Εικόνα Προφήτη Ηλία. Ναός Αγίου Δηµητρίου Οικονόµου. Καστοριά. ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 21, 2007 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 21, 2007 ISSN 1106-5311
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 21, 2007 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 21, 2007 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010
Γενική επιμέλεια έκδοσης Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Κατερίνα Τζαναβάρη Διορθώσεις κειμένων Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Κατερίνα Τζαναβάρη Μιχάλης Ιντζές ΙSSN 1106-5311 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ KAI ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ, ΑΡIΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, 2010 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή www.ziti.gr
διευρημένη από φέτος οργανωτική ομάδα της ετήσιας αρχαιολογικής συνάντησης για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη με H ιδιαίτερη ικανοποίηση εγκαινιάζει την έναρξη της τρίτης δεκαετίας των πρακτικών της 21ης συνάντησης, η οποία αφορά στη δραστηριότητα του έτους 2007. Έτσι, μαζί με την επετειακή έκδοση της εικοσαετίας, η οποία κυκλοφόρησε το 2009, είκοσι δύο πολύτιμα βιβλία είναι πλέον στη διάθεση της ελληνικής και διεθνούς επιστημονικής και αρχαιόφιλης κοινότητας. Όπως κάθε χρόνο, από τις σελίδες του ανά χείρας τόμου παρελαύνει πληθώρα νέων και παλαιότερων αρχαιολογικών θέσεων, οι οποίες αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας και συνεργασίας επιστημόνων διάφορων ειδικοτήτων, τόσο από τον χώρο του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου όσο και από τις περιφερειακές υπηρεσίες αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού. Ο παρών τόμος εκδόθηκε δαπάναις του ΥΠΠΟΤ και με προσφορά της επιμέλειας από τις αρχαιολόγους του Α.Μ.Θ. Π. Αδάμ-Βελένη και Κ. Τζαναβάρη. Η τακτική και έγκαιρη εκτύπωση των ανακοινώσεων της θεσμοθετημένης πλέον συνάντησης αποτελεί μία αξιοσημείωτη συνεισφορά για τον εμπλουτισμό των αρχαιογνωστικών μας δεδομένων και γνώσεων αναφορικά με τον βορειοελλαδικό χώρο. Ευελπιστούμε ότι η Πολιτεία θα εκτιμήσει με ορθολογισμό και συνέπεια τη σημασία της συνέχισης της έκδοσης των πρακτικών της συνάντησης, που αποτελούν ό,τι πιο επίκαιρο υπάρχει διεθνώς από την άποψη της αρχαιολογικής πληροφόρησης για τον ελληνικό χώρο, και ειδικότερα για τη Μακεδονία και τη Θράκη, και θα ανταποκριθεί θετικά στη χρηματοδότηση και των επόμενων τόμων, του 22ου και 23ου (των ετών 2008 και 2009), οι οποίοι βρίσκονται ήδη σε προχωρημένο στάδιο επεξεργασίας. Με τον τρόπο αυτό δεν θα διακοπεί μία υποδειγματική και εξαιρετικά γόνιμη προσπάθεια, καθώς και μία αρραγής συνέχεια από το 1987. Η οργανωτική ομάδα Δημήτρης Παντερμαλής Ομ. καθηγητής Α.Π.Θ. Μιχάλης Τιβέριος Καθηγητής Α.Π.Θ. Στέλιος Ανδρέου Καθηγητής Α.Π.Θ. Πολυξένη Αδάμ-Βελένη Διευθύντρια Α.Μ.Θ. Λίλλιαν Αχειλαρά Διευθύντρια ΙΣΤʹ Ε.Π.Κ.Α. Μαρία Ακαμάτη Επίτιμη έφορος αρχαιοτήτων ΥΠΠΟΤ
Περιεχόμενα Νένα Γαλανίδου Η προϊστορία της ανθρώπινης κατοίκησης στη λεκάνη της λίμνης της Καστοριάς: οι μαρτυρίες από τη συλλογή Πανταζόπουλου The Early Human Settlement in the Kastoria Lake Basin: the Evidence from the Pantazopoulos Collection Nena Galanidou 1 Γεωργία Στρατούλη Νεολιθικός οικισμός Αυγής Kαστοριάς 2006-2007: χωρο-οργανωτικές πρακτικές 6ης και 5ης χιλιετίας The Neolithic settlement of Avgi, Kastoria: spatial organization practices during the 6th and 5th millennium B.C. Georgia Stratouli 7 Αγ γε λι κ ή Στρατή, Ιωάννης Σίσιου, Αμ α λ ί α Γκιμουρτζίνα, Όλγα Ηλιοπούλου, Αναστασία Ζγκάφα, Νικόλαος Σαββόπουλος Το έργο της συντήρησης της 16ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατά το 2006-2007 The Conservation works of the 16th Ephorate of Byzantine Antiquities during 2006-2007 Aggeliki Strati, Ioannis Sisiou, Am a l i a Gimourtzina, Olga Iliopoulou, Anastasia Zkafa, Nikolaos Savvopoulos 15 Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γρεβενά 2007. Πριόνια και Φράγμα Ιλαρίωνα Grevena 2007: Prionia and the Ilarion dam Georgia Karamitrou-Mendesidi 23 Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη Αιανή 2007: η έρευνα στο Ανατολικό Νεκροταφείο Aiani 2007: Research in the Eastern Cemetery Georgia Karamitrou-Mendesidi 37 Μαρίζα Τσιάπαλη Αρχαιολογικά δεδομένα των ανασκαφών στο Βελβεντό Κοζάνης: προδρομικές παρατηρήσεις Archaeological Evidence from the Excavations at Velvento, Kozani: Preliminary Observations Mariza Tsiapali 47 περιεχομενα vii
Αναστασία Χρυσοστόμου Αρχαιολογικός χώρος Έδεσσας: οι χώροι 1-15 εσωτερικά της νότιας πύλης και δεξιά της κεντρικής οδού The Archaeological Site of Edessa: areas 1-15 inside the South Gate (right of the Main Road) Anastasia Chrysostomou 55 Αναστασία Χρυσοστόμου Έδεσσα 2007. Στα τρίστρατα της Νότιας Παράκαμψης Edessa 2007. At the Crossroads of the South By-pass Anastasia Chrysostomou 63 Μαρία Χειμωνοπούλου, Γιώργος Σκιαδαρέσης, Άννα Προκοπίδου Ανασκαφή στη θέση «Ψηλή βρύση» της Έδεσσας Excavation at the Site of Psili Vrisi, Edessa Maria Cheimonopoulou Giorgos Skiadaresis Anna Prokopidou 69 Εύη Παπαδοπούλου, Αικατερίνη Παπανθίμου, Ιωάννης Μανιάτης Ζητήματα οργάνωσης του χώρου στο τέλος της πρώιμης εποχής του χαλκού: τα νέα δεδομένα από το Αρχοντικό Γιαννιτσών Issues of Spatial Organization during the late Early Bronze Age: New Evidence from Archontiko, Giannitsa Evi Papadopoulou, Aikaterini Papanthimou, Ioannis Maniatis 77 Αναστασία Χρυσοστόμου, Παύλος Χρυσοστόμου Ανασκαφή στο δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας κατά το 2007: η ταφική συστάδα του πολεμιστή με τη χρυσή μάσκα και άλλες ταφικές συστάδες Excavation in the Western Cemetery of Archontiko of Pella in 2007: the Grave Group of the Warrior with the Gold Mask and other Grave Groups Anastasia Chrysostomou Pavlos Chrysostomou 83 Παύλος Χρυσοστόμου, Άλκης Ζαρογιάννης Γιαννιτσά Πέλλας: ανασκαφή τάφων υστερορωμαϊκού νεκροταφείου επί της Εγνατίας οδού Giannitsa, Pella: excavation of a Late Roman Cemetery along the Egnatia Road Pavlos Chrysostomou, Alkis Zaroyiannis 91 Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Νί κο ς Ακαμάτης Το δημόσιο λουτρό της Πέλλας. Ανασκαφική περίοδος 2007 The Public Baths of Pella: 2007 Excavation Season Mαρια Akamati-Lilibaki, Nikos Akamatis 99 Ανδρέας Ι. Ντάρλας Παλαιολιθικά ευρήματα από τη Ραχώνα Πέλλας Palaeolithic Finds from Rachona, Pella Andreas I. Darlas 109 viii το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 21, 2007
Γιώργος Καραδέδος Μελέτη αναστήλωσης ανάδειξης του ιερού της Μητέρας των Θεών Αυτόχθονος στη Λευκόπετρα Ημαθίας A Study for the Restoration and the Embellishment of the Sanctuary of the Mother of the Gods at Leukopetra, Emathia Giorgios Karadedos 115 Γεωργία Στρατούλη, Αλκμήνη Πάκα Προϊστορική τούμπα Νέας Νικομήδειας Ημαθίας: η μελέτη για την ανάδειξη του οικισμού της 7ης χιλιετίας The Prehistoric Tumulus of Nea Nikomedeia, Emathia: a Study for the Embellishment of the 7th millennium Settlement Georgia Stratouli, Alkmene Paka 123 Χρυσούλα Σαάτσογλου-Παλιαδέλη Το ανάκτορο των Αιγών: προδημοσίευση The Palace of Aigai: Preliminary Publication Chrysoula Saatsoglou-Paliadeli 127 Άννα Αλεξανδροπούλου Η κεραμική των υστεροκλασικών και ελληνιστικών χρόνων από τη νεκρόπολη των Αιγών: πρώτες εκτιμήσεις Late Classical and Hellenistic Pottery from the Necropolis of Aigai: First Observations Anna Alexandropoulou 135 Εύα Κοντογουλίδου Σωστική ανασκαφή στην αρχαϊκή νεκρόπολη των Αιγών 2007 Rescue Excavation of the Archaic Necropolis at Aigai, 2007 Eva Kontogoulidou 143 Καλλιόπη Κουζέλη Λίθοι του ανακτόρου των Αιγών: φύση, κατάσταση διατήρησης, προτάσεις συντήρησης Stones of the Palace of Aigai: Physical Properties, State of Preservation, Conservation Suggestion Kalliope Kouzeli 149 Μαργαρίτα Τηλιοπούλου, Νικολέττα-Κανέλλα Κλαδούρη Συντήρηση των ψηφιδωτών δαπέδων του ανακτόρου των Αιγών. Μελέτη και εφαρμογή Conservation of the Mosaic Floors at the Palace of Aigai: Study and Application Margarita Tiliopoulou, Nikoletta-Kanella Kladouri 157 Ευτυχία Πουλάκη-Παντερμαλή, Ελένη Κλινάκη Λείβηθρα Leibithra Eytychia Poulaki-Pantermali, Eleni Klinaki 161 περιεχομενα ix
Δημήτριος Παντερμαλής Δίον 2007 Dion 2007 Dimitrios Pantermalis 171 Περικλής Χριστοδούλου Δίον: η ανασκαφή στη βασιλική της αγοράς το 2007 Dion: the Excavation of the Agora Basilica in 2007 Periklis Christodoulou 179 Ευτυχία Πουλάκη-Παντερμαλή, Σοφία Κουλίδου, Εύη Παπαδοπούλου, Ελένη Κλινάκη Βάλτος Λεπτοκαρυάς: εγκατάσταση και νεκροταφείο της εποχής του χαλκού Valtos, Leptokarya: a Bronze Age Settlement and Cemetery Eytychia Poulaki-Pantermali, Sofia Koulidou, Evi Papadopoulou, Eleni Klinaki 185 Παρασκευή Τριτσαρόλη Τα νεκροταφεία μέσης και ύστερης εποχής χαλκού από τις θέσεις Βάλτος Λεπτοκαρυάς και Πηγή Αθηνάς στην Πιερία. Προκαταρκτικά αποτελέσματα της βιοαρχαιολογικής μελέτης The Middle and Late Bronze Age Cemeteries of Valtos, Leptokarya and Pigi Athinas in Pieria: First Results of the bio-archaeological Study Paraskevi Tritsaroli 191 Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Επόμενη στάση: «Μουσείο». Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης συστήνεται στο κοινό του Next Stop: Museum. The Archaeological Museum of Thessaloniki is introduced to its public Polyxeni Adam - Veleni 197 Εσθήρ Σολομών, Σταυρούλα Βαρσάκη, Ιφιγένεια Καραγκούνη Τι γνωρίζουν και τι προσδοκούν οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης από το Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης τους; What do the people of Thessaloniki know about the Archaeological Museum of their City and what do they expect from it? Esther Solomon, Stavroula Varsaki, Ifigeneia Karagouni 207 Λίλλιαν Αχειλαρά Μετρό Θεσσαλονίκης 2007. Το αρχαιολογικό έργο της ΙΣΤ ΕΠΚΑ Thessaloniki metro 2007: The Archaeological Work of the 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities Lillian Acheilara 215 Ευτέρπη Μαρκή, Εύα Γιατρουδάκη, Γρηγόρης Τσόκας, Παναγιώτης Τσούρλος Νέα στοιχεία για την περιοχή του Αλκαζάρ μέσα από τις εργασίες του μετρό New evidence for the Alkazar Area from the Thessaloniki metro Construction Works Euterpe Marki, Eva Giatroudaki, Grigoris Tsokas, Panayotis Tsourlos 223 x το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 21, 2007
Στέλλα Βασιλειάδου, Νίκος Παζαράς Μετρό Θεσσαλονίκης 2007 Thessaloniki metro, 2007 Stella Vasileiadou, Nikos Pazaras 231 Κωνσταντίνος Ράπτης, Θεοφάνης Ομήρου, Βασίλειος Ξανθός Παρατηρήσεις σχετικά με την αρχιτεκτονική του Hamza Bey Τζαμί (Αλκαζάρ) με αφορμή τις πρόσφατες εργασίες προστασίας του μνημείου (2007) Observations on the Architecture of the Hamza Bey Mosque (Alkazar) owing to the Recent Restoration Works (2007) Konstantinos Raptis, Theofanis Omirou, Vasileios Xanthos 241 Μαρία Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Το ανατολικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης. Αρχαιότητες στον χώρο του Α.Π.Θ. The Eastern Cemetery of Thessaloniki. Antiquities in the Area around the University of Thessaloniki Maria Tsimpidou-Avloniti 247 Στέλιος Ανδρέου, Καλλιόπη Ευκλείδου Η ανασκαφή στην Τούμπα Θεσσαλονίκης το 2006 και 2007 The excavation at Toumba, Thessaloniki in 2006 and 2007 Stelios Andreou, Kalliopi Eukleidou 255 Μιχάλης Τιβέριος, Ελένη Μανακίδου, Δέσποινα Τσιαφάκη Ανασκαφικές έρευνες στο Καραμπουρνάκι κατά το 2007: ο αρχαίος οικισμός Excavations at Karabournaki in 2007: the Ancient Settlement Michalis Tiverios, Eleni Manakidou, Despoina Tsiafaki 263 Ζωή Κωτίτσα, Ιωάννης Ναζλής Ο τάφος III του τύμβου Α της Αινείας: Επανεξετάζοντας τα δεδομένα Tomb III of Tumulus A at Aineia: a Re-examination of the Evidence Zoe Kotitsa, Ioannis Nazlis 269 Μαρία Παππά, Χρήστος Αυγέρος, Στράτος Νανόγλου Ανασκαφή στον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης, 2007 Excavations in the Neolithic Settlement of Thermi, 2007 Maria Pappa, Christos Avgeros, Stratos Nanoglou 277 Μανόλης Μανωλεδάκης, Πασχάλης Ανδρούδης Το σύστημα υδρομάστευσης (qanat) της Αγίας Παρασκευής Χορτιάτη The Water Qanat at Agia Paraskevi, Chortiatis Manolis Manoledakis, Paschalis Androudis 285 περιεχομενα xi
Κωνσταντίνος Σισμανίδης Αρχαία Καλίνδοια: η συνέχεια της έρευνας στο συγκρότημα του Σεβαστείου Ancient Kalindoia: ongoing Research at the Sebasteion Complex Kostas Sismanidis 293 Κώστας Σισμανίδης, Μιχάλης Βιολατζής Ρωμαϊκό νεκροταφείο στον Σταυρό νομού Θεσσαλονίκης A Roman Cemetery at Stavros, Prefecture of Thessaloniki Kostas Sismanidis, Michalis Violatzis 303 Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου Άφυτις 2007 Aphytis 2007 Vasso Missailidou-Despotidou 311 Ελισάβετ-Μπεττίνα Τσιγαρίδα, Σπύρος Βασιλείου, Δημήτρης Πάτης Ανασκαφική έρευνα στο ιερό του Άμμωνος Διός στην Καλλιθέα της Χαλκιδικής κατά το 2007 Excavation at the Sanctuary of Zeus Ammon in Kallithea of Chalcidice 2007 Elisabeth-Bettina Tsigarida, Spyros Vassileiou, Dimitris Patis 323 Σοφία Ασουχίδου, Εμμανουήλ Δρακάκης, Αποστολία Τσιαντούλα Σωστική ανασκαφική έρευνα στην προϊστορική θέση «Τούμπα» Συκιάς Δ. Τορώνης Ν. Χαλκιδικής Rescue Excavations at the Prehistoric Site Toumba Sykias, Municipality of Toroni, Prefecture of Halkidiki Sophia Asouchidou, Emmanouil Drakakis, Apostolia Tsiantoula 331 Μαγδαληνή Βάλλα, Ευνίκη Μίχα Προϊστορικός οικισμός Ειδομένης Κιλκίς Prehistoric Settlement at Idomeni, Kilkis Magda Valla, Euniki Micha 337 Μαρία Παλαιολόγου Προμαχώνας-Topolniča. Κοσμήματα και μαρμάρινα αγγεία: μια πρώτη προσέγγιση Promachonas-Topolniča. Items of Adornment and Marble Vessels: a Preliminary Approach Maria Paleologou 347 Αναστάσιος Σύρος, Χρυσούλα Τσαγκούλη, Μιλτιάδης Μυτελέτσης, Ιωάννης Βλασταρίδης Σπήλαιο στη θέση «Καταρράκτες-Φράγμα» Σιδηροκάστρου A Cave at the Site Katarachtes-Fragma, Sidirokastro Anastasios Syros, Chrysoula Tsagouli, Miltiadis Miteletsis, Ioannis Vlastaridis 355 xii το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 21, 2007
Ηλέκτρα Ζωγράφου Αναζητώντας τη συνέχεια μιας οικίας ελληνιστικών χρόνων στην Αρχαία Αμφίπολη: σωστική ανασκαφή στο οικόπεδο Β. Τομπουλίδη Searching for the Continuance of a Hellenistic House in Ancient Amphipolis: Rescue Excavation in the Plot of V. Tomboulidis Elektra Zografou 363 Δημήτρης Καϊμάρης, Όλγα Γεωργούλα, Γιώργος Καραδέδος, Πέτρος Πατιάς Εναέρια και δορυφορική αρχαιολογία: εντοπισμός της Εγνατίας οδού και άλλων αρχαιολογικών θέσεων κατά μήκος της διαδρομής της, από την Αμφίπολη έως τους Φιλίππους Elevated and Satellite Archaeology: tracing the Via Egnatia and other Archaeological Sites along its Route, from Amphipolis to Philippi Dimitris Kaimaris, Olga Georgoula, Giorgos Karadedos, Petros Patias 371 Μάγδα Παρχαρίδου-Αναγνώστου, Μιχάλης Καραβελίδης, Ιωάννης Ματσίνης, Αχιλλέας Τσάλτας Παλαιά Μητρόπολη Δράμας: οι εργασίες αποκατάστασης του μνημείου κατά το 2007 The old Metropolis of Drama: Restoration Works during 2007 Magda Parcharidou-Anagnostou, Michalis Karavelidis, Ioannis Matsinis, Achilleas Tsaltas 383 Πηνελόπη Μάλαμα, Μελανία Μιλκάκη Σωστική ανασκαφή στην παραλία Κάρυανης (αρχαία Γαληψός) Rescue Excavation at the Karyani Beach (ancient Galepsos) Pinelopi Malama, Melania Milkaki 391 Βασίλης Πούλιος, Διαλεκτός-Δημήτριος Μεγγίδης, Ευτυχία Κοσμίδου Λιθοχώρι Καβάλας 2007. Σωστική ανασκαφή στη σύγχρονη Εγνατία οδό Lithochori, Kavala 2007: Rescue Excavation along the modern Egnatia Highway Vasilis Poulios, Dialektos-Dimitrios Meggidis, Eutychia Kosmidou 399 Stéphanie Huysecom-Haxhi Χελώνες, Σιληνοί και ένας βάτραχος. Mη ανθρωπόμορφα αρχαϊκά ειδώλια του Αρτεμισίου της Θάσου Some Tortoises, Silenes and a Frog: Considerations concerning the non-anthropomorphic archaic Terracotta Figurines from the thasian Artemision Stéphanie Huysecom-Haxhi 409 Tony Kozelj, Manuela Wurch-Kozelj Οι μαρμάρινες μονόλιθες κρόσσες στη Θάσο και στη Θασοπούλα The marble monolithic merlons at Thassos and Thassopoula Tony Kozelj, Manuela Wurch-Kozelj 417 Στρατής Παπαδόπουλος, Βασιλεία Παπαλαζάρου, Σοφία Τσουτσουμπέη-Λιόλιου Νέα Δεδομένα από τον οικισμό της Σκάλας Σωτήρος Θάσου New Evidence from the Settlement of Skala Sotiros, Thassos Stratis Papadopoulos, Vasileia Papalazarou, Sofia Tsoutsoubei-Lioliou 427 περιεχομενα xiii
Στρατής Παπαδόπουλος, Βασιλεία Παπαλαζάρου, Σοφία Τσουτσουμπέη-Λιόλιου Αρχαιολογικές Έρευνες στο Κάστρο Λιμεναρίων Θάσου Archaeological Investigations at the Castle of Limenaria, Thassos Stratis Papadopoulos, Vasileia Papalazarou, Sofia Tsoutsoubei-Lioliou 435 Κωνσταντίνα Καλλιντζή, Στρατής Παπαδόπουλος Ο αρχαιολογικός χώρος Διομήδειας Ν. Ξάνθης The Archaeological Site of Diomedeia, Prefecture of Xanthi Konstantina Kallintzi, Stratis Papadopoulos 443 Κωνσταντίνα Καλλιντζή, Μαρία Χρυσάφη Κτηριακό συγκρότημα της ύστερης αρχαιότητας στη θέση Μόλος Αβδήρων: πρώτη παρουσίαση Late Antiquity building Complex at the Site of Molos, Abdera: Initial Presentation Konstantina Kallintzi, Maria Chrysafi 455 Άννα Παντή, Βησσαρίων Μπαχλάς Ανασκαφή στο σπήλαιο «Πολυφήμου» Μαρώνειας Ν. Ροδόπης κατά το 2007 Excavation in the Cave of Polyphemos, Maroneia, Prefecture of Rodopi Anna Panti, Vissarion Bachlas 465 Γρηγόρης Τσόκας, Γιώργος Βαργεμέζης, Αλέξανδρος Σταμπολίδης, Χρύσα Καραδήμα Γεωφυσική έρευνα στον αρχαίο Δορίσκο Geophysical Prospection at Ancient Doriskos Grigoris Tsokas, Giorgos Vargemezis, Alexandros Stampolidis, Chrysa Karadima 471 Ματθαίος Κουτσουμανής Ανασκαφή ταφικού τύμβου Θυρέας Excavation of Thyrea Burial Tomb Matthaios Koutsoumanis 477 Δέσποινα Μακροπούλου Το έργο της 15ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τα έτη 2006 και 2007 The Work of the 15th Ephorate of Byzantine Antiquities during 2006 and 2007 Despoina Makropoulou 487 Όλγα Γεωργούλα, Δημήτρης Καϊμάρης, Πέτρος Πατιάς Φωτογραμμετρική τεκμηρίωση αρχαιολογικών χώρων με τη βοήθεια τηλεκατευθυνόμενου ελικόπτερου Elevated Photography of Archaeological Sites using a Radio controlled Helicopter Olga Georgoula, Dimitris Kaimaris, Petros Patias 493 xiv το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 21, 2007
ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Θυρέα F.Y.R.O.M. Προμαχώνας Καστοριά Αυγή Καστοριάς Ειδομένη Ψηλή Βρύση Έδεσσας Έδεσσα Αρχοντικό Ραχώνα Πέλλας Γιαννιτσά Πέλλα Θεσσαλονίκη Νέα Νικομήδεια Θέρμη Καλίνδοια Λευκόπετρα Αιγαί Αίνεια Αγ. Παρασκευή Σιδηρόκαστρο Αμφίπολη Σταυρός Δράμα Κάρυανη Λιθοχώρι Λιμενάρια Σκάλα Διομήδεια Μόλος Αβδήρων Θασοπούλα Θάσος Μαρώνεια Δορίσκος Αλεξανδρούπολη ΤΟΥΡΚΙΑ Γρεβενά Αιανή Βελβεντό Δίον Λείβηθρα Λεπτοκαρυά Άφυτις Καλλιθέα Συκιά Χάρτης των περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης που αναφέρονται στο ΑΕΜΘ 21, 2007.
Η προϊστορία της ανθρώπινης κατοίκησης στη λεκάνη της λίμνης της Καστοριάς: οι μαρτυρίες από τη συλλογή Πανταζόπουλου Νένα Γαλανίδου Εισαγωγή Το καλοκαίρι του 2005, ο καθηγητής Γ. Χουρμουζιάδης με κάλεσε να μελετήσω τη συλλογή Πανταζόπουλου, που αποτελείται από 1.800 τέχνεργα λαξευμένου λίθου, προερχόμενα από επιφανειακή περισυλλογή σε τοποθεσίες γύρω από τη λίμνη της Καστοριάς. Tα ευρήματα είχε συλλέξει ο αρχαιοφύλακας Ν. Πανταζόπουλος, στη συνέχεια τα παρέδωσε στην ΙΖ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, και σήμερα φυλάσσονται στο εργαστήριο των ανασκαφών του Δισπηλιού. Το ερευνητικό ζητούμενο ήταν να διασαφηνιστεί, εάν ανάμεσά τους υπήρχαν και παλαιολιθικά ή μεσολιθικά τέχνεργα. Οι ανασκαφές στον λιμναίο οικισμό του Δισπηλιού, τα τελευταία 16 χρόνια, έχουν ρίξει φως στην ανθρώπινη κατοίκηση στη λίμνη Ορεστιάδα από γεωργοκτηνοτροφικές και αλιευτικές κοινότητες της νεολιθικής και της εποχής του χαλκού. Η συλλογή Πανταζόπουλου θα μπορούσε εν δυνάμει να λειτουργήσει συμπληρωματικά προς τα ανασκαφικά ευρήματα, διευρύνοντας τον χρονικό και γεωγραφικό ορίζοντα της ανθρώπινης παρουσίας στη λεκάνη της λίμνης. Με τη στρατηγική της επιλεκτικής δειγματοληψίας ξεχωρίσαμε ένα δείγμα 1.022 τεχνέργων με κριτήριο την ύπαρξη στο καθένα ενός minimum αριθμού διαγνωστικών γνωρισμάτων, τεχνολογικών ή τυπολογικών. Η συστηματική μελέτη του δείγματος καταδεικνύει τη διαχρονική παρουσία ανθρώπινων κοινοτήτων στη λεκάνη της λίμνης ήδη από τη μέση παλαιολιθική εποχή μέχρι και την εποχή του χαλκού. Στόχος της ανακοίνωσης είναι να κάνει μια σύντομη και προκαταρκτική παρουσίαση των κυριοτέρων πορισμάτων της έρευνας αυτής, που ουσιαστικά διευρύνει τον παλαιολιθικό χάρτη της Ελλάδας 1. 1. Η ερευνητική μας ομάδα, αποτελούμενη από τους Σ. Λιγκοβαν- Η γεωγραφία της περιοχής Τα λίθινα τέχνεργα περισυλλέχθηκαν σε υψόμετρο 625 μ. περίπου 2, στις περιοχές Γκιόλε και Ορμάν, τοπωνύμια τα οποία αναφέρονται στο ρέμα και το δάσος που ξεκινούν από τη λίμνη, συναντούν το χωριό Αμπελόκηποι και φθάνουν στον Αλιάκμονα 3. Οι τοποθεσίες εύρεσης βρίσκονται εκατέρωθεν του σημερινού καναλιού υπερχείλισης της λίμνης της Καστοριάς, σε μήκος δύο περίπου χιλιομέτρων. Το κανάλι αυτό διαμορφώθηκε μετά από ανθρώπινη επέμβαση 4, με τη διεύρυνση της κοίτης του ρέματος Γκιόλε, το οποίο υποδεχόταν την υπερχείλιση της λίμνης σε περιόδους υψηλής στάθμης και διοχέτευε το νερό στον γειτονικό ποταμό Αλιάκμονα, που βρίσκεται πιο χαμηλά. Το ρέμα τροφοδοτούν, επίσης, τα νερά από τις πλαγιές των ορεινών όγκων στα νοτιοδυτικά της λίμνης, καθώς και τα ανεπεξέργαστα απόβλητα ενός βυρσοδεψείου. Εκατέρωθεν του ρέματος συναντά κανείς σήμερα ένα δάσος από ιτιές και λεύκες, παρόχθια χωράφια για καλλιέργεια, και βοσκοτόπια. Τα τέχνεργα βρίσκονταν σε αλουβιακές αποθέσεις κατά μήκος της φυσικής διαδρομής που συνδέει τους δύο μεγάλους υδάτινους όγκους της περιοχής, τη λίμνη Ορεστιάδα και τον Αλιάκμονα, σε ανάγλυφο σχετικά ομαλό και πεδινό. Η περιοχή εύρεσής τους λή, Μ. Χαλόγλου, Ν. Ντόλια και τη γράφουσα, λειτούργησε ως ένας μικρός δορυφόρος στην ομάδα εργασίας του Δισπηλιού. 2. Στις Πόρτες, το σημείο όπου το ρέμα συναντά τη λίμνη, καταγράψαμε υψόμετρο 640 μ., ενώ στο σημείο σμίξης του ρέματος με τον Αλιάκμονα καταγράψαμε υψόμετρο 600 μ. 3. Γκιόλε, Γκιολ ή Γκιόλι είναι το ρέμα, το όνομά του και η περιοχή στις Πόρτες. Ορμάν είναι το δάσος. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων, η ευρύτερη δασωμένη περιοχή αποψιλώθηκε κατά τη διάρκεια ή μετά το 1928-1932, οπότε δημιουργήθηκαν και οι Πόρτες. Το Ορμάν είναι μια έκταση μικρότερη από 100 στρέμματα περίπου. 4. Σε δύο διαδοχικές φάσεις, κατά τις δεκαετίες του 1930 και του 1950. η προϊστορία της ανθρώπινης κατοίκησης στη λεκάνη της λίμνης της καστοριάς. οι μαρτυρίες από τη συλλογή πανταζόπουλου 1
αποτελεί τη νότια είσοδο προς τη λίμνη 5. Το ενδιαφέρον στοιχείο εδώ είναι ότι τα ευρήματα δεν προέρχονται από πλειο-πλειστοκαινικές ποτάμιες και λιμναίες αποθέσεις σε αναβαθμίδες, τις χαρακτηριστικές αποθέσεις ερυθρογής (terra rosa), τις οποίες συναντάμε νοτιότερα στο ποτάμιο σύστημα του Αλιάκμονα και αλλού, στην Ήπειρο για παράδειγμα, που είναι συχνά και προνομιακοί χώροι εντοπισμού παλαιολιθικών ευρημάτων (Bailey κ.ά. 1997, Runnels και van Andel 2003, Papaconstantinou και Vassilopoulou 1997, Papagianni 2000). Κι εδώ έγκειται η μία όψη της σπουδαιότητας της συλλογής Πανταζόπουλου, μιας και επιτρέπει μια μικρή νότα αισιοδοξίας για τη δυνατότητα εύρεσης παλαιολιθικών τεχνέργων και σε αλουβιακές αποθέσεις, υπό προϋποθέσεις φυσικά 6. Η δεύτερη όψη της σπουδαιότητας της συλλογής είναι ότι περιέχει ευρήματα που τοποθετούν και τη λεκάνη της λίμνης Ορεστιάδας στην Καστοριά στους χάρτες της μέσης και της ανώτερης παλαιολιθικής της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η συλλογή Η μελέτη μας συνδύασε έρευνα στο εργαστήριο και έρευνα στο πεδίο: στο πεδίο, προκειμένου να χαρτογραφήσουμε με τη βοήθεια του αρχαιοφύλακασυλλέκτη κι ενός συστήματος Παγκόσμιου Εντοπισμού Γεωγραφικής Θέσης (GPS) τα σημεία εύρεσης και να εξοικειωθούμε με τη γεωμορφολογία της περιοχής στο εργαστήριο, προκειμένου να καταγράψουμε, να σχεδιάσουμε και να φωτογραφήσουμε τα μορφοτεχνολογικά χαρακτηριστικά του κάθε ευρήματος, την πρώτη ύλη, την κατάσταση διατήρησης, την παρουσία πατίνας και την τυπολογία των εργαλείων. Η συλλογή ήταν ένα διαχρονικά μπερδεμένο κουβάρι, το οποίο ξετυλίξαμε σιγά-σιγά. Κάθε φορά που φθάναμε σε ένα δύσκολο κόμπο του γιατί οι λιθοτεχνίες από επιφανειακή περισυλλογή δεν αφήνουν αντίστοιχα με την κεραμική διαγνωστικά περιθώρια, ένας περίπατος στη λίμνη, μια κουβέντα με τα μέλη 5. Η δεύτερη ομαλή και πεδινή είσοδος προς τη λίμνη είναι αυτή από την Έδεσσα, στα δυτικά της λεκάνης, ανάμεσα στα χωριά Κορησσός και Λέχοβο. 6. Ο Ν. Πανταζόπουλος εξοικειώθηκε με τις λιθοτεχνίες λαξεμένου λίθου στα σκάμματα του Δισπηλιού. Στα μεσοδιαστήματα των ανασκαφών και ιδιαίτερα κάθε φθινόπωρο μετά τις βροχές, το όργωμα των χωραφιών ή τις βαθιές εκσκαφές για αμμοληψίες, γνωρίζοντας πλέον τι και πώς, άρχισε να συλλέγει λίθινα τέχνεργα αρχικά από τα δικά του χωράφια και έπειτα από άλλα γειτονικά. Σε αντίθεση με τους αρχαιολόγους, που πραγματοποιούν μια επιφανειακή έρευνα συνήθως μέσα σε στενά καθορισμένα χρονικά πλαίσια, ο αρχαιοφύλακας ήταν παρών στην περιοχή καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. της ανασκαφικής ομάδας του Δισπηλιού και το χιούμορ του Γ. Χουρμουζιάδη ήταν αρκετά για να αποφορτίσουν την έντασή μας και να μας ωθήσουν να επιστρέψουμε στο υλικό με καινούργια διάθεση. Τα αντικείμενα της συλλογής Πανταζόπουλου δεν είναι απλώς πολυάριθμα, αλλά καλύπτουν και όλα σχεδόν τα στάδια της εγχειρηματικής αλυσίδας μιας λιθοτεχνίας, από τα πρώτα αποκρούσματα αποφλοίωσης, προετοιμασίας επιπέδων επίκρουσης ή ανανέωσής τους, μέχρι τα εργαλεία και τους πυρήνες αυτούς καθεαυτούς (Πίν. 1). Ένα άλλο θετικό στοιχείο είναι ότι ο Ν. Πανταζόπουλος δεν μάζευε μόνο τα μεγάλα, τα ωραία ή τα διαγνωστικά τέχνεργα, αλλά και τέχνεργα μικρού μεγέθους, δίνοντάς μας έτσι τη δυνατότητα να καταγράψουμε και πολύτιμες τεχνολογικές πληροφορίες. Πίνακας 1. Η εγχειρηματική αλυσίδα της συλλογής Πανταζόπουλου (σε δείγμα 1022 τεχνέργων). Φολίδες 346 Λεπίδες 187 Μικρολεπίδες 60 Λεπιδόμορφες φολίδες 15 Πτώσεις γλυφίδας 21 Λεπίδες με ίχνη κορυφής 7 Φολίδες ανανέωσης επιπέδου επίκρουσης 4 Καμένα άμορφα θραύσματα 55 Άμορφα θραύσματα λάξευσης 14 Δοκιμές λάξευσης σε πρώτη ύλη 4 Αποκρούσματα <1 1 εκ. 61 Πυρήνες 72 Εργαλεία 176 ΣΥΝΟΛΟ 1022 Τα τέχνεργα είναι λαξεμένα κυρίως σε πυριτόλιθο και ίασπη 7, ενώ ένας μικρός αριθμός είναι σε χαλαζία (Πίν. 2-5). Ορισμένα τέχνεργα φέρουν στην επιφάνειά τους ίχνη πατίνας και μερική ή ολική αλλοίωση του αρχικού χρώματος του λίθου 8, και λίγα έχουν σημάδια φωτιάς. Κάποια από τα ευρήματα της συλλογής έχουν φθορές στις ακμές τους οι φθορές, όμως, αυτές είναι πολύ λιγότερες από όσες θα περίμενε κανείς σε ένα επιφανειακό σύνολο. Ορισμένα ευρήματα έχουν κοφτερές ακμές με ελάχιστες φθορές, γεγονός 7. Κατά τις επισκέψεις μας στις όχθες του Αλιάκμονα αλλά και του Γκιόλε, εντοπίσαμε κροκάλες ίασπη και μελί πυριτόλιθου, που φαίνεται ότι ήταν πρώτες ύλες άμεσα διαθέσιμες στην περιοχή. 8. Η πατίνα αυτή δεν είναι όμοια με, και τόσο εκτεταμένη όσο, εκείνη που φέρουν τα μεσοπαλαιολιθικά εργαλεία των υπαίθριων θέσεων σε αποθέσεις ερυθρογής στην Ήπειρο. 2 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 21, 2007
Πίνακας 2. Είδη πρώτης ύλης και ποσοστά φλοιού στις φολίδες. Πρώτη ύλη Χωρίς Φλοιό Φλοιός 1 (1-33%) Φλοιός 2 Φλοιός 3 (33-66%) (66-100%) Σύνολο Ίασπις 59 8 2 3 72 Γκρίζος σκούρος πυριτόλιθος 42 10 8 3 63 Γκρίζος ανοιχτός πυριτόλιθος 63 7 6 5 81 Μελί πυριτόλιθος 97 7 3 1 108 Μπεζ πυριτόλιθος 14 1 0 0 15 Χαλαζίας 2 0 0 0 2 Πυριτόλιθος (καμένος) 5 0 0 0 5 Σύνολο 282 33 19 12 346 Πίνακας 3. Είδη πρώτης ύλης και ποσοστά φλοιού στις λεπιδόμορφες φολίδες. Πρώτη ύλη Χωρίς Φλοιό Φλοιός 1 (1-33%) Φλοιός 2 (33-66%) Φλοιός 3 (66-100%) Σύνολο Ίασπις 2 2 1 0 5 Γκρίζος σκούρος πυριτόλιθος 0 0 0 0 0 Γκρίζος ανοιχτός πυριτόλιθος 0 0 0 0 0 Μελί πυριτόλιθος 5 2 0 0 7 Μπεζ πυριτόλιθος 3 0 0 0 3 Σύνολο 10 4 1 0 15 Πίνακας 4. Είδη πρώτης ύλης και ποσοστά φλοιού στις λεπίδες. Πρώτη ύλη Χωρίς Φλοιό Φλοιός 1 (1-33%) Φλοιός 2 (33-66%) Φλοιός 3 (66-100%) Σύνολο Ίασπις 41 4 5 0 50 Γκρίζος σκούρος πυριτόλιθος 44 6 1 2 53 Γκρίζος ανοιχτός πυριτόλιθος 28 1 1 0 30 Μελί πυριτόλιθος 35 2 3 1 41 Μπεζ πυριτόλιθος 11 1 1 0 13 Σύνολο 159 14 11 3 187 που υποδεικνύει ότι δεν έχουν μετακινηθεί ή κυλιστεί σε σχέση με την αρχική θέση απόρριψής τους. Εντούτοις, τόσο το γεγονός ότι η περισυλλογή δεν έγινε υπό αυστηρά ελεγχόμενες αρχαιολογικά συνθήκες, όσο και το γεωλογικό στρώμα στο οποίο βρέθηκαν δεν μας επιτρέπουν σε καμία περίπτωση να υποθέσουμε ότι τα ευρήματα βρίσκονταν κατά χώρα. Ας περάσουμε τώρα στα διαγνωστικά ευρήματα που δίνουν το χρονολογικό πλαίσιο της ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή. Τα παλαιότερα ευρήματα χρονολογούνται στη μέση παλαιολιθική. Είναι δύο μουστέριοι δισκοειδείς πυρήνες σχετικά μικρού μεγέθους, αιχμές Levallois (Εικ. 1), ράσπες, ξέστρα, και περίπου μία ντουζίνα τυπικών και ατυπικών φολίδων Levallois, που προέρχονται δυστυχώς όχι από ένα αλλά από διάφορα σημεία της ρεματιάς. Πρέπει να δημιουργήθηκαν από κοινότητες του ανθρώπου του Νεάντερταλ, Homo neanderthalensis, και ανήκουν σε ύστερη φάση της μέσης παλαιολιθικής. Η επόμενη περίοδος που αντιπροσωπεύεται στη συλλογή είναι η ανώτερη παλαιολιθική. Τα χαρακτηριστικότερα ευρήματα της περιόδου αυτής είναι μικρολεπίδες με ράχη (Εικ. 2), ξέστρα, γλυφίδες και ένας μεγάλος αριθμός πυρήνων (υποκωνικών, πρισματικών και πολυεδρικών), όμοιων με αυτούς που ανασκάφηκαν στα άνω-παλαιολιθικά στρώματα των σπηλαίων και βραχοσκεπών της βορειοδυτικής Ελλάδας. Δεδομένου ότι η χρήση των σπηλαίων ξεκινά 24.000 χρόνια πριν από το παρόν και εκτείνεται μέχρι το τέλος του πλειστόκαινου (Galanidou και Tzedakis 2001, Gowlett κ.ά. 1997), το συγκριτικό μας υλικό καλύπτει με άλλα λόγια μια μεγάλη περίοδο της ανώτερης παλαιολιθικής εποχής, δεν μπορούμε να προσδι- Πίνακας 5. Είδη πρώτης ύλης και ποσοστά φλοιού στις μικρολεπίδες. Πρώτη ύλη Χωρίς Φλοιό Φλοιός 1 (1-33%) Φλοιός 2 (33-66%) Φλοιός 3 (66-100%) Σύνολο Ίασπις 13 2 0 0 15 Γκρίζος σκούρος πυριτόλιθος 7 1 0 0 8 Γκρίζος ανοιχτός πυριτόλιθος 9 0 0 0 9 Μελί πυριτόλιθος 26 0 0 1 27 Μπεζ πυριτόλιθος 1 0 0 0 1 Σύνολο 56 3 0 1 60 Εικ. 1. Αιχμές Levallois της συλλογής Πανταζόπουλου (μέση παλαιολιθική εποχή). η προϊστορία της ανθρώπινης κατοίκησης στη λεκάνη της λίμνης της καστοριάς. οι μαρτυρίες από τη συλλογή πανταζόπουλου 3
ορίσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια την ηλικία του δείγματος της συλλογής Πανταζόπουλου. Η μεσολιθική είναι ίσως η πιο προβληματική περίοδος ως προς την αναγνώριση, όχι γιατί δεν υπάρχουν ευρήματά της, όσο διότι δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς πρέπει να απομονώσουμε ως μεσολιθικό από μια επιφανειακή συλλογή λίθινων τεχνέργων. Και για να γίνω πιο σαφής. Οι λιθοτεχνίες από τις ανασκαμμένες θέσεις της μεσολιθικής Ελλάδας εμφανίζουν εντυπωσιακή ποικιλομορφία και δεν επιτρέπουν να ξεχωρίσουμε κάποια τυπικά χαρακτηριστικά ή τύπους εργαλείων που θα μας οδηγούσαν σε ασφαλή ταύτιση και χρονολόγηση. Άλλα χαρακτηριστικά έχουν οι λιθοτεχνίες από το Σιδάρι της Κέρκυρας, άλλα από το σπήλαιο Φράγχθι της Αργολίδας και άλλα από το σπήλαιο Θεόπετρα της Θεσσαλίας (βλ. Galanidou 2003, για συζήτηση της ανομοιογένειας των μεσολιθικών λιθοτεχνιών). Βρισκόμαστε, όμως, στη Βόρεια Ελλάδα, και η υπόλοιπη Βαλκανική προσφέρει, επίσης, υλικό για σύγκριση. Αν χρησιμοποιήσουμε ως συγκριτικό δείγμα τις λιθοτεχνίες από θέσεις της Βαλκανικής, όπως η Badanj (Whallon 1999), η Crvena Stijena και η Medena Stijena (Mihailović 1999), η Pupicina Pec ή το Sebrn (Miracle κ.ά. 2000), βλέπουμε ότι κατά πάσα πιθανότητα η συλλογή Πανταζόπουλου έχει κι ένα μεσολιθικό συστατικό. Περιλαμβάνει δύο μικρά στρογγυλά ξέστρα σε σχήμα νυχιού αντίχειρα, τα επονομαζόμενα thumbnail endscrapers. Περιέχει, επίσης, αρκετούς πυρήνες μικρού μεγέθους, που θα μπορούσαν να εντάσσονται σε μια λιθοτεχνία με μικρολιθικό χαρακτήρα, θα μπορούσαν, ωστόσο, να είναι και περιστατικά εξαντλημένων πυρήνων της ανώτερης παλαιολιθικής. Επειδή, όμως, τα δύο είναι πολύ μικρός αριθμός σε ένα τόσο μεγάλο δείγμα, θα πρέπει να επανέλθουμε στο ερώτημα της παρουσίας μεσολιθικών κοινοτήτων στην Καστοριά μόνο μετά τη δημοσίευση περισσότερων λιθοτεχνιών, προερχόμενων από ανασκαμμένες θέσεις με καλή στρωματογραφία και αξιόπιστη απόλυτη χρονολόγηση στην ευρύτερη περιοχή της. Ένα μεγάλο τμήμα της συλλογής Πανταζόπουλου χρονολογείται στη νεολιθική εποχή και πρέπει να είναι σύγχρονο με το Δισπηλιό. Προσθέτει μια άλλη διάσταση της ανθρώπινης παρουσίας στη λίμνη, διαφορετική από αυτήν που μαρτυρούν τα ανασκαφικά κατάλοιπα, και αφορά στις υπαίθριες δραστηριότητες των νεολιθικών κοινοτήτων. Ο μεγάλος αριθμός πυρήνων στην επιφανειακή συλλογή και ο σχετικά μικρός αντίστοιχος από τον οικισμό, για παράδειγμα, αποτελούν μια ένδειξη της δυναμικής της ανθρώπινης παρουσίας κατά τη νεολιθική παρουσίας που Εικ. 2. Μικρολεπίδες με ράχη της συλλογής Πανταζόπουλου (ανώτερη παλαιολιθική εποχή). Εικ. 3. Σύνθετα εργαλεία (ξέστρα με περιμετρική επεξεργασία που συγκλίνει σε αιχμηρό άκρο στο κάτω τμήμα τους) της συλλογής Πανταζόπουλου. Τα ευρήματα της επάνω σειράς είναι παλαιολιθικά, ενώ τα ευρήματα της κάτω σειράς είναι νεολιθικά, και όμοιά τους προέρχονται από τα νεολιθικά στρώματα του Δισπηλιού. 4 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 21, 20 07 4
αναπτυσσόταν στη λεκάνη της λίμνης και αξιοποιούσε το σύνολο των διαθέσιμων φυσικών της πόρων. Πρόσκτηση πρώτης ύλης, κατασκευή και επιτόπια χρήση κάποιων εργαλείων σε υλοτομικές και μεταποιητικές εργασίες, κυνήγι άγριας πανίδας, είναι κάποιες δραστηριότητες που οι κάτοικοι του Δισπηλιού πρέπει να έκαναν εκτός οικισμού. Κι αυτό είναι το πολύτιμο στοιχείο που μας παρέχει το υλικό που μελετήσαμε, συμπληρώνοντας την εικόνα της λιθοτεχνίας που προέρχεται από τα στρώματα της ανασκαφής του Δισπηλιού. Η συλλογή περιλαμβάνει τέλος και δύο μεσοελλαδικές αιχμές βελών, φολίδες με αμφιπρόσωπη επεξεργασία κι ένα ημίεργο που ανήκει στην ίδια λογική κατασκευής, καθώς και πλήθος φολίδων και λεπίδων που θα μπορούσαν να προέρχονται, είτε από την τελική νεολιθική είτε από την εποχή του χαλκού. Συνοψίζοντας. Τα μεθοδολογικά διλήμματα της παρούσας μελέτης ήταν πολλά και τα μεθοδολογικά εργαλεία μας όχι πάντα ικανά να τα λύσουν δεδομένου του επιφανειακού χαρακτήρα των λίθινων ευρημάτων. Η τυπολογία, αν και χρήσιμη, δεν ήταν εδώ το ασφαλές μονοπάτι για την ταύτιση. Ήταν απαραίτητη η συνδυαστική μελέτη τεχνολογικών χαρακτηριστικών, όπως το είδος του υποβάθρου, η τεχνική απόκρουσης, ο τύπος της φτέρνας κ.ά., με την τελική μορφή ενός εργαλείου. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Τα ξέστρα της Εικόνας 3 ανήκουν τυπολογικά στην ίδια κατηγορία σύνθετων εργαλείων με περιμετρική επεξεργασία που συγκλίνει σε αιχμηρό άκρο στο κάτω τμήμα τους. Τα αντικείμενα στην πάνω σειρά της εικόνας αυτής είναι παλαιολιθικά, τα δύο στην κάτω σειρά είναι νεολιθικά και όμοιά τους προέρχονται από τα νεολιθικά στρώματα του Δισπηλιού. Συζήτηση Το 1962, ο Eric Higgs, επικεφαλής βρετανικής αρχαιολογικής αποστολής στην Ελλάδα, πραγματοποίησε επιφανειακές έρευνες σε Ήπειρο και δυτική Μακεδονία, στους νομούς Φλωρίνης και Κοζάνης. Η ανακάλυψη ενός χειροπέλεκυ σε επιφανειακό στρώμα στο Παλαιόκαστρο, κοντά στη Σιάτιστα, ήταν το εύρηματεκμήριο για την ένταξη της Ελλάδας στον παλαιολιθικό χάρτη της Ευρώπης (Dakaris κ.ά. 1964). Παρά τη σπουδαιότητά του, όμως, το εύρημα αυτό φαίνεται πως ήταν γεωγραφικά απομονωμένο, ενώ τα αντίστοιχα στην Ήπειρο ήταν πιο ενθαρρυντικά, σε ποιότητα και ποσότητα, και τον οδήγησαν να ανασκάψει σπήλαια και υπαίθριες θέσεις. Έτσι, σήμερα, μισό περίπου αιώνα μετά, με την έρευνα τριών γενεών αρχαιολόγων, η Ήπειρος αποτελεί την καλύτερα ίσως ερευνημένη περιοχή του ελλαδικού χώρου για την πρώιμη κατοίκησή της (Galanidou 1996). Φαίνεται, ωστόσο, πως η έντονη δραστηριότητα για την ανεύρεση παλαιολιθικών καταλοίπων στην Ήπειρο τις προηγούμενες δεκαετίες έχει μεταφερθεί τώρα στη Μακεδονία. Οι έρευνες των Εφορειών Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Βορείου και Νοτίου Ελλάδος σε Πέλλα (Ντάρλας, προσωπική επικοινωνία), Γρεβενά και Κοζάνη (Παναγοπούλου κ.ά. 2004), οι έρευνες του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου στην ορεινή περιοχή των Γρεβενών (Ευστρατίου κ.ά. 2003, 2004, 2006) και η έρευνά μας στην Καστοριά συγκεντρώνουν σιγά-σιγά την κρίσιμη μάζα αρχαιολογικού υλικού και διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις για να κατανοήσουμε καλύτερα τις χωρο-χρονικές παραμέτρους της παλαιολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία. Στη λεκάνη της λίμνης της Καστοριάς, αυτή φαίνεται πως ξεκινά από τα τέλη της μέσης παλαιολιθικής και τις κοινότητες των ανθρώπων του Νεάντερταλ, Homo neanderthalensis, συνεχίζεται κατά την ανώτερη παλαιολιθική από κοινότητες του είδους μας, Homo sapiens, και, με ένα ερωτηματικό για τη μεσολιθική εποχή, καλύπτει όλο το φάσμα της προϊστορίας μέχρι και την εποχή του χαλκού. Γεωγραφικά αποτυπώνεται κατά μήκος της υδάτινης οδού που συνδέει το λιμναίο με το ποτάμιο σύστημα του Αλιάκμονα και καταδεικνύει τη σημασία των υγροτόπων, πρακτική και συμβολική, στην ανθρώπινη προϊστορία. Ευχαριστίες Η παρούσα μελέτη οφείλει πάρα πολλά στον καθ. Γ. Χουρμουζιάδη και τους συνεργάτες του, τους οποίους θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά και από εδώ για την πρόσκληση και τη φιλοξενία. Το INSTAP χρηματοδότησε μέρος του προγράμματος μελέτης. Ρέθυμνο, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης η προϊστορία της ανθρώπινης κατοίκησης στη λεκάνη της λίμνης της καστοριάς. οι μαρτυρίες από τη συλλογή πανταζόπουλου 5
Βιβλιογραφία Bailey κ.ά. 1997 G.N. Bailey, T. Cadbury, N. Galanidou, E. Kotjabopoulou, «Rockshelters and Open-air sites: Survey Strategies and Regional Site Distributions», στο G. N. Bailey (επιμ.), Klithi: Archaeology of a Late Glacial Landscape in Epirus, NW Greece, τ. 2 (1997) 521-536. Dakaris κ.ά. 1964 S.I. Dakaris, E. S. Higgs, R. W. Hey, Proceedings of the Prehistoric Society 30, 1964, 199-244. Ευστρατίου κ.ά. 2003 Ν. Ευστρατίου, P. Biagi, Π. Ελεφάντη, M. Spataro, ΑΕΜΘ 17, 2003, 581-591. Ευστρατίου κ.ά. 2004 Ν. Ευστρατίου, P. Biagi, Π. Ελεφάντη, Μ. Ντίνου, ΑΕΜΘ 18, 2004, 623-631. Ευστρατίου κ.ά. 2006 N. Efstratiou, P. Biagi, P. Elefanti, P. Karkanas, M. Ntinou, World Archaeology 38 (3), 2006, 415-435. Galanidou 1996 N. Galanidou, Αριάδνη 8, 1996, 7-29. Galanidou 2003 N. Galanidou, «Reassessing the Greek Mesolithic: the pertinence of the Markovits collections», στο Ν. Galanidou, C. Perlès (επιμ.), The Greek Mesolithic: Problems and Perspectives, Μονογραφία της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα αρ. 10 (2003) 99-112. Galanidou και Tzedakis 2001 N. Galanidou, P. Tzedakis, Proceedings of the Prehistoric Society, 67, 2001, 271-78. Gowlett κ.ά. 1997 J. Gowlett, R. Hedges, R. Housley, «Klithi: the AMS Radiocarbon Dating Programme for the site and its Environs», στο G.N. Bailey (επιμ.), Klithi: Archaeology of a Late Glacial Landscape in Epirus, NW Greece, τ. 1 (1997) 27-40. Mihailović 1999 D. Mihailović, «The Upper Palaeolithic and Mesolithic stone industries of Montenegro», στο G.N. Bailey, E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perlès, K. Zachos (επιμ.), Proceedings of the 1 st International Conference on the Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas, Μονογραφία της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα αρ. 3 (1999) 343-356. Miracle κ.ά. 2000 P. Miracle, N. Galanidou, S. Foyenbaher, European Journal of Archaeology 3 (3), 2000, 293-329. Παναγοπούλου κ.ά. 200 Ε. Παναγοπούλου, Κ. Χαρβάτη, Π. Καρκάνας, Α. Αθανασίου, Π. Ελεφάντη, S.R. Frost, ΑΕΜΘ 18, 2004, 631-638. Papaconstantinou και Vassilopoulou 1997 V. Papaconstantinou, D. Vassilopoulou, «The Middle Palaeolithic industries of Epirus», στο G.N. Bailey (επιμ.), Klithi: Archaeology of a Late Glacial Landscape in Epirus, NW Greece, τ. 2 (1997) 459-480. Papagianni 2000 D. Papagianni, Middle Palaeolithic Occupation and Technology in Northwestern Greece. The Evidence from Open-Air Sites (2000). Runnels και van Andel 2003 C. Runnels, Tj. van Andel, «The early Stone Age of the nomos Preveza: landscape and settlement», στο Τ. Wiseman, K. Zachos (επιμ.), Landscape Archaeology in Southern Epirus, Greece, I, Hesperia supplement 32 (2003) 47-134. Whallon 1999 R. Whallon, «The lithic tool assemblages at Badanj within their regional context», στο G.N. Bailey, E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perlès, K. Zachos (επιμ.), Proceedings of the 1 st International Conference on the Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas, Μονογραφία της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα αρ. 3 (1999) 330-342. 6 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 21, 2007