ΑΠOΜΝΗΜOΝΕΥΜΑΤΑ πως λα τα αυτοβιογραφικά κείµενα, το αποµνηµ νευµα βασίζεται στην τα τιση των προσώπων του συγγραφέα, του αφηγητή και του πρωταγωνιστή της ιστορίας. Στο αποµνηµ νευ- µα αναπλάθονται εµπειρίες και συµβάντα που έζησε και µαρτυρεί ο συγγραφέας. Aνάµεσα στα κεντρικά χαρακτηριστικά του είδους είναι η υποκειµενικ τητα και η αυτοδικαιωτική πρ θεση, δηλαδή η συστηµατική προσπάθεια του αφηγητή να παρουσιά- Παναγιώτης Ζωγράφος, Η πολιορκία των Αθηνών σει το παρελθ ν µε τρ πο που εξαίρει την προσωπική του συµβολή στα γεγον τα ή γενικ τερα δικαιώνει και µνηµειώνει την προσωπικ τητά του, πάντα απ την οπτική γωνία του χρ νου και των περιστάσεων της γραφής του έργου. Έτσι, οι αυτοβιογραφίες και τα αποµνηµονε µατα χρησιµε ουν ως πολ τιµη ιστορική πηγή χι µ νο για τις επιµέρους πληροφορίες που περιέχουν, αλλά κυρίως για τη γνώση που µας µεταφέρουν αναφορικά µε το πώς οι άνθρωποι µιας ορισµένης κοινωνικής οµάδας και εποχής βιώνουν και ερµηνε ουν τη σχέση τους µε την πραγµατικ τητα της εποχής τους. Παράλληλα µως τα απο- µνηµονε µατα συχνά διαθέτουν λογοτεχνικές αρετές που τα καθιστο ν αξι λογα και κάποτε συναρπαστικά αναγνώσµατα, πέραν της αξίας τους ως πηγών για την καταν ηση του παρελθ ντος. Στο πλαίσιο του ελληνικο 19ου αιώνα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα απο- µνηµονε µατα ανθρώπων συχνά αγράµµατων που έλαβαν µέρος στον Aγώνα και έγραψαν τη µαρτυρία τους. Στην κατηγορία αυτή ανήκει το εµβληµατικής σηµασίας έργο του Mακρυγιάννη, πως και εκείνα των Θ. Kολοκοτρώνη, Xρ. Περραιβο, Φ. Xρυσανθ πουλου ή Φωτάκου κ.ά. Στην ίδια κατηγορία συµπεριλαµβάνεται το αποµνηµ νευµα του Παναγή Σκουζέ, ο οποίος επέλεξε να επικεντρωθεί στις δραµατικές εµπειρίες που έζησαν οι κάτοικοι της τουρκοκρατο µενης Aθήνας στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Mια άλλη εξίσου ενδιαφέρουσα κατηγορία αποτελο ν τα αποµνηµονε µατα λ γιων συγγραφέων. Mια διαφορετική ψη της τελευταίας κατηγορίας δηλώνεται απ το κείµενο της Eλ. Mουτζάν-Mαρτινέγκου, το µοναδικ γνωστ αυτοβιογραφικ έργο γυναίκας των αρχών του 19ου αιώνα.
π ª ƒà π appleôìóëìôóâ Ì Ù Tα Aποµνηµονε µατα του Mακρυγιάννη γράφτηκαν απ το 1829 ως το 1850, αλλά εκδ θηκαν πολ αργ τερα, ενώ το κ ρος του έργου ως τεκµηρίου εθνικής αυτογνωσίας και, παράλληλα, ως πεζογραφικο επιτε γµατος κατοχυρώθηκε στα µέσα του εικοστο αιώνα. Tα αποσπάσµατα που επιλέξαµε προέρχονται απ την Εισαγωγή και εκφράζουν τις αρχικές προθέσεις και ορισµένες απ τις γενικές αντιλήψεις του Mακρυγιάννη που κατευθ νουν το έργο. 1829 Φλεβαρίου 26, Άργος. Είµαι διορισµένος απ την κυβέρνηση του Κυβερνήτη Καποδίστρια Γενικ ς Αρχηγ ς της Εκτελεστικής δ ναµης της Πελοπ ννησος και Σπάρτης. O σταθµ ς* µου είναι εδώ εις Άργος. Κάθοµαι και αγροικιώµαι* µε την Κυβέρνηση, και παντο εις τις επαρχίες µ αρχές κι αξιωµατικο ς, και ποτε κάνει χρεία φέρνω και γ ρα σε λα τα µέρη αυτά, διά την γενική ησυχία, και ξακολουθώ τα χρέη µου καθήµενος τον περισσ τερον καιρ ν εδώ. Και για να µην τρέχω εις τους καφενέδες και σε άλλα τοιο τα, και δεν τα συνηθώ (ήξερα ολίγον γράψιµον, τι δεν είχα πάγει εις δάσκαλο απ τα αίτια οπο θα ξηγηθώ, µην έχοντας τους τρ πους*) περικαλο σα τον έναν φίλον και τον άλλον και µ έµαθαν κάτι περισσ τερον εδώ εις Άργος, οπο κάθοµαι άνεργος. Αφο λοιπ ν καταγίνηκα ένα δυο µήνες να µάθω ετο τα τα γράµµατα οπο βλέπετε, εφαντάστηκα να γράψω τον βίον µου, σα έπραξα εις την µικρή µου ηλικία και σα εις την κοινωνία, ταν ήρθα σε ηλικία, και σα διά την πατρίδα µου, οπο µπήκα εις της Εταιρείας το µυστήριον διά τον αγώνα της λευτεριάς µας και σα είδα και ξέρω οπο γιναν εις τον Αγώνα, και σε σα κατά δ ναµη συµµέθεξα κι εγώ κι έκαµα το χρέος µου, εκείνο οπο µπορο σα. εν έπρεπε να έµπω εις αυτ το έργον ένας α- γράµµατος, να βαρ νω τους τίµιους αναγνώστες και µεγάλους άντρες και σοφο ς της κοινωνίας, και να τους βάλω σε βάρος, να τους κινώ την περιέργειά τους και να χάνουν τις πολ τιµες στιγµές εις αυτά. Αφο µως έλαβα και εγώ ως άνθρωπος αυτήνη την αδυναµίαν, σας ζητώ συγγνώµη εις το βάρος οπο θα σας δώσω. Αν είµαι τίµιος άνθρωπος, θέλω γράψει την αλήθεια, καθώς έγιναν τα γραφ µενα, οπο θα σηµειώσω. λοι οι αναγνώστες έχετε * σταθµ ς: υπηρεσία * αγροικιώµαι: συνεννοο µαι * οι τρ ποι: τα µέσα [46]
ΑΠOΜΝΗΜOΝΕΥΜΑΤΑ Γ ιάννης Μακρυγιάννης Γιάννης Ψυχοπαίδης, Το σπασµένο σπαθί του Μακρυγιάννη χρέος πρώτα να ρευνήσετε διά την διαγωγή µου, πώς φέρθηκα εις την κοινωνία και Αγώνα, και αν τιµίως φέρθηκα, βάλετε βάση και εις τα γραφ µενά µου αν ατίµως φέρθηκα, µην πιστε ετε τίποτας. Και αφο µάθετε τι φέρθηκα τιµίως και ιδείτε σηµειωµένα έγγραφα και απ δειξες, αρχή και τέλος, απ διαφ ρους, απ κυβέρνησες και απ αρχές και απ άλλους πολλο ς, θεν χρηµάτισα* εγώ µε τους αδελφο ς µου συναγωνιστάς, οπο µ αξίωσε ο Θε ς να έχω εις την οδηγίαν µου, λο καλ τερο ς µου εις τον αγώνα και εις υπηρεσίες, θεν διατάχτηκα. [ ] Η πατρίδα του κάθε ανθρώπου και η θρησκεία είναι το παν και πρέπει να θυσιά- * χρηµάτισα: υπηρέτησα [47]
ΑΠOΜΝΗΜOΝΕΥΜΑΤΑ ζει και πατριωτισµ ν και να ζει αυτ ς και οι συγγενείς του ως τίµιοι άνθρωποι εις την κοινωνία. Και τ τε λέγονται έθνη, ταν είναι στολισµένα µε πατριωτικά αιστήµατα το αναντίον λέγονται παλι ψαθες των εθνών και βάρος της γης. Και διά το το, ως πατρίδα γενική του κάθε ενο και έργο των αγώνων του µικρ τερου και αδ νατου πολίτη, έχει κι αυτ ς τα συµφέροντά του εις αυτήνη την πατρίδα, εις αυτήνη την θρησκεία. εν πρέπει ο άνθρωπος να βαρ νεται και να αµελεί αυτά και ο προκοµµένος πρέπει να φωνάζει ως προκοµµένος την αλήθεια, το ίδιον και ο απλ ς. τι κρικέλα* δεν έχει η γης να την πάρει κανείς εις την πλάτη του, ο τε ο δυνατ ς ο τε ο αδ νατος και - ταν είναι ο καθείς αδ νατος εις ένα πράµα και µ νος του δεν µπορεί να πάρει το βάρος, και παίρνει και τους άλλους και βοηθο ν, τ τε να µην φαντάζεται να λέγει ο αίτιος* εγώ να λέγει εµείς. τι βάναµε λοι τις πλάτες, χι ένας. Oι άρχοντές µας, οι αρχηγοί µας έγιναν «Εκλαµπρ τατοι», έγιναν «Γενναι τατοι», και οι ντ πιοι και οι φερτικοί,* µως τίποτας δεν τους αναπε ει.* Ήµασταν φτωχοί, εγίναµεν πλο σιοι. Ήταν ο Κιαµίλµπεγης εδώ εις την Πελοπ ννησο και οι άλλοι Το ρκοι πλουσι τατοι, έγινε ο Κολοκοτρώνης και οι άλλοι συγγενείς και φίλοι πλο σιοι απ γες,* αργαστήρια, µ λους, σπίτια, σταφίδες και άλλα πλο τη των Το ρκων. ταν ο Κολοκοτρώνης και οι σ ντροφοί του ήρθαν απ τη Ζάκυνθο, δεν είχαν ο τε πιθα- µή γης τώρα φαίνεται τι έχουν. Το ίδιον και εις τη Ρο µελη. Γκο ρας και Μαµο ρης, Κριτζώτης, Γριβαίγοι, Στάικος και οι άλλοι, Τζαβελαίγοι και άλλοι πολλοί. Και τι ζητο νε απ το Έθνος; Μιλιο νια* ακ µα διά τις µεγάλες δο λεψες.* Και σε αυτά ποτές δεν αναπε ονται λο ν µους και φατρίες διά το καλ της πατρίδος, λο αυτ πασκίζουν. σα έπαθε η πατρίς διά τους «ν µους» και το καλ αυτηνών, και σα παλικάρια σκοτώθηκαν, δεν τα παθε η πατρίς εις τον αγώνα των Το ρκων. Κατοικίσαµεν τους κατοίκους µέσα στα σπήλαια και ζο νε µε τα θερία, και ρηµώσαµε τους τ πους και εγίναµε η παραλυσία του κ σµου. λα αυτά µου δώσαν αφορµή να µάθω γράµµατα εις τα γεράµατα, να τα σηµειώσω λα. Ένας απ αυτο ς ήµουν και εγώ. Ας γράψει άλλος διά µένα,τι γνωρίζει. Εγώ την αλήθεια θα την ειπώ γυµνή. τι έχω το µερίδι µου σ αυτήνη την πατρίδα θα ζήσω εγώ και τα παιδιά µου. Στρατηγ ς Μακρυγιάννης, Αποµνηµονε µατα, εκδ. Μπάυρον * κρικέλα: µεγάλος κρίκος, χαλκάς * ο αίτιος: ο υπε θυνος * φερτικοί: φερτοί, επείσακτοι * αναπε ει: αρκεί * γες: εκτάσεις γης * µιλιο νια: εκατοµµ ρια * δο λεψες: υπηρεσίες [48]
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ Γ ιάννης Μακρυγιάννης ƒ π 1 2 3 4 5 ÔÈÔ Â Ó È Ô ÛÎÔapplefi ÙˆÓ AappleÔÌÓËÌÔÓÂ Ì ÙˆÓ, Û ÌÊˆÓ Ì ٠ÂÈÛ ÁˆÁÈÎ Û fiïè ÙÔ M ÎÚ ÁÈ ÓÓË; O M ÎÚ ÁÈ ÓÓË Ó Ê ÚÂÙ È Û Ó ÛÙ Ï Á ÁÚ ÌÌ Ù appleô ÁÓˆÚ ÂÈ. TÈ ÂÍ appleëúâùô Ó Ù ÔÈ Ó ÊÔÚ ; ÔÈ ÂÓÙ appleˆûë Û ËÌ Ù Û Ù ÁÈ ÙÔ Ú ÎÙ Ú ÙÔ, Ì ÛË ÙË ÁÏÒÛÛ Î È ÙÔ ÊÔ appleô ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ; «EÁÒ ÙËÓ Ï ıâè ı ÙËÓ ÂÈappleÒ Á ÌÓ». Ò Î Ù Ï ÓÂÙ ٠ÙËÓ appleâú ÊËÌË ÊÚ ÛË ÙÔ M ÎÚ ÁÈ ÓÓË; M appleôèô ÙÚfiappleÔ ÂappleÈ ÂÈÚÂ Ô M ÎÚ ÁÈ ÓÓË Ó ÎÂÚ ÛÂÈ ÙËÓ ÂÌappleÈÛÙÔÛ ÓË ÙÔ Ó - ÁÓÒÛÙË ÙÔ ;  Ù ÛÙÔ È ÎÙ Ô ÙÔ appleïô ÛÈÔ ÏÈÎfi ÁÈ ÙÔ M ÎÚ ÁÈ ÓÓË (http://www.makriyannis.gr). ÏÔËÁËı Ù ÛÙÔ appleï ڠΠÌÂÓÔ ÙˆÓ AappleÔÌÓËÌÔÓÂ Ì ÙˆÓ Î È È ÛÙ ÙÔ Ó Ï ÙÈÎfi ÈÔÁÚ ÊÈÎfi ÛËÌ ˆÌ ÁÈ ÙÔ M ÎÚ ÁÈ ÓÓË (http://www.omhros.com/makr/). IA EMATIKH ƒ ƒπo  Ù apple Ó Î ÙÔ Ó ÁÈÒÙË ZˆÁÚ ÊÔ appleô Û Â È ÛÙËÎ Ó applefi ÙÔ 1836 ˆ ÙÔ 1839 «Î Ù ÛÙÔ ÛÌfiÓ, apple ÁfiÚ ÛÈÓ Î È È È ˆÓ ÂÍfi ˆÓ» ÙÔ M ÎÚ ÁÈ ÓÓË. ÔÎÈÌ ÛÙÂ Ó Û ÁÎÚ ÓÂÙ ÙËÓ Ù ÓÈÎ ÙÒÓ ÙˆÓ ÂÈÎ ÛÙÈÎÒÓ ÚÁˆÓ Ì ÙÔ Û ÁÁÚ ÊÈÎfi ÊÔ ÙˆÓ AappleÔ- ÌÓËÌÔÓÂ Ì ÙˆÓ. [49]
π µ ª À -ª ƒ π À ÙÔ ÈÔÁÚ Ê H Aυτοβιογραφία της Zακυνθινής λ γιας Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832), µια σηµαντική ιστορική µαρτυρία και συγχρ νως το πρώτο αξι λογο δείγµα γυναικείας γραφής στη νεοελληνική γραµµατεία, πρωτοεκδ θηκε το 1881.Tα αποσπάσµατα που επιλέξαµε αναφέρονται στην αναζήτηση της ελευθερίας απ µια νέα γυναίκα των αρχών του 19ου αιώνα και φανερώνουν την αντίδρασή της στο άκουσµα της είδησης για την επανάσταση του 1821, αλλά και τη συνείδηση του αποκλεισµο της απ κάθε µορφή δηµιουργικής ζωής και την αγωνία της για την τ χη του πνευµατικο της έργου. ις το τον τον καιρ ν, δηλαδή τη 25 Μαρτίου 1821, την ηµέραν του Ευαγγελισµο, έρχεται ο ποτέ* διδάσκαλ ς µου Θεοδ σιος ηµάδης, και µας κάµνει γνωστ ν µε πολλήν του χαράν πως οι Γραικοί ανήγειραν* τα πλα εναντίον των Oθωµανών, πως η Πάτρα και οι πλησίον της χώρες ήδη είχον σείσει τον ζυγ ν της σκλαβίας, και πως οι επίλοιπες χώρες, κατά την συµφωνίαν ίσως, είχαν τ τε καµωµένον το ίδιον, αλλά, ως πλέον µακράν, ακ µη η είδησις δεν ήτον φθασµένη εις την Ζάκυνθον. O τως είπεν ο µα ρος,* δι τι τέτοια ήτον η φήµη, οπο παρευθ ς έτρεξεν. Εγώ εις τα λ για του άκουσα* το αίµα µου να ζεσταίνει, επεθ µησα απ καρδίας να ήθελεν ηµπορώ να ζωστώ άρµατα, επεθ µησα απ καρδίας να ήθελε ηµπορώ να τρέξω διά να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους, που δι άλλο καθώς εφαίνετο δεν επολεµο σαν, παρά διά θρησκείαν και διά πατρίδα, και διά εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν, η οποία, καλώς µεταχειριζοµένη, συνηθά να προξενεί την αθανασίαν, την δ ξαν, την ευτυχίαν των λαών. Επεθ µησα, είπα, απ καρδίας, αλλά εκοίταξα τους τοίχους του σπιτιο, που µε εκρατο σαν κλεισµένην, εκοίταξα τα µακρά φορέµατα της γυναικείας σκλαβίας και ενθυµήθηκα πως είµαι γυναίκα, και περιπλέον γυναίκα Ζακυνθία, και αναστέναξα, αλλά δεν έλειψα µως απ το να παρακαλέσω τον Oυραν ν διά να ήθελε τους βοηθήσει να νικήσουν, και τοιο της λογής να αξιωθώ και εγώ η ταλαίπωρος, να ιδώ εις την Ελλάδα επιστρεµµένην την ελευθερίαν και, µαζί µε αυτήν, επιστρεµµένας εις τας καθέδρας* τους τας σεµνάς Μο σας, απ τας οποίας η τυραννία των Το ρκων τ σον και τ σον καιρ ν τας εκρατο σε διωγµένας. [ ] * ποτέ:άλλοτε * ανήγειραν: σήκωσαν * ο µα ρος:ο δ στυχος * άκουσα: ένιωσα, αισθάνθηκα * καθέδρα: έδρα [50]
Α ΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου Εγώ εφοβ µουν µεγάλως λα εκείνα τα κακά, που ηµπορο ν να συνέβουν εις µίαν υπανδρευµένην, αλλά περισσ τερον απ λα εφοβ µουν µεγάλως µην είχε τ χει να πάρω κανένα απ εκείνους τους άνδρας, οπο θέλουν να έχουν την γυναίκα τους ωσάν σκλάβα, και την νοµίζουν διά κακήν, οπ ταν αυτή ωσάν σκλάβα δεν θέλει να φέρεται. Βλέποντας τέλος πάντων και τον αδελφ ν µου τοιο της λογής ενάντιον εις την γνώµην οπο είχα διά το µοναστήρι, εκοινολ γησα,* τ σον εις αυτ ν ωσάν και εις τον θείον µου, τον στοχασµ ν οπο µου ήλθε διά να υπάγω να ησυχάσω εις εκείνο το µετ χι* µας, οπο εδώ επάνω ήδη εµελέτησα.* Το το το πράγµα εφάνη απαίσιον και εις τους δ ο, θεν εγώ τ τε ευρέθηκα εις την µεγαλυτέραν στενοχωρίαν, οπο δ ναται να ευρεθεί άνθρωπος εις τον κ σµον. χι να υπάγω να ησυχάσω* διατί δεν ηθέλησαν οι συγγενείς µου χι να υπανδρευθώ διατί εγώ δεν ήθελα έπρεπε λοιπ ν να µείνω διά παντ ς εις το σπίτι. ιά παντ ς εις το σπίτι! Α! το τος ο στοχασµ ς µε έκαµνε να Χαράλαµπος Παχής, Κερκυραία κ ρη τροµάζω εγώ έβλεπα καλά πως το το το σπίτι εξ αποφάσεως ήθελε µου προξενήσει γλήγορον και κακ ν θάνατον. Μέρα και ν κτα κλεισµένη, χωρίς να δ ναµαι να πηγαίνω µήτε εις εκκλησίαν, µήτε εις περιδιάβασιν,* χωρίς να έχω την παραµικράν ξεφάντωσιν, χωρίς να έχω πλέον ελπίδα διά να αλλάξω ζωήν, χωρίς να ακο ω άλλην οµιλίαν παρά εκείνην του πατρ ς µου (επειδή ο αδελφ ς µου και ο θείος µου ή ολίγον ή τίποτε* συνοµιλο σαν µαζί µε εµάς τες γυναίκες), ο οποίος άλλο δεν έκανε, παρά να λέγει τα πλέον δυστυχισµένα και µελαγχολικά λ για οπο ποτέ να ειπώθησαν, ήσαν λα πράγµατα, οπο µου έδιναν µίαν µεγαλοτάτην θλίψιν και στενοχωρίαν, πάθη οπο γλήγορα εξ αποφάσεως* έµελλε να µε γκρεµνίσουν εις το µνήµα. Τι λοιπ ν, έλεγα µε τον εαυτ ν µου, έχω να αποθάνω, και ν αποθάνω χωρίς να κάµω καλ ν; Χωρίς να εκπληρώσω εκείνο το τέλος,* διά το οποίον βάνει ο θε ς τον άνθρωπον εις τον κ σµον; υστυχισµένη Ελίζα! Πο είναι τώρα εκείνη η ευτυχεστάτη και ενάρετη ζωή, την οποίαν επήγαινες προφθάνοντας µε του νο ς σου τα µάτια; Και σεις, µα ρα µου συγγράµµατα,* που σας αγαπο σα και ήθελα το καλ ν σας,τι λογής µία αγαπητή µητέρα το θέλει εις τα τέκνα της έχετε, κλεισµένα εδώ µέσα που * εκοινολ γησα: ανακοίνωσα * µετ χι: αγροικία * εδώ επάνω ήδη εµελέτησα: ήδη ανέφερα προηγουµένως * να υπάγω να ησυχάσω: να αποσυρθώ σε ησυχαστήριο, µοναστήρι * περιδιάβασις: περιπλάνηση, περίπατος * τίποτε: καθ λου * εξ αποφάσεως: εκο σια * τέλος: σκοπ ς * συγγράµµατα: έργα, πραγµατείες [51]
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ σας έχω, να χορτάσετε την κοιλίαν των σαράκων,* ή έχει κανένα καιρ ν ο αδελφ ς µου να σας εβγάλει και να σας δώσει εις τους δο λους του, διά να σας ξεσχίζουν και να µεταχειρίζονται τα µέλη σας εις τας χρείας* του µαγειρείου; Εγώ αποθνήσκω, αλλά π σον ο θάνατ ς µου ήθελε µε λυπεί ολιγ τερον, αν ίσως ηµπορο σα να σας παραδώσω εις κανένα σπουδαίον, εις κανένα που να τιµά, και χι να καταφρονεί, τα γεννήµατα της αγχινοίας*! Ε. Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία, Ωκεανίδα * σάρακες: σκ ροι * εις τας χρείας: για τις ανάγκες * αγχίνοια: ευστροφία, πνευµατική δραστηρι τητα ƒ π 1 2 3 4 «K È ÂÓı Ì ıëî appleˆ Â Ì È Á Ó Î». Ò ÔÚ ÂÙ È Ë ı ÛË ÙË Á Ó Î ÛÙÔ Î - ÌÂÓÔ; Ò apple ÚÔ ÛÈ ÔÓÙ È ÛÙÔ Î ÌÂÓÔ ÔÈ ÓÓÔÈ ÙË ÂÏ ıâú Î È ÙË ÛÎÏ È ; ÔÎÈÌ ÛÙÂ Ó Ó Ï ÛÂÙ ÙËÓ apple ÚÔÌÔ ˆÛË ÙˆÓ «Û ÁÁÚ ÌÌ ÙˆÓ» Ì apple È È («ÁÂÓÓ - Ì Ù ÙË Á ÈÓÔ»), ÛÙËÓ Î Ù ÏËÍË ÙÔ appleôûapple ÛÌ ÙÔ. ÙË Û Ó ÂÈ, appleúôûapple ı - ÛÙÂ Ó appleúôû ÈÔÚ ÛÂÙ appleò ÂÓÓÔÂ Ë M ÚÙÈÓ ÁÎÔ «ÙÔ Ù ÏÔ, È ÙÔ ÔappleÔ ÔÓ ÓÂÈ Ô ıâfi ÙÔÓ ÓıÚˆappleÔÓ ÂÈ ÙÔÓ ÎfiÛÌÔÓ».  appleôèôó Ó ÁÓÒÛÙË ÓÔÌ ÂÙ fiùè appleâ ı ÓÂÙ È Ë M ÚÙÈÓ ÁÎÔ ; TÈ ÂappleÈ ÈÒÎÂÈ Ó ÙÔ ÌÂÙ Ê ÚÂÈ; IA EMATIKH ƒ ƒπo Â Û ÓÂÚÁ Û Ì ÙÔ Î ıëáëù ÙË πûùôú Î È ÙË ÔÈÓˆÓÈÎ Î È ÔÏÈÙÈÎ Áˆ- Á, Û ÁÎÂÓÙÚÒÛÙ ÛÙÔÈ Â ÁÈ ÙËÓ Î ıëìâúèó ˆ, ÙÈ Ó ÙfiÙËÙ ÂÎapple  ÛË Î È ËÌÈÔ ÚÁÈÎ ÎÊÚ ÛË ÌÈ Ó Á Ó Î ÛÙÈ Ú ÙÔ 19Ô ÈÒÓ. Ò ÎÚ ÓÂÙ ÙË ı ÛË ÙË Î È ÙÔÓ appleâúèôúèûì ÓÔ ÎÔÈÓˆÓÈÎfi ÙË ÚfiÏÔ; [52]
À O Ô ÌÔ Tο χρονικ του Παναγή Σκουζέ (1777-1847) γράφτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1840 και ιστορεί τα πάθη του ίδιου, της οικογένειάς του, αλλά και των άλλων Aθηναίων, την περίοδο που τυραννο σε την π λη ο χατζη-aλής Xασεκής, απ το 1772 ως το 1796. H επιδηµία της πανο κλας, ο ξαφνικ ς θάνατος της µάνας του και η πτώχευση του πατέρα του έκαναν τον εντεκάχρονο Παναγή να διακ ψει οριστικά τις σπουδές του, να βρεθεί κρατο µενος στη φυλακή ( µηρος στη θέση του πατέρα του) και, στη συνέχεια, να γίνει για ένα διάστηµα υπηρέτης. Συγγενής του Mακρυγιάννη, απ τον οποίο ενδεχοµένως εµπνε στηκε και το δικ του αυτοβιογραφικ έργο, ο Σκουζές καταθέτει τη µαρτυρία του µε ακέραιο ήθος, εκφραστική λιτ τητα και περιγραφική ακρίβεια. Σπ ρος Παπαλουκάς, Αγ ρι µε τιράντες 1841. Εν ον µατι Κυρίου θέλω ιστορήσω τον βίον µου εγώ ο ίδιος. Αλλά πρώτον θέλω αρχίσει την αιτία της δυστυχίας των Αθηναίων, οµο και του πατρ ς µου, οπο ακολο θησε, και η Αθήνα ερήµωσεν και έφυγαν τα τρία πέµπτα των Αθηναίων, οπο επήγαν εις Ανατολήν εις τα νησιά και λοιπά πλησι χωρα* εξαιτίας της µεγάλης τυραννίας του χατζη-αλή, Χασεκή ονοµαζοµένου. Θέλω γράψει τα σα οι γονείς µου µου είπαν µέρος περί του τυράννου, σα εγώ δεν είδα µήτε ενθυµο µην ως µικρ ς απ τα 1772 έως τα 1784, οπο άρχισα να βλέπω και να ενθυµο µαι τα του τυράννου και των οπαδών του. Εγώ, ο Παναγής Σκουζές, εγεννήθηκα εις Αθήνα εις τα 1777 απ γονείς αυτ χθων* Αθηναίους. O πατήρ µου ηµήτριος του Νικολάου Σκουζέ, η µήτηρ µου Σαµαλτάνα θυγατέρα του Θανάση Λιµπέριου-Παναγιωτάτζη. Απ οικογένειες και οι δ ο τάξης * πλησι χωρα: κοντινά µέρη * αυτ χθων: ντ πιος [53]
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ δευτέρας, εκτ ς απ τας 12 οικογενείας των Αθηναίων των αριστοκρατών Κοτζια- µπάσηδων.* Ήτον σχεδ ν µιαν οικογένεια απ τας 24 οικογενείας, οπο οι αριστοκράτες εφοβο ντο ως ευκαταστάτους και µε ολίγην παιδείαν. O πατήρ µου ήτον την τέχνην σαπονγγής.* Oµοίως ήτον και ο πατήρ της µητρ ς µου σαπονγγής. O δε πατήρ του πατρ ς µου ήτον έµπορος εις τα προϊ ντα του τ που. Oι γονείς µου ήτον Χριστιανοί Oρθ δοξοι της Ανατολικής Εκκλησίας. Έχαιρον υπ ληψη, είχον κτήµατα και χρή- µατα. Η επιστήµη* του πατρ ς µου ήταν επικερδής. [ ] Γενοµένου το του ο πατήρ µου εστεφανώθη την δευτέραν γυναίκαν. Αλλά δεν την ήβρεν ως την πρώτην εις καµιάν επιδεξι τητα.* Τ τε ο πατήρ µου, απ τον θάνατον της µητρ ς µου, απ το θανατικ ν οπο ακολο θησε, απ την ανάξιαν γυναίκαν, και απ τον ερχοµ ν του χατζη-αλή οπο άρχισε την τυραννίαν, την σερµαγήν* του την ετελείωσεν. Το εισ δηµα λαδιο το ελάµβανεν ο χατζη-αλής. Επώλησεν τα κτήµατά του, στερον µη έχοντας άλλο τι, τον εφυλάκωσαν διά το κατάστιχον,* λεγ µενον τ τε δ σιµον τυραννίας. Ήβγεν αυτ ς απ την φυλατζήν* διά να οικονοµήσει χρήµατα, βάζοντας µένα εις φυλατζήν ως αµανέτι,* υποθήκην. Αλλά τ τες ποιος εδάνειζεν; ή ποιος είχεν; Ή, και αν κανένας Χριστιαν ς είχεν, πώς εκοτο σεν* να δανείσει ή να κάµει καµίαν αγοράν; Εκτ ς των Oθωµανών, οπο δεν υπ κειντο εις καµίαν τυραννίαν. Αλλά οι Oθωµανοί, µερικοί που εσώζοντο,* δεν εδάνειζον, αλλά αγ ραζαν κτήµατα παρατιµής.* O πατήρ µου δεν ηµπ ρεσε να εξοικονοµήσει χρήµατα. Κινητά δεν είχεν να πωλήσει. Τα κινητά της µητρ ς µου του τα είχαν πάρει, ως αντίκρυ φαίνεται. Της µητριάς µου τα ψιλικά της ρουχικά, τα είχαν κλέψει ταν ήβγαµεν εις Χαλάντρι απ το θανατικ ν (ακ µη και του πατρ ς µου τα ρουχικά και λοιπά), οπο η π λις ήτον έρηµη µ νον οι Το ρκοι ήτον εις την π λιν µεινεσµένοι, οπο δεν εφοβο ντο την πανώλην* και έρηµος ντας η π λις, ένας Το ρκος γείτονάς µας, ντερβίσης Αγάκος, ήµπεν µε σκάλαν εις το σπίτι και έκλεψεν λα, οµο και το χαλκωµατικ ν.* Εγώ έµεινα εις φυλακήν µίαν ολ κληρην εβδοµάδα. O πατήρ µου ήρχετο κάθε αυγή και µου ήφερνεν ολίγον ψωµί και ολίγες ελιές. Εγώ του ήλεγα: πατέρα, π τε θα µε βγάλεις απ την φυλακήν; Αυτ ς µου ήλεγεν: παιδί µου, δεν ηµπορώ να οικονοµήσω χρήµατα, και εγώ τι να κάνω δεν ηξε ρω. Εγώ τ τες ήµουν χρονών 11 µ λις, η στενοχωρία της φυλατζής, µε τσαλαπατο σαν οι άνθρωποι. Μου λέγει ο πατήρ µου: παιδί µου, άλλο δεν στοχάζοµαι, να πωλήσω τα ελαι δεντρα 60, οπο είναι εις Χρυσαγιώτισσα, της µητρ ς σου. Αµέ τι άλλο να κάµω; Εγώ του είπα: κάµε να ξεφυλακιστώ. Και έτζι τα πωλεί προς γρ σια τρία και πληρώνει το δ σιµον και µε βγάνει. * Κοτζιαµπάσηδες: προεστοί * σαπονγγής: σαπωνοποι ς * η επιστήµη: το επάγγελµα * επιδεξι τητα: ικαν τητα * σερµαγή: κεφάλαιο, απ θεµα χρηµάτων * κατάστιχον: φ ρος (µεταφορικά) * φυλατζή: φυλακή * αµανέτι: ενέχυρο * εκοτο σεν: τολµο σε * εσώζοντο: διατηρο σαν τα υπάρχοντά τους * παρατιµής: φτηνά * πανώλης: πανο κλα, επιδηµική αρρώστια * χαλκωµατικ ν: χάλκινα µαγειρικά σκε η [54]
Ο ΒΙΟΣ ΜΟΥ Παναγής Σκουζές Έως τ τε µε είχεν εις το Ελληνικ ν σκολείον λεγ µενον, εις τον διδάσκαλον Σαµουήλ Κουβελάνον, και είχα προχωρήσει έως την χρηστοήθειαν λεγοµένην τ τε. Αλλ ο πατήρ µου απ την δυστυχίαν µε ήβγαλεν λέγοντάς µου τι η περίστασίς µας είναι δεινή, να µε βάλλει εις µέρος να παίρνει τίποτες να πληρώνει το χαράτζι ν* µου. Έτζι µε ήβγαλεν απ το σχολείον ηξε ροντας να γράφω µ νον, καθώς και βλέπετε τα παρ ντα γράµµατα, και µ εσυµφώνησε τον χρ νον διά γρ σια πέντε, και να µε ταγίζει* ο πατέρας µου. Αυτοί ήτον τρεις συντρ φοι: Αντρέας Πεφάνης, Ιωάννης Ζωγράφος, Σπ ρος Λιµπέριος-Παναγιωτάτζης, (αδελφ ς της µητρ ς µου, απ έναν πατέραν µως). Είχαν αργαστήριον πραγµατευτάδικον. O καθείς είχεν διά σερµαγήν του απ γρ σια 100 µ νον. Ήµουν εις χρέος να παγαίνω εις τα τρία σπίτια να υπηρετώ τον µα στρον µου έτζι τ τε έλεγον τους µαστ ρους τα παιδιά: µα στρο, και την γυναίκα του µα στρα. Έως το µεσηµέρι υπηρετο σα εις τα σπίτια τας µα στρας µου: νερ απ την βρ ση, σκο πισµα και άλλας υπηρεσίας και τα λοιπά. Ερχ µενος εις το εργαστήριον να µε βάζουν να πλέκω γαϊτάνια, σιρίτια* και λοιπά τ τε σοι επωλο σαν την µανιφατο ραν,* οπο λέγοµεν σήµερον, έκαµνον και τον καζάση.* Εις λα αυτά µε µεταχειρίζονταν και µε την αράδαν, µε έστελναν και εµάζευα και ελιές απ τα ελαι- δεντρα. ιά πληρωµήν τον χρ νον γρ σια 5. Και κάθα Κυριατζή, τελειωµένου του παζαριο, να παίρνω µανδήλια και λοιπά, να γυρίζω εις τους µαχαλάδες* να πωλώ, και µε έθρεφεν ο πατήρ µου µ λις καµίαν βολά µου εφίλευον οι µα στρες µου ολίγα τζίτζιφα* ή ολίγα ξυλοκέρατα.* Το εσπέρας επήγαινα εις το οσπίτιον του πατρ ς µου να τρώγω. Την αυγήν έπαιρνα το καρτάλιον µε το ψωµί µου. Αυτοί δεν µε έδιδαν ειµή τα γρ σια 5 τον χρ νον, παπο τζια σα εκαταλο σα* και ένα άσπρον τρίτον του παρά κάθα 15 ηµέρες, διά να ξυριστώ. Και ξ λο ταν αυθαδίαζα ή ταν δεν έκαµνα το χρέος µου. Μερικές βολές µε τον φάλαγγα* εις τους π δας. Επαροµοίως θέλω διηγηθώ και των διδασκάλων την παιδείαν. Άµα ήθελεν παρησιαστεί το παιδί εις το σχολείον και ήτον περασµένος ο καιρ ς, η πρ χειρος παιδεία ήτον του διδασκάλου του αγριοκαλ γηρου. Είχεν βο ρδουλαν λεγ µενον βο νευρον. Ανοίγοντας το ένα χέρι και το άλλο, να τον δίδει απ µίαν εις το χέρι και να τον βάζει ρθιον να σταθεί ολίγον µε το ένα ποδάρι να κλονίζεται. Αν το σφάλµα ήτον περισσ τερον, ένα παιδί µεγαλι τερον τον φταίχτην τον έπαιρνεν εις τες πλάτες του, βαστώντας τες δ ο χείρες εις τους ώµους του, και ο διδάσκαλος εξ λιζεν εις τους κώλους. Αν ήθελεν του φανεί του διδασκάλου αλλέως, είχον τον φάλαγγα έτοιµον: * χαράτζιον: κεφαλικ ς φ ρος * να µε ταγίζει: να µε τα ζει, να µε θρέφει * γαϊτάνια, συρίτια: λεπτά διακοσµητικά κορδ νια * µανιφατο ρα: χειροτεχνικά προϊ ντα, ιδίως υφάσµατα * καζάσης: µεταξουργ ς * µαχαλάς: γειτονιά * τζίτζιφα: είδος καρπο * ξυλοκέρατα: χαρο πια * εκαταλο σα: έφθειρα, κατέστρεφα * φάλαγγας: βασανιστήριο, σωµατική ποινή [55]
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ του έβαζαν τα δ ο π δια, έστριφταν τον φάλαγγα δ ο παιδιά και ο διδάσκαλος έδερνεν εις τους π δες το παιδίον. Π τε έβαζεν δ ο παιδιά, απ ένα ποδάρι του καθεν ς. O φάλαγγας ήτον ένα ξ λον, απ ένα µέτρον έως 6 ρο πια µακρι ς, µε δ ο τρ πες έως ένα ρο πι η µία απ την άλλην ένα σκοινί περασµένο, έχοντας δ ο κ µβους εις τες άκρες να µην ξεπερνά. Αυτο * έβαζαν τες π δας και έστριφαν το ξ λον και έσφιγγαν τα π δια εις τους αστραγάλους αποκάτω και ο διδάσκαλος έδερνεν. Πολλά παιδιά απ την φωνήν του αγριοδιδασκάλου εκατουρι ντο απ τον φ βον των, ταν εφώναζεν «βρε θεοκατάρατε» του παιδιο. Εις τα Ελληνικά σχολεία Αθανασίου, Μπενιζελάκη και στερον Σαµουήλ Κουβελάνου, ήτον ολιγ τερον. Πλην ο φάλαγγας και οι βο ρδουλοι δεν έλειπαν και απ αυτά. Π. Σκουζές, Αποµνηµονε µατα,κέδρος * αυτο : εκεί ƒ π 1 2 3 «EÓ ÔÓfiÌ ÙÈ K Ú Ô ı ψ ÈÛÙÔÚ Ûˆ ÙÔÓ ÔÓ ÌÔ ÂÁÒ Ô ÈÔ».  ÙÈ appleèûùâ ÂÙ fiùè appleô- Ï appleâè Ë Âapple ÎÏËÛË ÙÔ ÂÔ ÛÙËÓ Ú ÙÔ ÙÔ ÈÔÁÚ ÊÈÎÔ ÎÂÈÌ ÓÔ ; È appleôèô ÏfiÁÔ appleèûùâ ÂÙ fiùè ÙÔ ÈÔÁÚ ÊÂ Ù È Ô ÎÔ ;  ÙÈ appleôûîôappleâ ÙÔ Î ÌÂ- Ófi ÙÔ ; Ò Ú ÎÙËÚ ÂÙ ÙÈ Û Óı Πˆ Î È ÂÎapple  ÛË ÙˆÓ apple È ÈÒÓ appleô ÂappleÈÎÚ ÙÔ Û Ó ÛÙËÓ appleúôâapple Ó ÛÙ ÙÈÎ Aı Ó, fiappleˆ appleâúèáú ÊÔÓÙ È applefi ÙÔ ÎÔ ; ÔÈÔÈ apple Ú ÁÔÓÙ ÓÔÌ ÂÙ fiùè  ı ÓÔÓÙ È ÁÈ Ù ÙÈ Û Óı Π; IA EMATIKH ƒ ƒπo Â Û ÓÂÚÁ Û Ì ÙÔÓ Î ıëáëù ÙË πûùôú, Û ÁÎÂÓÙÚÒÛÙ ÛÙÔÈ Â ÁÈ ÙËÓ Ó ÙÚÔÊ Î È ÙËÓ ÂÎapple  ÛË ÙˆÓ apple È ÈÒÓ ÛÙ Ù ÏË ÙÔ 18Ô ÈÒÓ, ÛÙËÓ E ÚÒappleË Î È ÛÙËÓ ÙÔ Ú- ÎÔÎÚ ÙÔ ÌÂÓË ÏÏ. [56]