LA SCIMMIA E IL DELFINO [da Esopo] Ἔθος ἐστὶ τοῖς πλέουσιν ἐπάγεσθαι κύνας Μελιταίους καὶ πιθήκους πρὸς παραμυθίαν τοῦ πλοῦ. Καὶ δή τις μέλλων πλεῖν συνανήνεγκε πίθηκον. Γενομένων δὲ αὐτῶν κατὰ τὸ Σούνιον (ἐστὶ δὲ τοῦτο Ἀθηναίων ἀκρωτήριον) συνέβη χειμῶνα σφοδρὸν γενέσθαι. Περιτραπείσης δὲ τῆς νηὸς καὶ πάντων διακολυμβώντων καὶ ὁ πίθηκος ἐνήχετο. Δελφὶς δὲ θεασάμενος αὐτὸν καὶ οἰόμενος ἄνθρωπον εἶναι ὑπεξελθὼν διεκόμιζεν. Ὡς δὲ ἐγένετο κατὰ τὸν Πειραιᾶ, τὸν τῶν Ἀθηναίων λιμένα, ἐπυνθάνετο τοῦ πιθήκου, εἰ τὸ γένος 1 Ἀθηναῖός ἐστι. Τοῦ δὲ εἰπόντος καὶ λαμπρῶν γε ἐνταῦθα τετυχηκέναι γονέων, ἐκ δευτέρου ἠρώτα αὐτόν, εἰ ἐπίσταται τὸν Πειραιᾶ. Καὶ ὁ πίθηκος, ὑπολαβὼν αὐτὸν περὶ ἀνθρώπου λέγειν, ἔφασκε τὸν Πειραιᾶ καὶ φίλον αὐτοῦ εἶναι καὶ συνήθη. Καὶ ὁ δελφὶς ἀγανακτήσας κατὰ τῆς αὐτοῦ ψευδολογίας βαπτίζων αὐτὸν ἀπέπνιξεν. Πρὸς ἄνδρα ψευδολόγον ὁ μῦθος ἐρρήθη. 1. τὸ γένος: acc. di relazione UN ATTO EROICO DI TIMOLEONTE [da Plutarco] Quand era ancora un semplice oplita. Timoleonte di Corinto (IV sec. a.c.) mise in pericolo la propria vita, pur di salvare quella del fratello Timofane, che era stato disarcionato nel pieno dello schieramento nemico. Ἐν δὲ τῇ τῶν Κορινθίων μάχῃ πρὸς Ἀργείους καὶ Κλεωναίους ὁ μὲν Τιμολέων ἔτυχεν ἐν τοῖς ὁπλίταις ὤν, ὁ δὲ Τιμοφάνης τῶν ἱππέων ἡγεῖτο. Ἐξαίφνης κίνδυνος ὀξύς καταλαμβάνει τὸν Τιμοφάνην ὁ γὰρ ἵππος πληγεὶς παλτῷ, αὐτὸν ἀπεσείσατο περιπεσὼν εἰς τοὺς πολεμίους, καὶ τῶν ἑταίρων οἱ μὲν εὐθὺς ἐσκορπίσθησαν φοβηθέντες, οἱ δὲ παραμείναντες ὀλίγοι πρὸς πολλοὺς μαχόμενοι χαλεπῶς ἀντεῖχον. Ὡς οὖν ὁ Τιμολέων κατεῖδε τὸ συμβεβηκός, δρόμῳ προσβοηθήσας καὶ τὴν ἀσπίδα προθέμενος τοῦ Τιμοφάνους κειμένου, καὶ πολλὰ μὲν ἀκοντίσματα, πολλὰς δὲ πληγὰς ἐκ χειρὸς 1 ἀναδεξάμενος εἰς τὸ σῶμα καὶ τὰ ὅπλα, μόλις ἐώσατο τοὺς πολεμίους καὶ διέσωσε τὸν ἀδελφόν. 1. πολλὰς δὲ πληγὰς ἐκ χειρὸς: lett. molti colpi [inferti] con la mano, cioè molti colpi di spada L ORIGINE DEGLI ETRUSCHI [da Strabone] Οἱ Τυρρηνοὶ τοίνυν παρὰ τοῖς Ῥωμαίοις Ἑτροῦσκοι καὶ Τοῦσκοι προσαγορεύονται. Οἱ δ Ἕλληνες οὕτως ὠνόμασαν αὐτοὺς ἀπὸ τοῦ Τυρρηνοῦ τοῦ Ἄτυος, τοῦ στείλαντος ἐκ Λυδίας ἐποίκους δεῦρο. Ἐπὶ γὰρ λιμοῦ καὶ ἀφορίας ὁ Ἄτυς, εἷς τῶν ἀπογόνων Ἡρακλέους καὶ Ὀμφάλης, δυοῖν παίδων ὄντων, κλήρῳ Λυδὸν μὲν κατέσχε, τῷ δὲ Τυρρηνῷ συστήσας τὸν πλείω λαὸν ἐξέστειλεν. Τυρρηνὸς δὲ ἐλθὼν τήν τε χώραν ἀφ ἑαυτοῦ Τυρρηνίαν ἐκάλεσε καὶ δώδεκα πόλεις ἔκτισεν, οἰκιστὴν ἐπιστήσας Τάρκωνα, ἀφ οὗ Ταρκυνία ἡ πόλις, ὃν μυθεύουσι, διὰ τὴν ἐκ παίδων σύνεσιν 1, πολιὸν γενέσθαι. 1 διὰ τὴν ἐκ παίδων σύνεσιν: per l intelligenza che ebbe sin dall infanzia
LAOMEDONTE, IL RE CHE NON MANTENEVA LE PROMESSE [da Plutarco] Dopo essersi rifiutato di pagare ad Apollo e Poseidone il compenso pattuito per la costruzione delle mura di Troia, il re Laomedonte tenne la stessa condotta anche con Eracle, che gli aveva salvato la figlia. Da questi episodi derivò la fama di empietà e slealtà che sempre accompagnò Laomedonte presso gli antichi Ὁ Λαομέδων ἐβασίλευε τοῦ Περγάμου. Ἀπόλλων καὶ Ποσειδῶν τὴν Λαομέδοντος ὕβριν πειράσαι θέλοντες, εἰκασθέντες ἀνθρώποις ὑπέσχοντο ἐπὶ μισθῷ τειχιεῖν τὸ Πέργαμον. Τοῖς δὲ τειχίσασι τὸν μισθὸν ὁ βασιλεὺς οὐκ ἀπεδίδου. Διὰ τοῦτο Ἀπόλλων μὲν λοιμὸν ἔπεμψε, Ποσειδῶν δὲ κῆτος ἀναφερόμενον ὑπὸ πλημμυρίδος, ὃ τοὺς ἐν τῷ πεδίῳ συνήρπαζεν ἀνθρώπους. Χρησμῶν δὲ λεγόντων ἀπαλλαγὴν ἔσεσθαι τῶν συμφορῶν, ἐὰν προθῇ Λαομέδων Ἡσιόνην τὴν θυγατέρα αὐτοῦ τῷ κήτει βοράν, οὗτος προύθηκε αὐτήν, ταῖς πλησίον τῆς θαλάσσης πέτραις προσαρτήσας. Ταύτην ἰδὼν ἐκκειμένην Ἡρακλῆς ὑπέσχετο σώσειν, εἰ τὰς ἵππους παρὰ Λαομέδοντος λήψεται ἃς Ζεὺς ποινὴν τῆς Γανυμήδους ἁρπαγῆς ἔδωκε. Δώσειν δὲ Λαομέδοντος εἰπόντος, Ἡρακλῆς κτείνας τὸ κῆτος Ἡσιόνην ἔσωσε. Μὴ βουλομένου δὲ τοῦ βασιλέως τὸν μισθὸν ἀποδοῦναι, πολεμήσειν Τροίᾳ ἀπειλήσας ἀνήχθη. LA GRANDE VITTORIA DI OSSIARTE CONTRO NINO [da Diodoro Siculo] Secondo lo storico Ctesia, da cui Diodoro Siculo attingeva molte informazioni sulle vicende dei regni mesopotamici, i fatti qui narrati risalgono al XXII sec. A. C. La vittoria riportata dal re della Battriana (odierno Afghanistan) Ossiarte contro Nino, re degli Assiri, fu spettacolare ma non definitiva. Infatti Nino disponeva di forze così numerose da poter continuare la guerra anche dopoo la grave sconfitta subita e riuscì ad espugnare la capitale della Battriana con la complicità della bella Semiramide. Ma di questi fatti non si parla nel brano che segue, concernente soltanto la prima fase del conflitto. Ἡ Βακτριανὴ χώρα πολλαῖς καὶ μεγάλαις οἰκουμένη πόλεσι μίαν μὲν εἶχεν ἐπιφανεστάτην, ἐν ᾗ συνέβαινεν εἶναι καὶ τὰ βασίλεια αὕτη δ ἐκαλεῖτο μὲν Βάκτρα, μεγέθει δὲ καὶ τῇ κατὰ τὴν ἀκρόπολιν ὀχυρότητι πολὺ πασῶν διέφερε. Βασιλεύων δ αὐτῆς Ὀξυάρτης, εὖ εἰδὼς ὅτι Νίνος ὁ τῶν Ἀσσυρίων βασιλεὺς ὡς ταχίστα ἀπειλήσει τῇ Βακτριανῇ χώρᾳ, κατέγραψεν ἅπαντας τοὺς ἐν ἡλικίᾳ στρατείας ὄντας, οἳ τὸν ἀριθμὸν ἠθροίσθησαν εἰς τετταράκοντα μυριάδας. Ἀναλαβὼν οὖν τὴν δύναμιν καὶ τοῖς πολεμίοις ἀπαντήσας περὶ τὰς εἰσβολάς, εἴασε μέρος τῆς τοῦ Νίνου στρατιᾶς εἰσβαλεῖν ἐπεὶ δ ἔδοξεν ἱκανὸν ἀποβεβηκέναι τῶν πολεμίων πλῆθος εἰς τὸ πεδίον, ἐξέταξε τὴν ἰδίαν δύναμιν. Τὰ δὲ γεγονότα ἐν τῇ μάχῃ ἰσχυρᾷ ἦσαν τοιάδε οἱ Βακτριανοὶ τοὺς Ἀσσυρίους τρεψάμενοι καὶ τὸν διωγμὸν μέχρι τῶν ὑπερκειμένων ὀρῶν ποιησάμενοι διέφθειραν εἰς δέκα μυριάδας τῶν πολεμίων. Τοσουτάριθμοι ἦσαν οἱ πεπτωκότες ἑν τοῖς Ἀσσυρίοις.
LE RIDICOLE PRETESE DEI FILOSOFI [da Luciano] Il filosofo cinico Menippo, dopo esser volato al di sopra delle nuvole per osservare quanto accade sulla terra, fa ad un amico il resoconto del suo viaggio. In questo passo si sofferma sulla presunzione di quei filosofi che, pur mancando di informazioni e dati certi, pensano di sapere tutto non solo sul nostro pianeta, ma anche sugli astri e sul cielo e di poterli addirittura descrivere in forma geometrica. Kαὶ μήν, ὦ ἑταῖρε, γελάσῃ ἀκούσας τήν τε ἀλαζονείαν αὐτῶν ( dei filosofi ) καὶ τὴν ἐν τοῖς λόγοις τερατουργίαν πρῶτα μὲν οἱ φιλόσοφοι, ἐπὶ γῆς βεβηκότες καὶ μηδὲν ὑπερέχοντες τῶν ἀλλων ἀνθρώπων, ἀλλ οὐδὲ δεδορκότες ὀξύτερον τοῦ πλησίον ( del loro prossimo ), ὅμως καὶ ἔφασκον διορᾶν οὐρανοῦ πέρατα καὶ περιεμέτρουν τὸν ἥλιον καὶ ἐπεβάτευον τοῖς ὑπὲρ τὴν σελήνην ( gli astri al di là della luna ) καὶ, ὥσπερ ἐκ τῶν ἀστέρων καταπεσόντες, μεγέθη αὐτῶν διεξῄεσαν. Πολλάκις δὲ οἱ φιλόσοφοι, μηδὲ ἀκριβῶς ἐπιστάμενοι ὁπόσοι στάδιοι Μεγαρόθεν Ἀθήναζὲ εἰσιν, ὅμως ἐτόλμων λέγειν ὁπόσων εἴη πηχῶν τὸ μέγεθος ( per estensione, accusativo di relazione) τὸ μεταξὺ τῆς σελήνης καὶ τοῦ ἡλίου χωρίον, ἀέρος τε ὕψη καὶ θαλάττης βάθη καὶ γῆς περιόδους ἀναμετροῦντες ἔτι δὲ - καταγράφοντες κύκλους καὶ διασχηματίζοντες τρίγωνα ἐπὶ τετραγώνοις ( dentro quadrati ) καὶ σφαίρας τινὰς ποικίλας - τὸν οὐρανὸν δῆθεν αὐτὸν ἐπεμέτρουν. NEGLIGENZA DI UN GENERALE [da Senofonte] L ammiraglio spartano Alceta compie con scaltrezza un azione a sorpresa ai danni dei nemici tebani, che stavano cercando rifornimenti di grano nella zona di Pegase, in Tessaglia. Tuttavia, nella vita privata, Alceta si rivela assai più sprovveduto e ingenuo che i guerra, tanto da dar modo ai prigionieri tebani da lui catturati di approfittare di una sua leggerezza per liberarsi e suscitare una rivolta antispartana fra le popolazioni locali. Μάλα δὲ ἐπιέζοντο οἱ Θηβαῖοι σπάνει σίτου καρπὸς γὰρ ἐκ τῆς γῆς δυοῖν ἐτοῖν οὐκ ἐλήφθη. Οἱ Θηβαῖοι πέμπουσιν ἐπὶ δυοῖν τριήροιν ἄνδρας εἰς Παγασὰς ἐπὶ σῖτον, δόντες δέκα τάλαντα. Ἀλκέτας δὲ ὁ Λακεδαιμόνιος φυλάττων Ὠρεόν, ἐν ᾧ ( mentre ) οἱ Θηβαῖοι τὸν σῖτον συνεωνοῦντο, ἐπληρώσατο τρεῖς τριήρεις, ἐπιμεληθεὶς ὅπως μὴ ἐξαγγελθείη. Ἐπεὶ δὲ ἀπήγετο ὁ σῖτος, λαμβάνει ὁ Ἀλκέτας τόν τε σῖτον καὶ τὰς τριήρεις, καὶ τοὺς ἄνδρας ἐζώγρησεν οὐκ ἐλάττους ἢ τριακοσίους. Τούτους δὲ εἶρξεν ἐν τῇ ἀκροπόλει, οὗπερ αὐτὸς ἐσκήνου. Ἀκολουθοῦντος δέ αὐτῷ 1 τινος τῶν Ὠρειτῶν παιδός, ὡς ἔφασαν, μάλα καλοῦ τε κἀγαθοῦ, καταβαίνων ἐκ τῆς ἀκροπόλεως περὶ τοῦτον ἦν. Καταγνόντες δὲ οἱ αἰχμάλωτοι τὴν ἀμέλειαν, καταλαμβάνουσι τὴν ἀκρόπολιν, καὶ ἡ πόλις ἀφίσταται, ὥστ εὐπόρως ἤδη οἱ Θηβαῖοι σῖτον παρεκομίζοντο. 1. Ἀκολουθοῦντος δέ αὐτῷ: ἀκολουθέω τινί vado insieme a qualcuno, frequento qualcuno
GLI ABITANTI DI EPIDAMNO CHIEDONO AIUTO AI CORINZI [da Tucidide] Epidamno (oggi Durazzo, in Illiria) fu fondata congiuntamente, nel VII sec. a.c., da Corinto e Corcira e si considerava colonia di entrambe le città. Nel 431 a.c., scoppiata in Epidamno una guerra civile fra oligarchici e democratici, questi ultimi, per mantenere il controllo della città, chiesero aiuti dapprima ai Corciresi, che li rifiutarono, e successivamente ai Corinzi, che li concessero. Γνόντες δὲ οἱ Ἐπιδάμνιοι οὐδεμίαν τιμωρίαν οὖσαν σφίσιν ἀπὸ Κερκύρας, ἐν ἀπόρῳ εἴχοντο καὶ πέμψαντες ἐς Δελφοὺς τὸν θεὸν ἐπήροντο εἰ παραδοῖεν Κορινθίοις τὴν πόλιν ὡς οἰκισταῖς καὶ πειρῷντο ποιεῖσθαι ἀπ αὐτῶν τιμωρίαν τινὰ. Ὁ δὲ ἀνεῖλε τοῖς Ἐπιδαμνίοις παραδοῦναι τὴν πόλιν τοῖς Κορίνθιοι καὶ ποιεῖσθαι αὐτοὺς ἡγεμόνας. Ὡς δὲ οἱ Ἐπιδάμνιοι ἐς τὴν Κόρινθον ἦλθον, κατὰ τὸ μαντεῖον παρέδοσαν τὴν ἀποικίαν, τόν τε οἰκιστὴν ἀποδεικνύντες σφῶν ἐκ Κορίνθου ὄντα καὶ τὸ χρηστήριον δηλοῦντες, ἐδέοντό τε μὴ περιορᾶν σφᾶς φθειρομένους, ἀλλ ἐπαμῦναι. Κορίνθιοι δὲ κατά τὸ δίκαιον ὑπεδέξαντο τὴν τιμωρίαν, νομίζοντες ὡς οὐχ ἧσσον ἑαυτῶν εἴη ἡ ἀποικία ἢ Κερκυραίων. Comprensione a. Che cosa chiesero gli abitanti di Epidamno all oracolo di Delfi? b. Che cosa rispose l oracolo agli abitanti di Epidamno? c. Quale considerazione fecero i Corinzi, nell accondiscendere alla richiesta di aiuto di Epidamno? Analisi d. οὐδεμίαν τιμωρίαν οὖσαν: perché il predicato verbale di questa proposizione infinitiva è al participio? e. εἰ παραδοῖεν: a) che proposizione è? b) coniuga παραδίδωμι all ottativo del perfetto. f. ὡς οἰκισταῖς: qual è la funzione sintattica di ὡς in questo caso? Quale parola si potrebbe sottendere, dopo ὡς, per avere una proposizione con un predicato nominale pienamente esplicato? g. πειρῷντο: analizza questo predicato verbale e precisa il valore sintattico della proposizione di cui è parte. h. αὐτοὺς ἡγεμόνας: distingui il complemento oggetto dal complemento predicativo dell oggetto i. Ὡς ἦλθον: che proposizione è? l. παρέδοσαν: indica il participio e l infinito, di forma attiva e media, dell aoristo di δίδωμι m. μὴ περιορᾶν: a) perché questa proposizione infinitiva ha come negazione μὴ e non οὐ? b) quali sono i perfetti di ὁράω? n. φθειρομένους: è un participio di tipo o. ἐπαμῦναι: analizza questa forma verbale.
GLI ANTICHI ABITANTI DELLA SICILIA [da Diodoro Siculo] Anticamente, in Sicilia, il popolo dei Sicelioti, proveniente dall Italia, entrò in conflitto per l occupazione del territorio con la popolazione autoctona dei Sicani. In seguito si giunse a un intesa tra le due etnie e fu concordata una spartizione dei confini. Intensi furono i contatti tra gli abitanti dell isola e i coloni greci che fondavano città lungo la costa. Con il tempo anche le popolazioni locali assunsero lingua e costumi dei Greci. Οἱ Σικελιῶται, ἐκ τῆς Ἰταλίας πανδημεὶ περαιωθέντες εἰς τὴν Σικελίαν τὴν ἀπὸ τῶν Σικανῶν ἐκλειφθεῖσαν χώραν κατῴκησαν. Ἀεὶ δὲ τῇ πλεονεξίᾳ προβαινόντων τῶν Σικελιωτῶν, καὶ τὴν χώραν ὅμορον πορθούντων, ἐγένοντο πόλεμοι πλεονάκις αὐτοῖς πρὸς τοὺς Σικανούς, ἕως συνθήκας ποιησάμενοι συμφώνους ὅρους τῆς χώρας ἔθεντο. Ὕσταται δ ἀποικίαι τῶν Ἑλλήνων ἐγένοντο κατὰ τὴν Σικελίαν ἀξιόλογοι καὶ πόλεις παρὰ θάλατταν ἐκτίσθησαν. ἀναμιγνύμενοι δ ἀλλήλοις καὶ διὰ τὸ πλῆθος τῶν καταπλεόντων Ἑλλήνων τήν τε διάλεκτον αὐτῶν ἔμαθον καὶ ταῖς ἀγωγαῖς ( secondo il modo di vivere [greco] ) συντραφέντες τὸ τελευταῖον ( da ultimo ) τὴν βάρβαρον διάλεκτον ἅμα καὶ τὴν προσηγορίαν ἠλλάξαντο, Σικελιῶται προσαγορευθέντες. Comprensione a. Fra i Sicelioti e i Sicani qual era il popolo che tendeva a primeggiare e ad espandersi? b. A quale popolo si devono gli ultimi importanti fenomeni di colonizzazione della Sicilia? In quali zone della regione furono fondate le colonie più recenti? c. Che rapporti si crearono fra le varie etnie della Sicilia? Analisi d. περαιωθέντες: analizza questa forma verbale. È passiva solo nella forma o anche nel significato? e. ἐκλειφθεῖσαν: questo participio è in posizione attributiva o predicativa? Da che verbo deriva? f. τῇ πλεονεξίᾳ: che complemento esprime questo dativo? g. πορθούντων: qual è il soggetto di questo genitivo assoluto? h. ἕως ἔθεντο: di che tipo è questa proposizione? Analizza il suo predicato verbale. i. ἐκτίσθησαν: coniuga questo aoristo passivo in tutte le persone dell indicativo. l. διὰ τὸ πλῆθος: che complemento è? Declina τὸ πλῆθος. m. τῶν καταπλεόντων: è un participio sostantivato o un participio attributivo? n. συντραφέντες: di che tipo è questo aoristo passivo? Perché la vocale della caratteristica temporale (-ε) si è abbreviata?