Γλυπτική και Λιθοξοϊκή στη Λατινική Ανατολή

Γλυπτική και Λιθοξοϊκή στη Λατινική Ανατολή 13ος 17ος αιώνας appleèûùëìôóèî ÂappleÈÌ ÏÂÈ Όλγα Γκράτζιου E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EK OΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aµερικής HΡΑΚΛΕΙΟ 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EK OΣEIΣ KPHTHΣ I ΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης,T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2810 391083, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 106 77. Tηλ. 210 3849020-22, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Γ. Μ. Σηφάκης 2007,για την ελληνική γλώσσα: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Επιστηµονική επιµέλεια: Όλγα Γκράτζιου Επιµέλεια κειµένων: Άννα Καραπάνου, Νίκος Καστρινάκης Ψηφιοποίηση εικόνων: ΤΥΠΙΚΟΝ & ΦΩΤΟΛΙΟ Εκτύπωση: ΤΥΠΙΚΟΝ & ΦΩΤΟΛΙΟ Μακέτα εξωφύλλου: Γιώργος Ματθιόπουλος Φωτογραφία εξωφύλλου: Έφη Μωραϊτάκη,Λεπτοµέρεια από της κρήνη της Μονής Βροντησίου, Κρήτη, αρχές του 17ου αιώνα. ISBN 978-960-524-242-8 OÈ ÓÂappleÈÛÙËÌÈ Î EÎ fiûâè KÚ ÙË Â Ó È ÙÌ Ì ÙÔ I Ú Ì ÙÔ TÂ ÓÔÏÔÁ & ãeúâ Ó

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πίνακας συντοµογραφιών.................................... 8 Εισαγωγή............................................... 9 ΟΛΓΑ ΓΚΡΑΤΖΙΟΥ Η αρχιτεκτονική γλυπτική στην Κρήτη........................ 14 ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΝ ΡΙΑΝΑΚΗΣ H γλυπτική στις «ιταλοκρατούµενες» και «φραγκοκρατούµενες» περιοχές της ανατολικής Μεσογείου κατά τον 13ο και 14ο αι. H διείσδυση της γοτθικής τέχνης και η συνύπαρξή της µε τη βυζαντινή... 34 ΝΙΚΟΣ ΜΕΛΒΑΝΙ υτικά γλυπτά στοιχεία στο Μυστρά........................ 48 ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΑΡΙΝΟΥ Θυρώµατα και παράθυρα σε εκκλησίες της Κρήτης (τέλος 14ου - µέσα 15ου αιώνα)............................. 60 ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΠΟΡΜΠΟΥ ΑΚΗΣ Η κοινωνική διάσταση στα επιτύµβια. ύο προσωπογραφίες...... 90 ΑΝΝΑ-ΜΑΡΙΑ ΚΑΣ ΑΓΛΗ &ΓΙΑΝΝΑ ΚΑΤΣΟΥ Spolia από λατινικούς ναούς της Χίου του 15ου αιώνα........... 102 ΟΛΓΑ ΒΑΣΣΗ Άτλαντες, προσωπεία, λέοντες: Γλυπτά της βενετικής περιόδου από τη Μονή Αγκαράθου................................. 114 ΜΑΡΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΥ ΑΚΗ-ΚΙΤΡΟΜΗΛΙ ΟΥ Το επιτύµβιο µνηµείο των Τζαγκαρόλων στον ναό της Ζωοδόχου Πηγής στον Πρίνο Μυλοποτάµου.......................... 140 ΚΩΣΤΑΣ ΓΙΑΠΙΤΣΟΓΛΟΥ Η κρήνη Bembo στον Χάνδακα............................ 152 ΠΕΤΡΟΥΛΑ ΒΑΡΘΑΛΙΤΟΥ Ο γλυπτός διάκοσµος της κρήνης της Μονής Βροντησίου....... 164 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΦΙΟΛΙΤΑΚΗ Αναζητώντας τη γλυπτική των Βενετών στην Κρήτη............. 180 ΟΛΓΑ ΓΚΡΑΤΖΙΟΥ Μορφολογικά στοιχεία των ιπποτικών εκκλησιών της Ρόδου...... 196 ΓΙΩΡΓΟΣ ΝΤΕΛΛΑΣ Μορφολογικά στοιχεία των µεσαιωνικών πυλών της πόλης της Ρόδου.................................... 218 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΝΟΥΣΟΥ-ΝΤΕΛΛΑ Η «σχολή» των λιθοξόων-µαστόρων της Ρόδου την περίοδο της Τουρκοκρατίας (16ος-19ος αιώνας)...................... 244 ΗΛΙΑΣ ΚΟΛΛΙΑΣ Οι συνεργάτες του τόµου.................................. 261

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΒΜΕ Α ΑΕ ΑSAAtene BZ BSA Curuni Donati DOP ΧΑΕ ΕΕΒΣ Αρχείον των βυζαντινών µνηµείων της Ελλάδος Αρχαιολογικόν ελτίον Αρχαιολογική Εφηµερίς Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente Byzantisische Zeischrift The Annual of the British School at Athens S.A. Curuni L. Donati, Creta Veneziana. L Istituto Veneto e la missione cretese di Giuseppe Gerola. Collezione fotografica 1900-1902, Βενετία 1998 Dumbarton Oaks Papers ελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Gerola I G. Gerola, Monumenti Veneti nell isola di Creta, I, Βενετία 1905 Gerola IΙ G. Gerola, Monumenti Veneti nell isola di Creta, II, Βενετία 1908 [=Βενετικά µνηµεία της Κρήτης (εκκλησίες), Μετάφραση στα ελληνικά Στέργιος Σπανάκης, Ηράκλειο 1993] Gerola IΙΙ G. Gerola, Monumenti Veneti nell isola di Creta, III, Βενετία 1917 Gerola IV G. Gerola, Monumenti Veneti nell isola di Creta, IV, Βενετία 1932-1940 IstMitt JÖB KX RbK RDAC Istanbuler Mitteilungen Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Kρητικά Χρονικά Reallexikon zur byzantinischen Kunst Report of the Department of Antiquities, Cyprus 8

Εισαγωγή Στον τόµο αυτό γίνεται λόγος για έργα γλυπτικής και λιθοξοϊκής του ύστερου µεσαίωνα και της πρώιµης νεότερης εποχής που βρίσκονται στην Κρήτη, την Πελοπόννησο, τη Χίο και τη Ρόδο, και µπορούν να αποδοθούν σε δυτικούς τεχνίτες ή έγιναν από ντόπιους που υιοθέτησαν σχέδια, τεχνικές και τρόπους που διαδόθηκαν στον τόπο τους µετά την εγκατάσταση δυτικοευρωπαίων κυρίων και τη συνακόλουθη µετανάστευση ξένων τεχνιτών και τεχνικών. Για να δηλωθεί συνοπτικά η δυτική καταγωγή των τελευταίων επελέγη, όχι χωρίς αµηχανία, η έκφραση Λατινική Ανατολή. Τα πλεονεκτήµατά της είναι ότι εξοικονοµεί έννοιες και υποβάλλει χρονολογικούς συσχετισµούς, ότι επίσης αφήνει ασαφή και ανοιχτά τα όρια του χώρου που περιγράφει: το µικρό δείγµα που περιέχεται στον τόµο επιδέχεται επέκταση µε περισσότερο υλικό όχι µόνο από τις ίδιες αλλά και από άλλες περιοχές. Ο όρος ενοποιεί τους ποικίλης προέλευσης δυτικοευρωπαίους που έδρασαν στην ανατολική Μεσόγειο µε τη θρησκευτική τους µάλλον ετερότητα, εκείνη της «λατινικής» εκκλησίας, έναντι του τοπικού πληθυσµού. Μειονέκτηµά του είναι ότι υποβαθµίζονται έτσι άλλες ταυτότητες. Η θρησκευτική «λατινική» ταυτότητα έπαιξε ίσως τον µικρότερο ρόλο ειδικά στην παραγωγή των έργων που παρουσιάζονται στον παρόντα τό- µο. Αλλά και το ουσιαστικό «Ανατολή» χρησιµοποιείται εδώ για να δηλώσει ένα µικρό µόνο τµήµα της ανατολικής Μεσογείου. Όµως το ιδεολογικό βάρος του όρου «Λατινική Ανατολή» επιτρέπει διφορούµενες αναγνώσεις, που µπορούν προσωρινά να φανούν χρήσιµες. Στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα δυτικοευρωπαίοι ιστορικοί της τέχνης, ο Enlart, ο Gabriel, ο Gerola, µελέτησαν τα δυτικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στην Κύπρο, τα ωδεκάνησα, την Κρήτη και εξέδωσαν µνηµειώδεις δηµοσιεύσεις γι αυτά. Ισχυρό τους κίνητρο υπήρξε ασφαλώς η γαλλική και ιταλική καταγωγή των µεσαιωνικών κυριάρχων του χώρου: των Λουζινιάν της Κύπρου, των µαλτέζων ιπποτών της Ρόδου, των 9

ΟΛΓΑ ΓΚΡΑΤΖΙΟΥ βενετών της Κρήτης. Στη συνέχεια και για πολλές δεκαετίες τα ιστορικά µνη- µεία που εκείνοι µελέτησαν, ξεχάστηκαν. Επιβλητικά ερείπια, έµειναν ξένα, σε ξένο τόπο, χωρίς τις φροντίδες της συστηµατικής έρευνας και προστασίας. Με- µονωµένες µελέτες δεν έπαψαν να δηµοσιεύονται, όµως πλήθος πλευρών µιας ολόκληρης εποχής έµεινε στην αφάνεια. Η µελέτη και προστασία τους ισότιµα µε εκείνη µνηµείων άλλων εποχών αναζωπυρώθηκε πρόσφατα. Η σηµερινή έρευνα µεµονωµένων έργων και ενοτήτων µπορεί πια να συµπεριλάβει ανάµεσα σε άλλα ζητούµενα και το αν πρόκειται για έργα της ύσης στην Ανατολή ή αν θα µας χρειαστούν άλλα εννοιολογικά εργαλεία για να περιγράψουµε µια φάση του ευρωπαϊκού πολιτισµού µε σαφή χρονολογικά όρια και σε συγκεκριµένο γεωγραφικό χώρο που φυσικά δεν ταυτίζεται µε εθνικές και κρατικές οντότητες της σύγχρονης εποχής. Οι µελέτες που δηµοσιεύονται εδώ παρουσιάστηκαν πρώτη φορά στο Συ- µπόσιο «Η Γλυπτική στη Λατινοκρατούµενη Ανατολή, 13oς-17ος αιώνας», το οποίο πραγµατοποιήθηκε στο Ρέθυµνο, στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας, από τις 4 έως τις 6 Οκτωβρίου 2002. ιοργανωτές του Συµποσίου ήταν το ερευνητικό πρόγραµµα «Η δυτική τέχνη στην Κρήτη κατά το 15ο και 16ο αιώνα» που διεξάγεται στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών και η 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ακόµη τότε υπεύθυνη για τα µεσαιωνικά µνηµεία όλου του νησιού. Το 2002 οι διοργανωτές είχαν ήδη εγκαινιάσει τη συνεργασία τους µε σκοπό να καταγράψουν και να µελετήσουν τη γλυπτική της Κρήτης από την εποχή της βενετοκρατίας. Το υλικό είναι ελάχιστα γνωστό, κυρίως από το µνηµειώδες έργο του Giuseppe Gerola, Monumenti Veneti nell isola di Creta (Βενετία 1905-1940) και από λιγοστές νεότερες δηµοσιεύσεις. Καθώς µεγάλο µέρος της γλυπτικής (κυρίως αρχιτεκτονικής), σώζεται αποσπασµατικά, η προσέγγιση αλλά και η κατάταξή της προκαλεί συχνά αµηχανία. Όµως ανάλογο υλικό σώζεται και σε άλλες περιοχές γύρω από το Αιγαίο, όπου εγκαταστάθηκαν δυτικοευρωπαίοι κατά το τέλος του µεσαίωνα και τις αρχές της νεότερης εποχής. Όπως είναι γνωστό, δηµοσιεύσεις που να αφορούν τη γλυπτική των περιοχών αυτών υπάρχουν ελάχιστες και ακόµη λιγότερες είναι οι σχετικά πρόσφατες. Από την άλλη µεριά, η γλυπτική που σώζεται στις περιοχές αυτές από το τέλος του µεσαίωνα και µετά, συνήθως σε στενή συνάφεια µε την αρχιτεκτονική, άλλοτε όµως διάσπαρτη και σε σπαράγµατα, µπορεί να διαφωτίσει αρκετές όψεις της δυτικής παρουσίας στην Ανατολή και των επιπτώσεών της στην τοπική καλλιτεχνική παραγωγή. Η µελέτη της γλυπτικής και της λιθοξοϊκής είναι δυνατό να αποκαταστήσει ένα ακόµη ιστορικό τεκµήριο που συνεξεταζόµενο µε άλλα, την αρχιτεκτονική και εν γένει τον δοµηµένο χώρο και τις πληροφορίες των γραπτών πηγών, µπορεί να φωτίσει αποτελεσµατικά τη µελέτη των µικτών κοινωνιών στις εν λόγω περιοχές τη µακρά περίοδο της µετάβασης από τον µεσαίωνα στη νεότερη εποχή. Με στόχο να γίνει αφενός µια πρώτη καταγραφή της σωζόµενης γλυπτικής 10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ και του σηµείου στο οποίο βρίσκεται η έρευνά της, και αφετέρου µια πρώτη ανταλλαγή απόψεων, η 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ανέλαβαν την πρωτοβουλία να διοργανώσουν τη συνάντηση, η οποία βρήκε θερµή ανταπόκριση από πολλούς συναδέλφους. Η πραγ- µατοποίηση του Συµποσίου έγινε δυνατή χάρη στην υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισµού, του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών και του ήµου Ρεθύµνου. Η ίδια η συνάντηση ήταν για όσους την παρακολούθησαν πολύτιµη. Έδειξε ότι ένας πλούσιος και υποτιµηµένος κόσµος, κρυµµένος σε αρχαιολογικές αποθήκες ή απαρατήρητος σε µνηµεία που έχουν εν τω µεταξύ αλλάξει χρήση περιµένει να τον αναγνωρίσουµε. Έγινε φανερό πόσα πολλά δεν γνωρίζουµε ακό- µη για την πολυσυζητηµένη συνάντηση των πολιτισµών µετά την Σταυροφορία και έως την εποχή της οθωµανικής επέκτασης στην ελληνική χερσόνησο. Φάνηκε επίσης ότι υπάρχει µεγάλο ενδιαφέρον από παλιότερους αλλά και πολλούς νέους ερευνητές για τη µελέτη των υλικών καταλοίπων που συνδέονται µε τη δυτική παρουσία στην Ανατολή. Ασφαλώς µένει ακόµη να γίνει πολλή δουλειά: να εντοπιστούν και να αξιολογηθούν τα έργα, να προσδιοριστεί η προέλευσή τους και οι καλλιτεχνικές τους προϋποθέσεις, να αναγνωριστούν τα εισηγµένα από τη ύση και εκείνα που έχουν παραχθεί από τοπικά εργαστήρια µε εισηγµένα πρότυπα ή εγχώρια σχέδια, να εντοπιστούν οι εκάστοτε τοπικές παραδόσεις της λιθοξοϊκής, να µελετηθεί η σχέση αποσπασµατικά σωζόµενων γλυπτών µε την αρχιτεκτονική, να ερευνηθεί τέλος η εγκατάλειψη µιας σειράς τεχνικών στο τέλος της εποχής που µας απασχολεί καθώς και η µεταβολή των αισθητικών προτιµήσεων στο πέρασµα του χρόνου. Επιπλέον, έγινε κοινή συνείδηση η ανάγκη να ενταχτεί το υλικό αυτό στις καλλιτεχνικές παραδόσεις της ευρωπαϊκής γλυπτικής και αρχιτεκτονικής του ύστερου µεσαίωνα και της πρώι- µης νεότερης εποχής, και να ξεκινήσει ο διάλογος µε ερευνητές που µελετούν ανάλογα υλικά και παρόµοια φαινόµενα στον ευρωπαϊκό χώρο. Από τις είκοσι τρεις ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν στο Συµπόσιο δη- µοσιεύονται εδώ δεκατέσσερις µελέτες που έλαβαν οριστική µορφή. Αυτό που θα διαπιστώσει ο αναγνώστης του τόµου είναι ότι στις περιοχές της Ανατολής που εγκαταστάθηκαν και έδρασαν δυτικοευρωπαίοι µετά την Σταυροφορία έφτασαν δυτικά έργα όπως και δυτικοί καλλιτέχνες, αλλά ότι επίσης δηµιουργήθηκαν τέτοιες συνθήκες που επέτρεψαν την ανάπτυξη µιας νεοφανούς, διακοσµητικής κυρίως, γλυπτικής, η οποία σε ορισµένες περιπτώσεις (όπως στα ωδεκάνησα και την Κρήτη), είχε µεγάλη διάρκεια. Από την πρόδροµη επισκόπηση της αρχιτεκτονικής γλυπτικής στη δυτική κυρίως Κρήτη που επιχειρεί ο Μιχάλης Ανδριανάκης καταγράφονται καταρχάς οι µεταβολές που παρατηρούνται στη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων της βενετικής κυριαρχίας. Από τις µελέτες που δηµοσιεύονται στον παρόντα τόµο γίνεται επίσης φανερό ότι υπάρχουν αρκετές τοπικές ιδιοµορφίες που οφείλονται στις τελείως διαφορετικές ιστορικές συνθήκες που επικράτησαν ανάµεσα σε περιοχές, 11

ΟΛΓΑ ΓΚΡΑΤΖΙΟΥ όπως π.χ. η Χίος, η Πελοπόννησος, η Ρόδος και η Κρήτη. Μερικές πρώτες σκέψεις για τη διαφοροποίηση των έργων στις περιοχές που εγκαταστάθηκαν Φράγκοι, δυτικοευρωπαίοι γαλλικής κατά κύριο λόγιο καταγωγής, µε τα έργα που συναντούµε σε γενουατικές και βενετικές κτήσεις επιχειρεί στη µελέτη του ο Νίκος Μελβάνι. Με επιλεγµένα παραδείγµατα από τον Μυστρά η Γεωργία Μαρίνου δείχνει τον αντίκτυπο που είχε η οικοδοµική δραστηριότητα των Φράγκων της Πελοποννήσου έξω από την επικράτειά τους, στον βυζαντινό Μυστρά. Το ζήτηµα έχει µεγάλο ενδιαφέρον, καθώς επιτρέπει να εντοπίσουµε τη διακίνηση των τεχνιτών και των τεχνικών τους, και επιβάλλει να ξανασκεφτούµε τους υλικούς όρους µε τους οποίους πραγµατοποιούνται οι πολυσυζητηµένες δυτικές επιδράσεις στις καλλιτεχνικές µορφές. Προς τη διερεύνηση της έννοιας της επίδρασης δίνει άφθονο υλικό και η µελέτη του Μανόλη Μπορµπουδάκη, ο οποίος εξετάζει λεπτοµερώς µια σειρά από πολύ χαρακτηριστικά θυρώµατα εκκλησιών της Κρήτης µε σαφή υστερογοτθικά χαρακτηριστικά, όπως αυτά εµφανίστηκαν κατά την όψιµη µεσαιωνική εποχή µε τη διαµεσολάβηση της Βενετίας. Βασιζόµενος σε χρονολογηµένα και µε µεγάλη προσέγγιση χρονολογήσιµα παραδείγµατα ο Μπορµπουδάκης προσφέρει τη δυνατότητα να χρονολογηθούν και άλλα πολυάριθµα ανάλογα θυρώµατα που αποτελούν το κύριο χαρακτηριστικό της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της Κρήτης τον 14ο και τον 15ο αιώνα. Η µελέτη του συµβάλλει επίσης αποφασιστικά στην διαµόρφωση µιας ελληνικής ορολογίας για διακοσµητικά µοτίβα και µορφές, για τις οποίες δεν υπάρχει ακόµα κάποιο καθιερωµένο λεξιλόγιο στη γλώσσα µας. Με παραδείγµατα δύο επιτύµβιες πλάκες από τη Ρόδο, η Γιάννα Κάτσου και η Άννα-Μαρία Κάσδαγλη επιχειρούν µιαν ανάγνωση των κοινωνικών χαρακτηριστικών των χρηστών των εν λόγω έργων. Συγχρόνως, φέρνουν στο φως µια σηµαντική οµάδα δυτικών έργων που δηµιουργήθηκαν στη Ρόδο. Μια οµάδα επίσης ακραιφνώς δυτικών έργων από τη Χίο των Γκατελούζι παρουσιάζει η Όλγα Βάσση. Μερικά από αυτά εντοπισµένα από παλιότερα, άλλα τελείως άγνωστα στην έρευνα, δίνουν πολύτιµη εικόνα για την επαφές των Ιταλών εµπόρων της µαστίχας µε τη µητρόπολή τους στην ιταλική χερσόνησο. Μια σειρά από µελέτες είναι αφιερωµένες σε επιµέρους έργα που βρίσκονται στην Κρήτη. Η Μαρία Κωνσταντουδάκη-Κιτροµηλίδου παρουσιάζει άγνωστα µέχρι στιγµής γλυπτά που µπόρεσε να εντοπίσει στη Μονή Αγκαράθου, εντοιχισµένα σήµερα σε δεύτερη χρήση, και να τα αποδώσει στην ανακατασκευή του κτιριακού συγκροτήµατος της γνωστής µονής που έγινε στο τέλος του 16ου αιώνα. Ο Κώστας Γιαπιτσόγλου δηµοσιεύει ένα σηµαντικό ταφικό µνη- µείο του 16ου αιώνα µε ενδιαφέροντα ανάγλυφο διάκοσµο που σώζεται ελλιπώς σε εκκλησία της περιοχής του Ρεθύµνου και προοριζόταν για ελληνόφωνο µάλλον µέλος της βενετοκρητικής οικογένειας των Τζαγκαρόλων. Η Πετρούλα Βαρθαλίτου παρουσιάζει τη γνωστή κρήνη που κατασκευάστηκε στο Ηράκλειο από τον προνοητή Gian Matteo Bembo και είναι µία από τις παλιότερες σωζόµενες 12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ µνηµειακών προθέσεων κρήνες του βενετικού Χάνδακα. Η Αναστασία Φιολιτάκη µελετά και συµπληρώνει την κακοποιηµένη από επανειληµµένες µετασκευές κρήνη της Μονής Βροντησίου (στις νότιες υπώρειες της Ίδης), η οποία ωστόσο διασώζει µέρος ενός εξαιρετικού γλυπτού διακόσµου. Οι τρεις τελευταίες µελέτες προέκυψαν από το πρόγραµµα καταγραφής των γλυπτών της βενετικής εποχής στην Κρήτη. Τις πρώτες παρατηρήσεις που προέκυψαν από την επιχειρούµενη καταγραφή συνοψίζει η υπογράφουσα στην επόµενη συµβολή. Γίνεται κυρίως λόγος για τον χαρακτήρα των σωζόµενων έργων και τα µεθοδολογικά προβλήµατα που έχει η προσέγγιση και η αξιολόγησή τους. Τέλος, τρεις µελέτες παρουσιάζουν την προηγµένη λιθοξοϊκή των τοπικών συνεργείων στη Ρόδο. Την παρακολουθούν µε αφορµή τη µορφολογία των προσόψεων µερικών ιπποτικών εκκλησιών (Γεώργιος Ντέλλας), τη µορφολογία των πυλών των ιπποτικών οχυρώσεων (Κατερίνα Μανούσου-Ντέλλα) και, σε µια πολύ ενδιαφέρουσα υπέρβαση των χρονολογικών ορίων του Συµποσίου, στη λαϊκή αρχιτεκτονική της Ρόδου έως τον 18ο αιώνα (Ηλίας Κόλλιας). Το ζήτηµα αυτό έχει γενικότερη σηµασία που υπερβαίνει το ροδίτικο παράδειγµα, καθώς ανάλογα φαινόµενα µακράς επιβίωσης τεχνικών και συνηθειών που εµφανίστηκαν µε την οικοδοµική δραστηριότητα των δυτικών δηµιούργησαν βαθιά παράδοση που έφτασε έως τη νεότερη εποχή, τον 19ο αιώνα. Συναντούµε και αλλού στον µεσογειακό χώρο, και µάλιστα και στην Κρήτη, το φαινόµενο αυτό. Όσοι συµµετείχαµε στο Συµπόσιο και οπωσδήποτε οι συγγραφείς των άρθρων του τόµου είναι πεπεισµένοι ότι η έκδοση αυτού του βιβλίου είναι µόνο µια αρχή. Άλλες µελέτες πρόκειται να ακολουθήσουν και αρκετοί από τους µετέχοντες εργάζονται ήδη προς την κατεύθυνση αυτή. Ελπίζουµε ωστόσο ότι οι µελέτες που περιλαµβάνονται εδώ θα δώσουν το έναυσµα για να τύχει µεγαλύτερης προσοχής παρόµοιο υλικό και από άλλες περιοχές: να µελετηθεί, να συντηρηθεί, να αναδειχτεί και να επιχειρηθούν ερµηνευτικές προσεγγίσεις του. Για την έκδοση του τόµου αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω πρώτους τους συγγραφείς των µελετών του τόµου, αλλά και τις Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης που τον συµπεριέλαβαν στις εκδόσεις τους. Η έκδοση έγινε δυνατή χάρη στην οικονοµική ενίσχυση της Περιφέρειας Κρήτης και την πολύπλευρη στήριξη του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών και της Τοπικής Ένωσης ήµων και Κοινοτήτων Ρεθύµνου. Ρέθυµνο, εκέµβριος 2006 Όλγα Γκράτζιου 13

Η αρχιτεκτονική γλυπτική στην Κρήτη Μιχάλης Ανδριανάκης Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Βενετούς το 1211 και η οριστικοποίηση της κατοχής της περί τα µέσα του 13ου αιώνα, υπήρξε ένα γεγονός καθοριστικό για την παραπέρα εξέλιξη του νησιού. 1 Η µακρά συνύπαρξη των δύο λαών στον ίδιο χώρο και κάτω από τις συγκεκριµένες ιστορικές συνθήκες προκάλεσε σοβαρές αλληλεπιδράσεις σε όλα τα επίπεδα. Η συνύπαρξη αυτή πέρασε από διακυµάνσεις, που ξεκίνησαν από την παραδοσιακή αντιπαράθεση για να καταλήξουν στην αµοιβαία κατανόηση και συνεργασία, ιδίως όταν η Βυζαντινή αυτοκρατορία έπαψε πλέον να υπάρχει και ο κίνδυνος της κατάκτησης από τους Τούρκους γινόταν καθηµερινά περισσότερο ορατός. Οι συνέπειες των ιστορικών συνθηκών είναι εµφανείς και έχουν ήδη ερευνηθεί σε µεγάλη έκταση, όσον αφορά τις πληροφορίες των αρχειακών πηγών, 2 τη λογοτεχνία, 3 τη ζωγραφική, 4 την αρχιτεκτονική. 5 Αυτό που προκύπτει πλέον σαφώς από την αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων χρόνων η οποία ω- στόσο έχει στραφεί κυρίως στην κατεύθυνση της ζωγραφικής και της αρχιτεκτονικής, είναι ότι κατά τη λεγόµενη δεύτερη βυζαντινή περίοδο, η Κρήτη συµµετείχε πλήρως στις καλλιτεχνικές εξελίξεις της Αυτοκρατορίας σε ένα αρκετά υψηλό επίπεδο. 6 Παρά την απώλεια ενός µεγάλου αριθµού από παλαιότερα µνηµεία και τη σχεδόν πλήρη άγνοιά µας για το τι γινόταν στα αστικά κέντρα, είναι πλέον σαφές ότι η Κρήτη ήταν µία από τις δυναµικές επαρχίες του Βυζαντίου στον τοµέα της µνηµειακής τέχνης, όπως συµπεραίνουµε κυρίως από εκκλησιαστικά µνηµεία, όπου εντοπίζεται επαφή µε την παράδοση της Κωνσταντινούπολης. Στα τέλη του 12ου αιώνα η αρχιτεκτονική παρουσίαζε µια κάµψη σε σχέση µε τον προηγούµενο αιώνα. Ωστόσο, η ζωγραφική παρουσίαζε έντονη άνθηση, όπως συµπεραίνουµε από µια σειρά τοιχογραφικών συνόλων πρώτης ποιότητας. 7 Η Κρήτη αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι της αυτοκρατορίας, µε πολύ καθαρή πολιτισµική εικόνα. Λόγω της γεωγραφικής της θέσης δέχεται πολλαπλές επιδράσεις µε κυρίαρχη τη βυζαντινή παράδοση. Είναι σηµαντικό το γεγονός ότι οι 1. Χ. Μαλτέζου, «Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της βενετοκρατίας (1211-1669)», Ν. Παναγιωτάκης (επιµ.), Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισµός, B (Ηράκλειο 1988), 105-163. 2.Μ. Μανούσακας, «Σύντοµος επισκόπησις των περί την βενετοκρατούµενην Κρήτην ερευνών», ΚΧ 23 (1971), 245-308. 3. Σ.Αλεξίου: «Η κρητική λογοτεχνία την εποχή της βενετοκρατίας», Κρήτη, ό.π. (σηµ. 1), 197-231. 4.Μ. Μπορµπουδάκης, «Η βυζαντινή τέχνη ως την πρώι- µη βενετοκρατία», Κρήτη,ό.π. (σηµ. 1), 9-105 ο ίδιος, «Η τέχνη κατά την βενετοκρατία», Κρήτη, ό.π., 231-289. 5.Ι. ηµακόπουλος, Τα σπίτια του Ρεθύµνου. Συµβολή στη µελέτη της Αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής της Κρήτης του 16ου και 17ου αιώνα (Αθήνα 1977) ο ίδιος, «Ο Sebastiano Serlio στα µοναστήρια της Κρήτης», ΧΑΕ 6 (1970-1972), 233-245 Κ. Φατούρου-Ησυχάκη, Η Ρετόντα της Κρήτης. Η χρήσις ενός αρχιτεκτονικού θέµατος του Palladio εις έπαυλιν της Κρητικής Αναγεννήσεως (Αθήνα 1972) η ίδια, «Η κρητική Αναγέννηση και τα ιταλικά πρότυπα της αρχιτεκτονικής της», Αριάδνη 1 (1983), 103-138. 6.Μ.Ανδριανάκης, «Νέα στοιχεία και απόψεις για τη µνη- µειακή τέχνη της Κρήτης κατά τη Β Βυζαντινή περίοδο», Πεπραγµένα ΣΤ ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά 1986, Β (Χανιά 1990), 9-34 πίν. γ - ιη. 7. Ανδριανάκης, ό.π.,27, 28. 14

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 8. Ανδριανάκης, ό.π., (σηµ. 6), 27 Μπορµπουδάκης, ό.π. (σηµ. 4), 46. 9. Τα σωζόµενα µεσοβυζαντινά δείγµατα είναι ελάχιστα, αντίθετα µε όσα συµβαίνουν την ίδια εποχή στον ελλαδικό χώρο (Χ. Μπούρας, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα [Αθήνα 2001]) και κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο στην Κρήτη (Ch.Tsigonaki, La sculpture architecturale en Crète à l époque protobyzantine Ι-ΙΙΙ (διδακτορική διατριβή, Paris I, Panthéon, Sorbonne, Παρίσι 2002). Πολλά από τα γλυπτά αυτά τα συναντούµε σε δεύτερη χρήση στους µεταγενέστερους ναούς. 10. Ελάχιστα είναι δηµοσιευµένα γύρω από τη γλυπτική της Κρήτης στα χρόνια της βενετοκρατίας. Το υπάρχον υλικό που βρίσκεται στα µνηµεία, τις διάφορες συλλογές και τις εξελίξεις που διαφαίνονται στο α µισό του 13ου αιώνα, όπως συµπεραίνουµε από µια σειρά τοιχογραφικών συνόλων της ίδιας περίπου εποχής σε ναούς της δυτικής κυρίως Κρήτης, δεν ακολουθούν τη φθίνουσα πορεία που απαντά σε άλλες περιοχές του Βυζαντίου. Απεναντίας υπάρχει µια δυναµική πορεία εξέλιξης, που θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν ολοκληρωνόταν, όπως συνέβη σε άλλες περιοχές. 8 Τα τελευταία χρόνια, καθώς οι γνώσεις µας στους άλλους τοµείς (κεραµική και µεταλλοτεχνία) εµπλουτίζονται, προκύπτει ότι ούτε εδώ υπάρχει κάποια τοπική ιδιοµορφία. Ωστόσο τα σχετικά λίγα δείγµατα που έχουν εντοπιστεί δείχνουν ότι η γλυπτική, όπως και η αρχιτεκτονική, ήταν σε φθίνουσα πορεία λίγο πριν από τη βενετοκρατία, αντίθετα µε ό,τι συνέβαινε την ίδια εποχή στον ελλαδικό χώρο. 9 Θα επιχειρήσουµε στη συνέχεια µια πρώτη προσέγγιση στο χώρο της γλυπτικής της βενετοκρατίας, επισηµαίνοντας ενδεικτικά κάποια σηµεία, 10 που προέρχονται κυρίως από το χώρο της δυτικής Κρήτης. Η κατάκτηση από τους Βενετούς ήλθε να ανακόψει πρόσκαιρα την πορεία ανάπτυξης του νησιού, που υπήρξε κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο. Αυτό είχε ως συνέπεια από τα µέσα του 13ου αιώνα να περιπέσει η καλλιτεχνική παραγωγή σε ένα λαϊκό επίπεδο µε στατική επανάληψη έργων του παρελθόντος. Αντί των µεγάλων και σύνθετων ναών, κυριαρχεί πλέον ο αρχιτεκτονικός τύπος του µονόχωρου καµαροσκέπαστου ή ξυλόστεγου µε περιορισµένο αρχιτεκτονικό και γλυπτικό διάκοσµο και µε έµφαση στην τοιχογράφηση του εσωτερικού. Αρχικά, επικρατούν αρχιτεκτονικά στοιχεία από την παράδοση της προηγούµενης περιόδου σταδιακά όµως εµφανίζονται νέες µορφές, οι οποίες έχει γίνει αποδεκτό ότι οφείλονται σε επιδράσεις, που φέρνουν στο νησί οι νέοι κατακτητές. Στις πόλεις, όπου επικρατούν οι Βενετοί και είναι ισχυρή η κρατική και η επίσηµη εκκλησιαστική εξουσία, χτίζονται δηµόσια κτήρια, µεγάλοι γοτθικοί ναοί και µονές του δυτικού δόγµατος, µε εντολή και φροντίδα των νέων αρχών. 11 Τα κτίσµατα αυτά συνδέονται µε τις πολιτικές συνθήκες και την πρόθεση για επίδειξη ισχύος απέναντι στους Ορθοδόξους, των οποίων η δυνατότητα άσκησης της λατρείας υπόκειται σε περιορισµούς. 12 Μορφές οικείες στους Βενετούς µεταφυτεύονται στο χώρο της Κρήτης, όπως οι µεγάλες γοτθικές βασιλικές των πόλεων µε οξυκόρυφα τόξα, οξυκόρυφες καµάρες στη στέγαση και περίτεχνα λαξευ- µένη πλαισίωση στα ανοίγµατα. Ένας νέος τρόπος δό- µησης επικρατεί σταδιακά, στον οποίο είναι σηµαντικός ο ρόλος του λαξευτού πωρόλιθου και του γλυπτού διακόσµου. Τα σωζόµενα από την πρώιµη βενετοκρατία µνη- µεία έχουν υποστεί σοβαρές µεταβολές στους αιώνες που ακολούθησαν. Οι αλλαγές αυτές προέκυψαν, είτε ύστερα από καταστροφές, είτε από τις κατά καιρούς επεµβάσεις ανακαίνισης. 13 Χαρακτηριστική ωστόσο είναι η περίπτωση του ναού του Αγίου Πέτρου των ο- µινικανών, που χτίστηκε µέσα στον 13ο αιώνα στο Ηράκλειο, 14 η πρόσφατη ανασκαφική έρευνα, εκτός από τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, απέδωσε και µεγάλο αριθµό από ταφικά. Τα βεργία, που πλαισιώνουν το τρίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης, απαντούν συχνά σε θυρώµατα ναών της υπαίθρου. Ανάλογες παρατηρήσεις ισχύουν και για τον ναό του Αγίου Νικολάου των ο- µινικανών στα Χανιά, που χτίστηκε στις αρχές του 14ου. 15 ιατηρεί εν µέρει στοιχεία από τον γοτθικό αρχιτεκτονικό διάκοσµο, όπως τα βεργία από λαξευτό πωρόλιθο στον χώρο του πρεσβυτερίου και οξυκόρυφα παράθυρα. Στον χαµένο σήµερα ναό του Σωτήρα των Αυγουστινιανών στο Ηράκλειο διακρίνεται σε φωτογραφία 16 το αρχικό γοτθικό θύρωµα της δυτικής όψης. Σηµαντικά στοιχεία για τους ναούς της πρώιµης βενετοκρατίας και τη γλυπτική τους προκύπτουν από την ανασκαφή του καθολικού της Μονής του Αγίου αποθήκες των εφορειών βυζαντινών αρχαιοτήτων, αν και δεν έχει µελετηθεί συστηµατικά, επιτρέπει να σχηµατίσουµε µια ικανοποιητική πρώτη εικόνα. Το κενό αυτό πιστεύουµε ότι θα καλυφτεί µε την ολοκλήρωση της καταγραφής, που υλοποιείται µε τη συνεργασία των εφορειών αρχαιοτήτων µε το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών. 11. Gerola ΙΙ Gerola ΙV. 12. Μπούρας ό.π. (σηµ. 9), 166. 13. Παρά τις επεµβάσεις αυτές, που αλλοιώνουν την αρχική εικόνα, είναι σαφές ότι τα µνηµεία αυτά ακολουθούσαν τον συρµό της εποχής, κατά την οποία χτίστηκαν. 14. Gerola II, 125-127. 15. Gerola II, 135-140. 16. Gerola II, 120-124. 15

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΝ ΡΙΑΝΑΚΗΣ 1. Μιχαήλ Αρχάγγελος, Μονή Ασωµάτων Αµαρίου, βορειοανατολική όψη. Φραγκίσκου ανατολικά του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. 17 Οι ναοί αυτοί ασφαλώς εντυπωσίαζαν και ξένιζαν τους ορθοδόξους του νησιού, όπως και τα λατρευτικά γλυπτά, τα οποία έπαιζαν τον ρόλο της οικείας σε αυτούς φορητής εικόνας, αν και τα σωζόµενα δείγµατα είναι ελάχιστα. Οι νέες αυτές τάσεις που φτάνουν στο νησί είναι φυσικό να επηρεάσουν και την τοπική παράδοση, στον βαθµό που δεν άγγιζαν δογµατικά θέµατα. Στους ναούς των ορθοδόξων δεν χρησιµοποιήθηκαν ασφαλώς αγάλµατα, όµως έγιναν δειλά-δειλά δεκτά επιµέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία. Ξεχωριστή για τον χώρο της Κρήτης είναι η περίπτωση του ναού του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, καθολικού της Μονής Ασωµάτων Αµαρίου 18 κατά το α µισό του 13ου αιώνα (εικ. 1). Εδώ για µία και µοναδική φορά συναντούµε τα στοιχεία, που θα µπορούσαν να εντάξουν τον ναό στην οµάδα των λεγόµενων φραγκοβυζαντινών, και τα οποία απαντούν κυρίως στην Πελοπόννησο. 19 Οι πλάγιες πλευρές διαµορφώνονται πλαστικά µε οξυκόρυφα, διπλά τυφλά αψιδώµατα που πατούν σε απλά λαξευτά επίκρανα. 20 Χαρακτηριστικό είναι το δίλοβο παράθυρο της αψίδας µε οξυκόρυφους λοβούς που είναι σκαλισµένο επάνω σε ενιαία πλάκα. 21 Με πιο σύνθετο τρόπο είναι διακοσµηµέ- 17. Παρά τις εκτεταµένες επεµβάσεις και καταστροφές, κυριαρχούν τα γοτθικά στοιχεία (αδηµοσίευτο). 18. Gerola II, 368 εικ. 412.Στη σηµερινή µορφή του ο ναός είναι µονόχωρος µε τρούλο, ύστερα από επέµβαση που έγινε µετά την επίσκεψη του G. Gerola το 1903.Αρχικά,ήταν µονόχωρος ξυλόστεγος µε ηµιεξαγωνική αψίδα (παρατήρηση του γράφοντος). Στην τοιχοποιία κυριαρχεί ο λαξευτός πωρόλιθος, αλλά απαντά και επιµεληµένη χρήση πλίνθου, που θυµίζει το πλινθοπερίκλειστο σύστηµα. Τα στοιχεία αυτά συνδέουν τον ναό µε την ελλαδική σχολή του 12ου-13ου αιώνα, κάτι όχι συνηθισµένο για τον επηρεασµένο από την παράδοση της Κωνσταντινούπολης χώρο της Κρήτης. 19. Μπούρας, ό.π. (σηµ. 9), 168 Χ. Μπούρας, «Η Φραγκοβυζαντινή εκκλησία της Θεοτόκου στο Ανήλιο (τ. Γκλάτσα) της Ηλείας», ΧΑΕ 12 (1984), 239-264. 20. Την ίδια εποχή µονόχωροι ναοί φέρουν ηµικυκλικά τυφλά αψιδώµατα στις µακρές πλευρές, ακολουθώντας την παράδοση που είχε διαµορφωθεί την προηγούµενη περίοδο. 21. Έχει καταστραφεί κατά το µεγαλύτερο µέρος από τον ανάγλυφο διάτρητο φεγγίτη, που τοποθετήθηκε τον 19ο αιώνα. 16

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ νη η τρίπλευρη αψίδα στον ναό της Παναγίας στο Καστρί Μυλοποτάµου (εικ. 2). 22 Η αψίδα πατεί στα υπολείµµατα παλαιότερης ηµικυκλικής. Η κατώτερη ζώνη διαµορφώνεται πλαστικά µε διπλά τυφλά αψιδώµατα από λαξευτό πωρόλιθο. Στην επόµενη ζώνη, υπάρχουν στις πλάγιες πλευρές τοξωτά αψιδώµατα και στη µεσαία δίλοβο παράθυρο µε οξυκόρυφους λοβούς. Κάτω από το λίθινο γείσο υπάρχουν ανάγλυφοι θυρεοί της οικογένειας των Καλλεργών. Ανάλογα γλυπτά επίκρανα παραστάδας συναντούµε στα οξυκόρυφα τυφλά αψιδώµατα της µεταγενέστερης βόρειας όψης του χρονολογηµένου στο 1237, αρχικά µονόχωρου, ξυλόστεγου ναού της Αγίας Άννας στο Αµάρι. 23 Σε πολλούς από τους ναούς της πρώιµης βενετοκρατίας η τοιχοποιία είναι εντελώς απλή µε περιορισµένη χρήση οστράκων ορισµένες φορές µε διακοσµητική διάθεση, υπάρχει ένα λιτό θύρωµα µε ηµικυκλικό ανακουφιστικό τόξο στη δυτική πλευρά και ένας µονόλοβος ή δίλοβος φεγγίτης στην αψίδα, όπως τα παραδείγµατα της Αγίας Άννας στο Αµάρι, του Αγίου ηµητρίου στα Περιβόλια Κυδωνίας, του Αγίου Ιωάννη στα ελιανά Κισάµου του τέλους του 13ου αιώνα και του Αγίου Γεωργίου στο Κούνενι (1284). Μέσα στον 13ο αιώνα, ωστόσο, αρχίζει και η εµφάνιση περιορισµένων δυτικών επιδράσεων στην αρχιτεκτονική των ναών, η οποία εντοπίζεται σε γοτθικά ανάγλυφα θυρώµατα, απλούς φεγγίτες στη θέση των παραδοσιακών δίλοβων ή µονόλοβων, και στη µετατροπή της έως τότε ηµικυλινδρικής καµάρας των ναών σε οξυκόρυφη. Τυπική είναι και η περίπτωση του τρίκλιτου σταυρεπίστεγου ναού του Σωτήρα στους Σταµνιούς Πεδιάδας Ηρακλείου 24 συνυπάρχουν τα γνωστά από τη µεσοβυζαντινή περίοδο τυφλά αψιδώµατα στις πλάγιες κεραίες και η τοιχοποιία µε τη χρήση άφθονων οστράκων σε ένα 2. Παναγία, Καστρί Μυλοποτάµου, η αψίδα. αµελές πλινθοπερίκλειστο σύστηµα µε το οξυκόρυφο θύρωµα, τονισµένο µε απλό βεργίο στη δυτική όψη. Τα στοιχεία αυτά θα εµφανίζονται όλο και περισσότερο στους επόµενους αιώνες και θα αποτελέσουν συστατικό στοιχείο της ορθόδοξης ναοδοµίας. Οι γνώσεις µας για τη γλυπτική της πρώιµης βενετοκρατίας περιορίζονται σε αυτά. Σε αντίθεση µε τον προσηλωµένο στην ορθόδοξη παράδοση τοµέα της ζωγραφικής, 25 στην αρχιτεκτονι- 22. Gerola ΙΙ, 205, σηµ. 1 φωτ. 171 Gerola IV, 248. Σε σκίτσο απεικονίζεται το ανώτερο µέρος της αψίδας µε τοιχοποιία από λαξευτό πωρόλιθο και ανάγλυφο γείσο, κάτω από το οποίο υπάρχουν τουλάχιστον τρία οικόσηµα της οικογένειας Καλλέργη. Το δίλοβο παράθυρο της αψίδας έχει οξυκόρυφους λοβούς, όπως αυτό της Μονής Ασωµάτων. Ο G. Gerola χρονολογεί το µνηµείο στον 13ο αιώνα (ό.π.). Το Καστρί αναφέρεται ως έδρα του φέουδου των Καλλεργών, βλ. Ρ. Βλαχάκη, «Η διαθήκη της Αγνής, κόρης του Αλεξίου Καλλέργη (1331)», Πεπραγµένα Ε ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Άγιος Νικόλαος 1981, Β (Ηράκλειο 1985), 56-63. 23. Σ. Παπαδάκη-Oekland, «Οι τοιχογραφίες της Αγίας Άννας στο Αµάρι», ΧΑΕ 7 (1973-1974), 31-54 Μ. Ανδριανάκης, «Ο ναός της Αγίας Άννας στο Αµάρι», Κρήτη. Περιήγηση στη φύση και τον πολιτισµό. Πρόγραµµα Terra-Dias (Ηράκλειο 2002), 213-218.Ο ναός είχε κατασκευαστεί και τοιχογραφηθεί αρχικά το 1237,ακολουθώντας τα επικρατούντα στην Κρήτη πρότυπα. Μετά την κατάρρευση του βόρειου τοίχου, γύρω στα τέλη του 13ου αιώνα ανακατασκευάστηκε µε φανερές πλέον τις δυτικές επιδράσεις στη βόρεια όψη (οξυκόρυφα τόξα, λαξευτά επίκρανα), µε παράλληλη χρήση παραδοσιακών τεχνικών (χρήση λίθου και πλίνθου, οδοντωτής ταινίας), βλ. Μ. Ανδριανάκης, Α (Χρονικά 2000) (υπό έκδοση). 24.Μ.Ανδριανάκης, ό.π. 25. Αν και ήδη από τις αρχές του 14ου αιώνα διαπιστώνονται κάποιες δυτικές επιδράσεις στη ζωγραφική, τα παραδείγµατα είναι λίγα, είτε πρόκειται για σύνολα (Σωτήρας στα Τεµένια, Άγιος ηµήτριος στον Λιβαδά) (Σ. Παπαδάκη- Oekland, «υτικότροπες τοιχογραφίες του 14ου αιώνα στην Κρήτη. Η άλλη όψη µιας αµφίδροµης σχέσης», Ευφρόσυνον. Αφιέρωµα στον Μανόλη Χατζηδάκη, Β [Αθήνα 1992], 491-516 Σ. Μαδεράκης, «Ο Άγιος ηµήτριος στο Λειβαδά Σελίνου και οι τοιχογραφίες του», Χανιά 1987, 69-95), είτε πρόκειται για επι- µέρους επιδράσεις (M.Vassilakis-Mavrakakis, «Western in- 17

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΝ ΡΙΑΝΑΚΗΣ κή η αποδοχή του γλυπτού διακόσµου είναι ευρύτερη και εντοπίζεται ήδη από τον 13ο αιώνα, µε την επικράτηση των γοτθικών στοιχείων κυρίως στα ανοίγµατα των ναών. Η επικράτηση των έστω περιορισµένων αυτών επιδράσεων στη γλυπτική και τη λιθοξοϊκή θα είναι σχεδόν καθολική στη συνέχεια, όπως προκύπτει από εκατοντάδες µνηµεία που βρίσκονται διασπαρµένα και στα πιο αποµακρυσµένα σηµεία της υπαίθρου. 26 Η διασπορά αυτή µας επιτρέπει πλέον να θεωρήσουµε αυτή την τέχνη ένα είδος τοπικής, λαϊκής τέχνης, η οποία ασκείται κάτω από αντίστοιχες συνθήκες µε τη ζωγραφική, 27 εκφράζοντας από κοινού το µέσο επίπεδο του πολιτισµού. Θα πρέπει βέβαια να επισηµανθεί ότι είναι πολλές οι περιπτώσεις όπου τα θυρώµατα αυτά αποτελούν µεταγενέστερες επεµβάσεις εξωραϊσµού ναών, όπως φαίνεται από την ατελή ενσωµάτωσή τους στην τοιχοποιία. Ως προς την προέλευση, είναι λογικό να υποτεθεί ότι οι όποιες επιδράσεις ξεκινούν από τα αστικά κέντρα, 28 όπου όµως σήµερα τα σωζό- µενα παραδείγµατα δεν είναι πολλά. 29 Η διαφορά των µορφών και οι συνδυασµοί τους υποδηλώνουν µια ποικιλία προτύπων, µια διαρκή ενηµέρωση των τοπικών τεχνιτών µε τις νέες ιδέες, αλλά και µια ικανότητά τους να τις επεξεργάζονται, όπως θα συµβεί και στα τέλη της βενετοκρατίας. Βασικό στοιχείο πάντως της πρώτης περιόδου είναι ότι τα θυρώµατα αυτά αποτελούν µια ενιαία κατασκευή, που πλαισιώνει το άνοιγµα και κα- µπυλώνεται σε οξυκόρυφο τόξο ενώ το υπέρθυρο, που οριοθετεί τη θύρα και το ανακουφιστικό τόξο είναι πλήρως ενσωµατωµένο στην όλη κατασκευή. 30 3.Άγιος Ιωάννης, Επισκοπή Μυλοποτάµου ανατολική όψη (13ος αι). Στις αρχές του 14ου αιώνα εντοπίζονται κάποιες εξαιρέσεις ως προς το µέγεθος 31 και την επικράτηση δυτικών στοιχείων σε ναούς των περιοχών του Μυλοποτάµου και του Αµαρίου. Αν και τουλάχιστον έως τον τελευταίο αιώνα της βενετοκρατίας όπως συµπεραίνουµε από τα σωζόµενα µνηµεία οι περισσότεροι ναοί και οι µονές της Κρήτης είναι κτίσµατα µικρής κλί- µακας, στις περιοχές αυτές συναντώνται από τις αρχές του 14ου αιώνα κάποιες ιδιαίτερες περιπτώσεις. Οι πεντάτρουλοι µεσοβυζαντινοί ναοί του Αγίου Ιωάννη στην Επισκοπή Μυλοποτάµου (εικ. 3) 32 και της Παναγίας στην Πατσώ Αµαρίου, 33 γνώρισαν εκτεταµένη ανακατασκευή, η οποία ακολουθεί τον προηγούµενο αρχιτεκτονικό τύπο, εισάγει όµως σε µεγάλη έκταση νέες κατασκευαστικές τεχνικές 34 και αρχιτεκτονικά στοιχεία fluences on the fourteenth century art of Crete», XVI Internazionaler Byzantinistenkongress, Akten: JÖB 32/5 (1982), 301-311. 26. Gerola II. 27. Παπαδάκη-Oekland, ό.π. (σηµ. 25). 28. Είναι µάλλον απίθανο να αναγνωρίσουµε στις εκατοντάδες των σωζόµενων παραδειγµάτων άµεσες και συνεχείς επαφές µε τα αστικά κέντρα, από τα οποία θα έφταναν έτοι- µα τα έργα ή οι τεχνίτες. Αν και αυτό θα µπορούσε να συµβαίνει σε έναν βαθµό, φαίνεται περισσότερο πιθανόν ότι οι νέες τάσεις πέρασαν από τα αστικά κέντρα και στην ύπαιθρο, και ότι οι οποιεσδήποτε εξελίξεις έφταναν σταδιακά στο πλαίσιο της παραδοσιακής διαδικασίας εκπαίδευσης των λαϊκών τεχνιτών. Ανάλογα εξάλλου ισχύουν και στον χώρο της ζωγραφικής, όπου οι διάφορες εξελίξεις φτάνουν παντού, αν και το επίπεδο των καλλιτεχνών δεν είναι το ίδιο. 29.Αντίθετα, είναι αρκετά τα παραδείγµατα από την όψι- µη βενετοκρατία, όταν οι τάσεις του µανιερισµού επικρατούν σε αστικά µνηµεία και παράλληλα φτάνουν στα πλέον απο- µακρυσµένα σηµεία της υπαίθρου. 30.Η δοµή αυτή τροποποιείται στην πορεία σε δύο αυθύπαρκτα τµήµατα. Βλ. παρακάτω. 31.Το µέσο µέγεθος των ναών που σώζονται στην ύπαιθρο της Κρήτης από την περίοδο της πρώιµης βενετοκρατίας είναι µικρό και η αρχιτεκτονική τους απλή, γεγονός που οφείλεται, αφενός στους περιορισµούς των Βενετών, και αφετέρου στις περιορισµένες οικονοµικές δυνατότητες των κτητόρων, αντίθετα µε τις περιπτώσεις που αναφέρουµε. 32. Gerola II, 79-83 Μ. Ανδριανάκης, Α (Χρονικά 2000) (υπό έκδοση) Μπορµπουδάκης, «Η βυζαντινή τέχνη», ό.π. (σηµ. 4), 89, 90 Ε. Θεοχαροπούλου, Συµβολή στη µελέτη των σταυροειδών εγγεγραµµένων ναών της Κρήτης από τον 10ο µέχρι τον 13ο αιώνα (διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήµιο Αθηνών, Αθήνα 2000), 74-86. 33. Gerola II, 226 Μ. Μπορµπουδάκης, «Βυζαντινά και Μεσαιωνικά µνηµεία Κρήτης», ΚΧ 25 (1973), 504, 505 Μπορ- µπουδάκης, «Η Βυζαντινή Τέχνη», ό.π. (σηµ. 4), 88, 89 Θεοχαροπούλου, Συµβολή, ό.π. (σηµ. 32), 103-107, 238 Μ. Ανδριανάκης, «Ο ναός της Παναγίας στην Πατσώ Αµαρίου», στο: Κρήτη. Περιήγηση,ό.π. (σηµ. 23), 223-228. 34. Όπως χρήση λαξευτού πωρόλιθου µε στρογγυλευµένες γωνίες στους πεσσούς που στηρίζουν τον τρούλο, λαξευτά βεργία ως νευρώσεις στα σταυροθόλια που καλύπτουν το ιερό βήµα του ναού της Παναγίας στην Πατσώ, και γοτθικά θυρώµατα που ενσωµατώνονται στα απλούστερα βυζαντινά, βλ. Ανδριανάκης, ό.π., 225. 18

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 5. Άγιος Γεώργιος, Καµαριώτης Μαλεβυζίου, θύρωµα νάρθηκα. 4. Παναγία, Πατσώ Αµαρίου, η πρόθεση (αρχές 14ου αι). που συνδέονται χρονολογικά µε την τοιχογράφηση, η οποία έχει τοποθετηθεί στις αρχές του 14ου αιώνα. 35 Ένας σηµαντικός αριθµός από γλυπτά spolia βρέθηκαν στα ερείπια κατά τους πρόσφατους καθαρισµούς στον ναό της Παναγίας και µελετώνται (εικ. 4). Στη µεγάλη τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Γεωργίου στον Καµαριώτη Μυλοποτάµου, 36 η πρόσφατη ανακάλυψη λαµπρού τοιχογραφικού διακόσµου επίσης των αρχών του 14ου αιώνα, σε συνδυασµό µε το πλούσιο γοτθικό θύρωµα της δυτικής όψης του µεταγενέστερου νάρθηκα 15ου αιώνα (εικ. 5), επιβεβαιώνουν τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί από τον Μ. Μπορ- µπουδάκη για τον ρόλο της οικογένειας Καλλέργη στην ανανέωση της µνηµειακής τέχνης της Κρήτης. 37 Η απεικόνιση µάλιστα του λέοντα του Αγίου Μάρκου µεταξύ δύο οικοσήµων των Καλλεργών στο υπέρθυρο καθώς και δικεφάλου αετού µε ένα ακόµη οικόσηµο εξωτερικά της αψίδας δείχνουν το κλίµα της εποχής στη συγκεκριµένη περιοχή. Σε άλλους δύο ναούς, που συνδέονται µε την ίδια οικογένεια, την Παναγία στο Μέρωνα Αµαρίου 38 και την Αγία Ειρήνη στην Αξό Μυλοποτάµου (εικ. 6), 39 εκτός από τα συνήθη γοτθικά θυρώµατα, χρησιµοποιούνται και λαξευτοί κιονίσκοι ενσωµατωµένοι στην τοιχοποιία, οι οποίοι ενώνονται µε τόξα στις αψίδες του ιερού και τον τρούλο. 40 Χαρα- 35. Μπορµπουδάκης, «Η βυζαντινή τέχνη», ό.π. (σηµ. 4), 88-90 Ανδριανάκης, ό.π. (σηµ. 33), 227. Η υψηλή ποιότητα του διακόσµου των ναών (π.χ. Αγίου Γεωργίου στον Καµαριώτη Μαλεβυζίου), σε συνδυασµό µε το µεγάλο µέγεθος των ναών, την ύπαρξη σύνθρονου σε κάποιους από αυτούς, αλλά και των οικοσήµων της οικογένειας των Καλλεργών (Καµαριώτης) ή αρχειακών µαρτυριών, συνδέουν την όλη δραστηριότητα µε τη µεγάλη αυτή οικογένεια και τη συνθήκη που υπέγραψαν µε τη Βενετία το 1299. Βλ. Σ. Ξανθουδίδης, «Συνθήκη µεταξύ της Ενετικής ηµοκρατίας και Αλεξίου Καλλιέργου», Αθηνά 14 (1902), 283-331 Βλαχάκη, «Η διαθήκη της Αγνής», ό.π. (σηµ. 22) και τη χορήγηση ειδικού εκκλησιαστικού καθεστώτος στην περιοχή του ορεινού Μυλοποτά- µου, όπου ήταν τα κυριότερα φέουδά της. 36. Σήµερα υπάγεται στην επαρχία Μαλεβυζίου του νο- µού Ηρακλείου. 37.Μ. Μπορµπουδάκης, «Οι τοιχογραφίες της Παναγίας του Μέρωνα και µια συγκεκριµένη τάση της κρητικής ζωγραφικής», Πεπραγµένα Ε ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου.Άγιος Νικόλαος 1981,Β (Ηράκλειο 1985) ο ίδιος, «Η διείσδυση της Παλαιολόγειας ζωγραφικής στην Κρήτη», Πεπραγµένα Ζ ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ρέθυµνο 1991, Β2 (Ρέθυµνο 1995), 569-580. 38.Μπορµπουδάκης, «Οι τοιχογραφίες της Παναγίας του Μέρωνα», ό.π., 396-412. 39. Gerola II, 253. 40. Gerola II, 253, σηµ. 1. Στο νότιο υπέρθυρο του ναού της Παναγίας υπάρχει το οικόσηµο των Καλλεργών. Το οικό- 19

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΝ ΡΙΑΝΑΚΗΣ 6. Αγία Ειρήνη, Αξός Μυλοποτάµου, ο τρούλος µε τα τόξα. κτηριστικός επίσης είναι και ο διάτρητος φεγγίτης στην αψίδα του ιερού, 41 επίσης µε οικόσηµο. Μια πρώτη οµάδα αρχιτεκτονικών γλυπτών µε κοινά χαρακτηριστικά, λοιπόν, µπορούν να συνδεθούν µε τη δράση της οικογένειας των Καλλεργών µέσα στον 14ο και τον 15ο αιώνα. Καθοριστικός στη δραστηριότητα αυτή είναι ο ρόλος του Αλέξιου Καλλέργη, ο οποίος µε τη συνθήκη που υπέγραψε µε τους Βενετούς το 1291, 42 απέκτησε, εκτός των άλλων, σηµαντικά εκκλησιαστικά προνόµια στην περιοχή του σε µια εποχή εξαιρετικά δύσκολη για την Ορθόδοξη Εκκλησία. Στις περιοχές του ορεινού Μυλοποτάµου και του Αµαρίου, όπου εντοπίζεται το κέντρο της δράσης της οικογένειας, υπό την προστασία και τη χορηγία της, ο ορθόδοξος πολιτισµός βρίσκει πεδίο δράσης και ανταγωνίζεται αυτόν στα αστικά κέντρα. Οι νέες τάσεις, που µεταφέρθηκαν από τους καθολικούς ναούς των αστικών κέντρων της Κρήτης στην τοπική αρχιτεκτονική και γλυπτική, κατά περιπτώσεις αξιοποιούνται σε µεγάλη έκταση από τους ορθόδοξους στην ανέγερση ή την ανακαίνιση ναών. 43 εν θα επιµείνω στην ανάλυση της συγκεκριµένης αυτής οµάδας γλυπτικής, η ακριβέστερη κατάταξη και χρονολόγηση της οποίας αποτελεί αντικείµενο άλλων ανακοινώσεων και συστηµατικής έρευνας. Θα επισηµάνω µόνον για άλλη µια φορά ότι η χρονολόγηση δεν είναι πάντα εύκολη, σηµο συναντάται και σε άλλους ναούς της περιοχής, όπως η Παναγία στον Θρόνο και η Παναγία Κερά κοντά στη Μονή Ασωµάτων. 41. Gerola II, 283 εικ. 351. 42. Ξανθουδίδης ό.π. (σηµ. 35), 283-331 Κ.. Μέρτζιου, «Η συνθήκη Ενετών-Καλλέργη και οι συνοδεύοντες αυτήν κατάλογοι», ΚX 3 (1949), 262-292. 43.Μετά τον µεγάλο σεισµό του 1303,πολλές ορθόδοξες εκκλησίες επισκευάζονται ή κατασκευάζονται εκ θεµελίων. Βλ. Ζ. Ν. Τσιρπανλής,Κατάστιχο εκκλησιών και µοναστηριών του κοινού (1248-1548) (Ιωάννινα 1985), 75-83. Σηµαντικό για το θέ- µα µας είναι ότι για πολλές από τις ορθόδοξες εκκλησίες της περιοχής της «Παρακάνδιας» φρόντισαν οι Βενετοί φεουδάρχες, οι οποίοι ασφαλώς και θα αξιοποίησαν τις δικές τους καλλιτεχνικές προτιµήσεις. 20

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 7.Άι Κυρ-Γιάννης, Αλικιανός Χανίων, το νότιο θύρωµα µε τοιχογραφίες γύρω από το άνοιγµα. δεδοµένου ότι συχνά τα θυρώµατα αυτά αποτελούν µεταγενέστερες επεµβάσεις, που δεν συνδέονται µε τη χρονολόγηση της τοιχογράφησης. Από κάθε άποψη είναι αναγκαία η σύνταξη ενός corpus και η κατάταξή τους µε βάση τα ακριβώς χρονολογηµένα από επιγραφή παραδείγµατα, είτε από τον τοιχογραφικό διάκοσµο. Μέσα στον 15ο αιώνα παρατηρείται η χρησιµοποίηση κάποιων ακόµη γλυπτών στοιχείων, όπως τα γείσα, που διαχωρίζουν τις κάθετες επιφάνειες των ναών από τις καµπύλες, 44 και τα οποία συνήθως καλύπτονται από την τοιχογράφηση συχνά µάλιστα εµπλουτίζεται µε ποικίλες παραλλαγές ο υστερογοτθικός διάκοσµος, φαίνεται ότι συνεχίζει να κυριαρχεί ακόµη και στις 8. Άγιος Ιωάννης Πρόδροµος, ελιανά Κισάµου, το βόρειο θύρωµα (15ος αι. και 1894). ιδιωτικές κατοικίες. Στην περίπτωση της Ζωοδόχου Πηγής κοντά στον Αλικιανό, που χτίστηκε γύρω στο 1030 από τον όσιο Ιωάννη Ξένο 45 και επισκευάστηκε πολλές φορές, το νότιο θύρωµα καλύπτεται από τοιχογραφικό διάκοσµο (εικ. 7), όπως εν µέρει συµβαίνει και µε το θύρωµα στον ενδιαφέροντα ναό του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στα Βλαχιανά Τεµένους. 46 Στην εποχή αυτή χρονολογείται και ο τάφος του Domenico Venerio στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόµου στα ελιανά Κισάµου. 47 Αρχικά, το αρκοσόλιο αυτό ενσω- µατώθηκε στον βόρειο τοίχο, καταστρέφοντας µέρος του τοιχογραφικού διακόσµου. Τα γλυπτά του τάφου ανασυντέθηκαν το 1892 σε θύρωµα στη βόρεια πλευρά 44.Τα γλυπτά ή κτιστά γείσα, που διαχωρίζουν τις επίπεδες από τις καµπύλες επιφάνειες, αποτελούν συστατικό στοιχείο στη ναοδοµία έως και τα τέλη του 12ου αιώνα. Απουσιάζουν από τα µνηµεία του 13ου και του 14ου αιώνα, και επανέρχονται τον 15ο ως δυτική επιρροή. Καθώς εισχωρούν σταδιακά αναγεννησιακές επιδράσεις, εξελίσσονται σε πιο σύνθετες µορφές. 45. Α. Κ. Ορλάνδος, «ύο βυζαντινά µνηµεία της υτικής Κρήτης», ΑΒΜΕ, Β (1955-1956), 170-205 Ανδριανάκης, ό.π. (σηµ. 6), 14-15 Θεοχαροπούλου, Συµβολή,ό.π. (σηµ. 32), 26-32, 214-217. 46. Gerola II, 274 εικ. 337 283 σηµ. 1 εικ. 350,το τρίλοβο παράθυρο της αψίδας. 47.ό.π., σελ. 359, εικ. 397 και τόµ. IV, σελ. 238, εικ. 254 Μ. Ανδριανάκης, Α (Χρονικά 2000) (υπό έκδοση). 21

ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΝ ΡΙΑΝΑΚΗΣ Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη 9. Άγιος Νικόλαος των Renier, Παλιά Πόλη Χανίων, η βόρεια όψη (16ος αι.). 10.Άγιος Νικόλαος των Renier, Παλιά Πόλη Χανίων, εσωτερικό,άποψη από νότια (α µισό 15ου αι.). του ναού από ντόπιο λαϊκό τεχνίτη, ο οποίος τα ενέταξε σε µια ενδιαφέρουσα σύνθεση (εικ. 8). Στην ίδια εποχή χρονολογείται και το µικρό καθολικό παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου της οικογένειας Renier στην Παλιά Πόλη Χανίων (εικ 9). 48 Πρόκειται για έναν µονόχωρο καµαροσκέπαστο ναό, η οξυκόρυφη καµάρα του οποίου ενισχύεται από δύο έξεργα βεργία, τα οποία πατούν σε κιονόµορφα υφαψίδια που εξέχουν από το πλούσιο γείσο που διαχωρίζει τους κάθετους τοίχους από την καµάρα. Στον ανατολικό τοίχο υπάρχει τρίλοβη, υστερογοτθική κόγχη µε στρεπτούς κιονίσκους (εικ. 10), 49 και στον βόρειο τοίχο διακρίνεται 50 κλεισµένη αψίδα ιερού βήµατος. Ο ναός ήταν τοιχογραφηµένος. Στο ανακουφιστικό τόξο της ανατολικής θύρας, που επικοινωνεί µε το µέγαρο των Renier, υπήρχε λίθινο ανάγλυφο ιεράρχη (εικ. 11), πιθανώς του αγίου Νικολάου. 51 Παριστάνεται κατενώπιον µε υψωµένο το δεξί χέρι, πιθανόν σε στάση ευλογίας. Φορεί µακρύ χιτώνα και φαιλόνιο δυτικού τύπου, που πέφτει τριγωνικά µπροστά. Τον τράχηλο περιβάλλει το λεπτό πάλιο. Ανάλογα ισχύουν και για τον δίκλιτο ναό της Παναγίας στην Αργυρούπολη Ρεθύµνου. 52 Ο ναός ήταν αρχικά µονόχωρος, καµαροσκέπαστος µε εισόδους από 48. Gerola ΙΙ, 161 εικ. 110 Π. Τριµανδήλη-Μαγκάν, «Άγιος Νικόλαος: Παρεκκλήσι της οικογένειας Renier στα Χανιά», Ελλωτία. Ετήσια έκδοση ήµου Χανίων (1994), 229-247. 49. Σήµερα κατεστραµµένους. 50.Ο κατά µήκος άξονας του ναού είναι από βορρά προς νότο.αργότερα, η κόγχη καταργήθηκε και χτίστηκε µε τοίχο, στον οποίο τοποθετήθηκε µεταβατικό θύρωµα, τυπικό του α µισού του 16ου αιώνα, και στρογγυλός φεγγίτης (occulus) για να επικοινωνεί ο ναός µε τον δρόµο και όχι µόνο µε το µέγαρο Renier. 51. Τριµανδήλη-Μαγκάν, ό.π. (σηµ. 48), 234, 246 µε φωτογραφία in situ. Το ανάγλυφο στη συνέχεια αφαιρέθηκε από ιδιώτη και κατασχέθηκε. Σήµερα βρίσκεται στη Συλλογή της 28ης ΕΒΑ. Αν και σώζεται σε πολύ κακή κατάσταση, ο τύπος του στρογγυλοπρόσωπου, κοντογένη, ανταποκρίνεται στον ιεράρχη των Μύρων. 52. Gerola II, 240 σηµ. 7, εικ. 272, πίν. 6.Ο ναός βρίσκεται στη συνοικία Μπαροτσιανά, δίπλα σε έπαυλη της βενετοκρατίας. Πιθανόν συνδέεται µε την οικογένεια Barozzi, που είχε τα φέουδά της στην περιοχή (Francesco Barozzi, Descrittione 22