31 Μαΐου: ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ Λάθος ή Πάθος; Εξάρτηση: Κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την έντονη προσήλωση του ατόμου σε ένα αντικείμενο ή πρόσωπο, χωρίς το οποίο αδυνατεί να λειτουργήσει ομαλά. Ο όρος αναφέρεται επίσης στις περιπτώσεις όπου τα μέλη μιας ομάδας έχουν ανάγκη το ένα το άλλο προκειμένου να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα (Λεξικό ψυχολογίας, Χουντουμάδη Α., Πατεράκη Λ., Εκδόσεις Χρύσα Ξενάκη) Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κατατάσσει το κάπνισμα στις εξαρτήσεις (Σύνδρομο Στέρησης από τον καπνό: κατάταξη F17,2 στη Διεθνή Κατάταξη Ασθενειών, Δέκατη Αναθεώρηση ICD 10. Σχετικό κριτήριο διάγνωσης του ICD 10 για τις ουσιοεξαρτήσεις είναι ότι η χρήση ουσιών συνεχίζεται παρά τη γνώση ότι το επίμονο (ή περιοδικό) σωματικό ή ψυχολογικό πρόβλημα μπορεί να δημιουργείται ή να επιδεινώνεται από την ίδια την ουσία. Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Στατιστικής Υπηρεσίας για το έτος 2005, στις ανεπτυγμένες χώρες οι άντρες καπνίζουν σε ποσοστό 35 τα εκατό και οι γυναίκες σε ποσοστό 22 τα εκατό. Αντίστοιχα, για τις αναπτυσσόμενες χώρες, το ποσοστό των καπνιστών αντρών είναι 50 τα εκατό και των γυναικών μόλις 9 τα εκατό. Μεταξύ των Δυτικοευρωπαϊκών χωρών η Ελλάδα εμφανίζει τα υψηλότερα ποσοστά καπνιστών ανδρών και γυναικών (37,6 %), παρότι ο συγκεκριμένος αριθμός έχει μειωθεί την τελευταία δεκαετία. 1
Συγκεκριμένα, σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2002 το ποσοστό των καπνιστών αντρών είναι 51% και των γυναικών είναι 39% για ηλικίες άνω των 18 ετών (Pitsavos et al., 2003). Επιπλέον, το κάπνισμα συνδέεται άμεσα με το κοινωνικό οικονομικό επίπεδο και την απασχόληση. Οι άνεργοι και οι χειρώνακτες εργάτες ανήκουν στα υψηλότερα ποσοστά καπνιστών, με ποσοστά 54% και 51% αντίστοιχα έναντι του 35% του μέσου όρου για τον γενικό πληθυσμό. Η έναρξη του καπνίσματος συνήθως γίνεται κατά την παιδική και εφηβική ηλικία. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η Ελλάδα εμφανίζει την υψηλότερη μέση ηλικία έναρξης, στα αγόρια είναι τα 13, 7 έτη ενώ στα κορίτσια τα 13 έτη. Στη χώρα μας ένα μεγάλο ποσοστό των καπνιστών αποκτά τη συνήθεια του καπνίσματος σε ηλικία άνω των 15 ετών. Η επιστημονική κοινότητα στην προσπάθειά της να εξηγήσει τις εξαρτήσεις και τις εξαρτητικές συμπεριφορές κατέληξε σε διάφορες θεωρίες. Αξιοσημείωτες είναι η κάτωθι: Ηθικοκεντρικά μοντέλα συσχέτιση εξάρτησης με ύπαρξη αδυναμίας και έλλειψη ηθικών αξιών Βιοιατρικά μοντέλα αντίληψη εξάρτησης σαν ασθένεια Κοινωνικής προσέγγισης μοντέλα συσχέτιση εξάρτησης με τη διαδικασία της μάθησης Ένα από τα σημαντικότερα μοντέλα για την κατανόηση των ουσιοεξάρτήσεων είναι των Prochaska & DiClemente (1984) Στάδια για την ουσιοεξάρτηση ΣΤΑΔΙΟ 1: ΈΝΑΡΞΗ Έρευνες έχουν δείξει πως ένας από τους βασικούς παράγοντες για την έναρξη του καπνίσματος είναι η γονεϊκή συμπεριφορά απέναντι στην εξάρτησηκάπνισμα (Lader & Matheson, 1991). Επιπλέον, η γνώση/πληροφόρηση για τις συνέπειες του καπνίσματος όπως και οι προσδοκίες που έχει το άτομο σχετίζονται με την εξαρτητική συμπεριφορά. ΣΤΑΔΙΟ 2: ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ Η εξάρτηση σχετίζεται με το αίσθημα ευχαρίστησης που προκαλεί η εξάρτηση, αλλά και με κοινωνικούς παράγοντες όπως το να θεωρεί και να θεωρείται το άτομο τον εαυτό του κοινωνικά αποδεκτό. ΣΤΑΔΙΟ 3: ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΑΚΟΠΗΣ Το άτομο αποφασίζει να διακόψει το κάπνισμα. Συνήθως αυτό προκύπτει μέσα από μία αργή διαδικασία και περιγράφεται με τα παρακάτω στάδια: ΣΤΑΔΙΟ Α ΠΡΟΣΧΕΔΙΟ Φλερτ με την ιδέα της διακοπής του καπνίσματος 2
ΣΤΑΔΙΟ Β ΣΤΑΔΙΟ Γ ΣΤΑΔΙΟ Δ ΣΤΑΔΙΟ Ε ΣΧΕΔΙΟ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΠΡΑΞΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ Σοβαρές προθέσεις καπνιστή για διακοπή καπνίσματος. Κάποιος/α μπορεί να παρακάμψει το στάδιο Α λόγω μιας ιατρικής κατάστασης π.χ εγκυμοσύνη και να μεταφερθεί στο συγκεκριμένο στάδιο. Απόφαση για έναρξη προσπαθειών & διακοπής καπνίσματος. Έναρξη αλλαγών στη συμπεριφορά Διατήρηση των αλλαγών ΣΤΑΔΙΟ 4: ΥΠΟΤΡΟΠΗ ΠΙΝΑΚΑΣ: ΣΤΑΔΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ΟΥΣΙΩΝ 3
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Η Παγκόσμια επιστημονική κοινότητα έχει καταλήξει εδώ και πολλά χρόνια στο συμπέρασμα ότι το κάπνισμα του τσιγάρου αποτελεί έναν μεγάλο κίνδυνο για τον ανθρώπινο οργανισμό και κατά συνέπεια, οι επιπτώσεις του καπνίσματος μπορεί να είναι ακόμη και θανατηφόρες! Συγκεκριμένα, ορισμένες αρνητικές επιπτώσεις του καπνίσματος παρατίθενται παρακάτω. Καρκίνος του πνεύμονα 70 90% Καρκίνος στοματικής κοιλότητας 50 75% Καρκίνος λάρυγγα 75 85% Καρκίνος οισοφάγου 50 75% Καρκίνος ουροδόχου κύστης 30 50% Καρδιοαγγειακές παθήσεις 30 40% Φαρυγγίτιδα Αλλοίωση της γεύσης, ακοής και της όσφρησης Διατάραξη της όρασης(νικοτινική αμβλυωπία) Μείωση της αντοχής Τρεμούλιασμα των άκρων Ίλιγγος Νευραλγίες ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Το κάπνισμα αποτελεί μια πολυπαραγοντική συμπεριφορά, καθώς συνδέεται με ποικίλες πτυχές της καθημερινής ζωής και με συναισθήματα ή σκέψεις που δυσκολεύουν τον καπνιστή να πάρει την απόφαση και να καταφέρει να το σταματήσει. Επιπλέον, ακόμα και αν κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τις αρνητικές επιπτώσεις του καπνίσματος στον ανθρώπινο οργανισμό, και κυρίως λόγω της αυξημένης επικινδυνότητας ανάπτυξης καρκίνου του πνεύμονα, η εξάρτηση από τη νικοτίνη σωματική ή ψυχολογική, παραμένει ισχυρή για τους περισσότερους καταναλωτές με αποτέλεσμα να δυσκολεύονται να το 4
διακόψουν. Έτσι, στα πλαίσια της προαγωγής της υγείας τα προληπτικά μέτρα έχουν ως στόχο τόσο την έγκαιρη και έγκυρη ενημέρωση του κόσμου, όσο και την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, της κριτικής στάσης απέναντι στην πληροφόρηση, της διεκδίκησης σε θέματα δημόσιας υγείας, και ταυτόχρονα του σεβασμού της γνώμης των άλλων. Οι πρώτες προληπτικές μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν αφορούσαν την παροχή πληροφοριών για τους κινδύνους του καπνίσματος είτε μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης είτε μέσω συνεδρίων και ερευνητικών μελετών για την ψυχική υγεία. Ωστόσο, τα αποτελέσματα αυτών των προληπτικών προσπαθειών έδειξαν ότι η απλή ενημέρωση του κόσμου δεν αρκεί για να πείσει τον καπνιστή να σταματήσει να προβαίνει σε αυτή τη συμπεριφορά. Στην πορεία, τα προληπτικά μέτρα άρχισαν να βασίζονται σε έρευνες γύρω από τη μελέτη των ψυχοκοινωνικών παραγόντων που συμβάλουν στο κάπνισμα, σε μια ευρύτερη προσπάθεια να διδαχθούν οι καταναλωτές και κυρίως τα νέα παιδιά τον τρόπο που πρέπει να αντιμετωπίζουν και να ενισχύουν τις άμυνές τους στα διαφημιστικά προϊόντα, αλλά και στις πιέσεις των συνομηλίκων τους. Τα σύγχρονα προληπτικά μέτρα απευθύνονται σε τρεις τομείς πρόληψης: την πρωτογενή, τη δευτερογενή, και την τριτογενή. Η πρωτογενής πρόληψη αναφέρεται στην έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση των μη καπνιστών (και κυρίως των εφήβων) για την αποτροπή τους από το κάπνισμα και για την αλλαγή των στάσεών τους απέναντι σε αυτό, ενώ η δευτερογενής πρόληψη αναφέρεται στη μείωση ή τη διακοπή του καπνίσματος των καπνιστών. Η τριτογενής πρόληψη απευθύνεται τους συστηματικούς και εξαρτημένους χρήστες του καπνού, καθώς παράλληλα με τη θεραπεία και ψυχοκοινωνική αποκατάσταση που χρειάζεται σε αυτές τις περιπτώσεις, γίνεται και επιπλέον παρέμβαση για τη αποφυγή υποτροπής. Στα πλαίσια αυτά, σε αρκετούς χώρους ψυχικής υγείας υπάρχουν ενημερωτικά φυλλάδια για τις συνέπειες του καπνίσματος, οδηγοί διακοπής του, αφίσες με αντικαπνιστικά μηνύματα, καθώς και ενημερωτικές εκπομπές στα μέσα μαζικής ενημέρωσης για την πολιτική των καπνοβιομηχανιών και τις επιπτώσεις του καπνίσματος. Η Ευρωπαϊκή Ένωση στα πλαίσια του προγράμματός της για τη δημόσια υγεία (2008 2013) περιλαμβάνει πληροφορίες και δράσεις αναφορικά με την πολιτική για τον έλεγχο του καπνίσματος, οι οποίες παρέχονται μέσω του δικτυακού τόπου «HELP Για μια ζωή χωρίς τσιγάρο». Με τον τρόπο αυτό βοηθά τους ανθρώπους που θέλουν να κόψουν το κάπνισμα και παρέχει συμβουλές για τους κινδύνους του καπνίσματος, μέσω υποδείξεων, σχετικών ταινιών, ενημερώσεων για τις εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα κοντά στην περιοχή του ενδιαφερομένου, και ειδικών υπηρεσιών προβάλλοντας ενημερωτικά βίντεο σε διάφορους δικτυακούς τόπους. Αναμφισβήτητα, οι καπνιστές κατά τη διαδικασία διακοπής του καπνίσματος οφείλουν να λαμβάνουν τη στήριξη από το οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον, το γιατρό τους, ή ακόμα και ένα άτομο που θα 5
απαντήσει σε τηλεφωνική γραμμή του καπνού, οι οποίοι θα πρέπει να είναι εξίσου καλά ενημερωμένοι. Ωστόσο, τα προληπτικά μέτρα που λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα, δυστυχώς κρίνονται ελλιπή συγκριτικά με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και για το σκοπό αυτό μελλοντικά συνίσταται να στραφεί εντονότερα το ενδιαφέρον των ειδικών ψυχικής υγείας προς τον τομέα αυτό. ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ Οι πιο αποτελεσματικοί τρόποι διακοπής του καπνίσματος έχουν αποδειχθεί να είναι οι ακόλουθοι: (1)Συμβουλευτική από επαγγελματίες ψυχικής υγείας: δίδεται η δυνατότητα έγκυρης και έγκαιρης ενημέρωσης του καπνιστή για τις επιπτώσεις του καπνίσματος στην υγεία του, τους τρόπους και την αποτελεσματικότητα της θεραπείας, με παράλληλη προσπάθεια αύξησης του κινήτρου του για εμπλοκή στη θεραπεία και έμφαση των άμεσων οφελών. (2)Χορήγηση υλικού αυτοβοήθειας, μέσω ενημερωτικών φυλλαδίων, οδηγών για τη διακοπή της συνήθειας, και βιντεοσκοπημένων κασετών ή ακουστικού υλικού. (3)Γνωσιακή συμπεριφορική παρέμβαση: γίνεται εντοπισμός και τροποποίηση των πεποιθήσεων του ατόμου για την επίδραση του καπνίσματος, την αντίληψή του ως εξάρτηση, και τις μη ρεαλιστικές του προσδοκίες από την αποχή και αποστέρησή του. Συμπεριφορικά, στόχος είναι να μάθουν οι καπνιστές να κατευθύνουν τη συμπεριφορά τους διαφορετικά, διακόπτοντας την αυτοματοποίηση του καπνίσματος σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Μεγάλο μέρος της θεραπείας αναφέρεται στην πρόληψη υποτροπών, καθώς το άτομο μαθαίνει να αναγνωρίζει να αποφεύγει και να αντιμετωπίζει καταστάσεις υψηλού κινδύνου. Η αποτελεσματικότητα της παρέμβασης κυμαίνεται μεταξύ του 36 46%. (4)Φαρμακοθεραπεία: παρέχεται θεραπεία υποκατάστασης με νικοτίνη μέσω των αυτοκόλλητων νικοτίνης, των τσιχλών νικοτίνης, του ρινικού σπρέι νικοτίνης, και της εισπνεύσιμης μορφής νικοτίνης. Αυτή η μορφή παρέμβασης έχει αποτελεσματικότητα για τη διακοπή κατά 26 31%. Επίσης χρησιμοποιούνται το ήπιο αντικαταθλιπτικό βουπροπιόνη (zyban) και η βαρενικλίνη (champix), η οποία ανακουφίζει από την έντονη επιθυμία για νικοτίνη και από τα στερητικά συμπτώματα. Η αποτελεσματικότητά τους για τη διακοπή του καπνίσματος κυμαίνεται στο 44 68% και 44% αντίστοιχα. (5)Άλλοι τρόποι: προτείνεται ο βελονισμός, η yoga, η ύπνωση, μέθοδοι που χρησιμοποιούν ενεργειακά πεδία. Η αποτελεσματικότητα, όμως, από την εφαρμογή τους δεν έχει τεκμηριωθεί ακόμα επαρκώς επιστημονικά. 6
ΟΦΕΛΗ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΚΟΠΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό της Υγείας η διακοπή του καπνίσματος αποτελεί ζωτικό σημείο για την προαγωγή της δημόσιας υγείας. Η απλή μείωση του αριθμού των τσιγάρων δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερα οφέλη, ενώ η πλήρης διακοπή του πέρα από τη μείωση της νοσηρότητας και θνησιμότητας από αυτό, μπορεί να επιφέρει και οικονομικά οφέλη, όπως επίσης και βελτιωμένη ποιότητα ζωής. Αναμφισβήτητα, λοιπόν, μέσω της εγκατάλειψης της συνήθειας αυτής το άτομο μειώνει την πιθανότητα πρόωρου θανάτου, προσβολής του από κάποιο νόσημα, και αυξάνει το προσδόκιμο επιβίωσης. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας τα οφέλη που επιφέρει η διακοπή του καπνίσματος περιλαμβάνουν σταδιακά επαναφορά σε φυσιολογική αρτηριακή πίεση, κανονικά επίπεδα οξυγόνου στο αίμα, βελτίωση αισθήσεων γεύσης και οσμής και μη ανιχνεύσιμη νικοτίνη στον οργανισμό, αποβολή της βλέννας από τους πνεύμονες, αύξηση των επιπέδων ενέργειας, βελτίωση της κυκλοφορίας του αίματος σε ολόκληρο το σώμα διευκολύνοντας το βάδισμα, αύξηση της πνευμονικής λειτουργίας κατά 5 10%, βελτίωση αναπνευστικών προβλημάτων. Επιπλέον, ένα χρόνο μετά τη διακοπή του καπνίσματος προβλέπεται μείωση κατά 50% του κινδύνου καρδιακής προσβολής ή και θανάτου σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, μετά από δέκα χρόνια διακοπής μειώνεται κατά 50% ο κίνδυνος ανάπτυξης καρκίνου του πνεύμονα, και μετά από δεκαπέντε έτη διακοπής ο κίνδυνος θανάτου είναι σχεδόν ισοδύναμος με τον κίνδυνο που αντιμετωπίζει ένας μη καπνιστής. Ιδιαίτερα είναι τα οφέλη που αποκομίζει μια έγκυος γυναίκα ή μια γυναίκα που σκοπεύει να αποκτήσει παιδί μείωση κινδύνου αποβολής, πρόωρου τοκετού ή άλλων επιπλοκών. Σε κοινωνικό επίπεδο, οι ωφέλειες της εγκατάλειψης αυτής της συνήθειας αφορούν τη δημόσια υγεία και τη μείωση του οικονομικού κόστους, ενώ σε εργασιακό επίπεδο προβλέπεται αύξηση της παραγωγικότητας, μείωση της νοσηρότητας και των απουσιών εξαιτίας αυτής, και, τέλος, μείωση του οικονομικού κόστους λόγω χαμένων εργατοωρών. 7