκληρωμένη αλυσίδα εφοδιασμού 5. Ποιότητα τροφίμων, ασφάλεια τροφίμων και υγιεινός τρόπος ζωής ΚΠ 2.1 - Στήριξη ερευνητικών κέντρων, ιδρυμάτων και εργαστηρίων για την ασφάλεια και τη βελτίωση της ποιότητας των τροφίμων ΚΠ 2.2 Στήριξη ερευνητικών κέντρων, ιδρυμάτων και εργαστηρίων για την ανάπτυξη νέων προϊόντων ή βελτίωση υπαρχόντων ως προς τα ποιοτικά και οργανοληπτικά τους χαρακτηριστικά ΚΠ 2.3 Στήριξη των επιχειρήσεων του τομέα για την ανάπτυξη καινοτομικών πρακτικών σε όλη την εφοδιαστική αλυσίδα ΚΠ 2.4 Στήριξη προϊόντων «πολιτισμού και υγείας» Ειδικός στόχος 3: Ανάπτυξη των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού για την υποστήριξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας Η ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού που απασχολείται στην αλυσίδα αξίας της αγροδιατροφής είναι κρίσιμος παράγοντας επιτυχίας για την ανάδειξη της μοναδικότητας του Ελληνικού προϊόντος και την ανάπτυξη του κλάδου. Η ανάπτυξη των δεξιοτήτων αφορά καταρχήν τους ίδιους τους επιχειρηματίες με στόχο την ενίσχυση των γνώσεων και ικανοτήτων τους σε θέματα επιχειρησιακού σχεδιασμού και διαχείρισης, καθώς και τους εργαζόμενους που επηρεάζουν την τελική εικόνα του προϊόντος στον καταναλωτή. ΚΠ 3.1 Δράσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης μεταποιητών αγροδιατροφικών προϊόντων ΚΠ 3.2 - Δράσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης ανθρωπίνου δυναμικού που συνάδουν με την προώθηση και την ανάδειξη των ελληνικών αγροτικών προϊόντων Ειδικός στόχος 4: Ανάπτυξη και προώθηση των διαδικασιών πιστοποίησης για ποιοτικά, μοναδικά και ασφαλή προϊόντα αγροδιατροφής Ένα από τα πιο σημαντικά θέματα που αντιμετωπίζει σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ο κλάδος των τροφίμων είναι η ασφάλεια των τροφίμων. Προς αυτή την κατεύθυνση, κρίνεται σκόπιμη η συνεργασία - ενσωμάτωση των ερευνητικών αποτελεσμάτων στα πεδία της ασφάλειας και πιστοποίησης της ποιότητας τροφίμων. Επιπλέον, απαιτείται η ανάπτυξη και η βελτίωση συστημάτων παρακολούθησης, ελέγχου και πιστοποίησης της ποιότητας και ασφάλειας των προϊόντων τροφίμων, σύμφωνα με τους κανονισμούς της ΕΕ. 6
ΚΠ 4.1 - Δράσεις πιστοποίησης (branding) αγροδιατροφικών προϊόντων (διαδικασίες πιστοποίησης, σήματα, έλεγχοι, κ.ά) ως προς την προέλευσή τους ΚΠ 4.2 - Δράσεις πιστοποίησης αγροδιατροφικών προϊόντων ως προς τις διαδικασίες παραγωγής τους ΚΠ 4.3 - Δράσεις ανάπτυξης οργανισμών πιστοποίησης Ειδικός στόχος 5: Προώθηση της συνεργασίας (συνέργειες, συνεργατικά σχήματα, clusters, spillovers, κ.ά) σε όλο το φάσμα της αγροδιατροφικής αλυσίδας Η προώθηση της συνεργασίας μεταξύ παρόμοιων επιχειρήσεων ή επιχειρήσεων που βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία της αλυσίδας αξίας αναμένεται να δημιουργήσουν την απαιτούμενη κρίσιμη μάζα για αξιοποίηση οικονομιών κλίμακας. Ειδικότερα, οικονομίες κλίμακας θα μπορούσαν να υποστηρίξουν δράσεις των επιχειρήσεων σχετικά με την ανάπτυξη και αξιοποίηση καινοτομιών και νέων τεχνολογιών, την επέκταση σε νέες αγορές του εξωτερικού, την διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας και τον περιορισμό του κόστους παραγωγής και διακίνησης. ΚΠ 5.1 - Ενίσχυση πιλοτικών σχεδίων (παραγωγή- εκπαίδευση-προώθηση) και θα λειτουργήσουν «παραδειγματικά» για αντίστοιχες πρωτοβουλίες σε όλον τον τομέα ΚΠ 5.2 - Ενίσχυση της σύνδεσης των προϊόντων του αγροδιατροφικού τομέα με την ελληνική κουζίνα («γευσιγνωστική» πιστοποίηση) ΚΠ 5.3 - Ενίσχυση δράσεων διασύνδεσης πρωτογενούς παραγωγής και μεταποίησης για την παραγωγή προϊόντων με ιδιαίτερα ποιοτικά ή καινοτομικά χαρακτηριστικά Οριζόντιες ΟΚΠ.1 - Πρόσβαση στη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων του τομέα Η εν λόγω παρέμβαση αποσκοπεί στην ανάπτυξη των κατάλληλων χρηματοδοτικών εργαλείων, τα οποία θα διευκολύνουν τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις να αναπτύξουν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες. ΟΚΠ.2 - Προσαρμογή του θεσμικού πλαισίου για την διευκόλυνση της επιχειρηματικής δραστηριότητας Η συγκεκριμένη κατηγορία παρέμβασης αναφέρεται στην προσαρμογή του θεσμικού πλαισίου με στόχο αφενός την καλύτερη εποπτεία του κλάδου και αφετέρου την ανάπτυξη και την διευκόλυνση της επιχειρηματικής δραστηριότητας. ΟΚΠ.3 - Βελτίωση και ανάπτυξη των μηχανισμών εποπτείας των αγορών προϊόντων του τομέα Η συγκεκριμένη κατηγορία παρέμβασης αναφέρεται στην προσαρμογή των μηχανισμών εποπτείας έτσι ώστε να ανταποκρίνονται και να προστατεύουν το συνεχώς εξελισσόμενο κλάδο της αγροδιατροφής. Περιλαμβάνονται δράσεις όπως επέκτασης των ελέγχων, αναβάθμισης των ελέγχων των προϊόντων και ενίσχυσης του εποπτικού ελέγχου. 7