ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΚΥΠΡΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΣΕΙΡΑ 1

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΚΥΠΡΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΣΕΙΡΑ 1

Εκτύπωση: Τυπογραφείο Τheopress Ltd ISBN 978-9963-42-975-2 Copyright Λευκωσία 2011, Ιστορικό Αρχείο Τράπεζας Κύπρου

Εισαγωγικό Σημείωμα Το Ιστορικό Αρχείο Τράπεζας Κύπρου είναι το πρώτο οργανωμένο Αρχείο Τραπεζικού Οργανισμού στον τόπο μας που ιδρύθηκε στα πλαίσια της μέριμνας του Συγκροτήματος Τράπεζας Κύπρου για προσφορά στα κοινά. Τα έγγραφα και τα άλλα τεκμήρια που φυλάσσονται στο Ιστορικό Αρχείο φωτίζουν ένα σημαντικό μέρος της οικονομικής ιστορίας του τόπου μας, όπως αυτή αναδεικνύεται μέσα από την καταγραφή της εξελικτικής πορείας της Τράπεζας με την οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη για 112 χρόνια. Το Ιστορικό Αρχείο Τράπεζας Κύπρου, μετά από δέκα χρόνια παρουσίας στον χώρο της έρευνας, ανοίγει τις πόρτες του και στη μαθητιώσα νεολαία. Ευχόμαστε, η σειρά των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που εγκαινιάζουμε τη σχολική περίοδο 2011-2012, να είναι ένα ακόμη βήμα εξοικείωσης των μαθητών με τον κόσμο της έρευνας, υποβοηθώντας παράλληλα στην καλλιέργεια της ιστορικής συνείδησης, καθώς και στη βαθύτερη κατανόηση του παρελθόντος. Ιστορικό Αρχείο Τράπεζας Κύπρου 1

Εισαγωγή στον κόσμο των Αρχείων «[η Πανοπέα] είναι πόλη των Φωκέων, αν μπορεί βέβαια κανείς να την ονομάσει πόλη, αφού δεν έχει ούτε αρχεία, ούτε γυμνάσιο, ούτε θέατρο, ούτε αγορά, ούτε δημόσιες κρήνες.» Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 10.4.1 Ανέκαθεν ο άνθρωπος έψαχνε τρόπους για να διατηρήσει στη μνήμη τις εμπειρίες του. Η ανάγκη ανάκλησης μιας εμπειρίας ή μιας πληροφορίας τον οδήγησε στη δημιουργία των αρχείων. Η δημιουργία και η διατήρηση των αρχειακών τεκμηρίων είναι φαινόμενα τόσο παλιά όσο και η εμφάνιση και χρησιμοποίηση της γραφής. Μαρτυρίες γι αυτό βρίσκουμε σε πολιτισμούς που σήμερα έχουν χαθεί. Στην αρχή των Ιστορικών Χρόνων, οι δημόσιες υπηρεσίες και η αρχειακή τους οργάνωση αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα της διακυβέρνησης για τις λεγόμενες πόλεις-κράτη, πράγμα που διατηρήθηκε για αιώνες. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Παυσανίας, Έλληνας περιηγητής και γεωγράφος του 2ου αιώνα μ.χ., απαριθμώντας τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να ονομαστεί ένας οικισμός πόλη, αναφέρει την ύπαρξη αρχείου ως πρώτου προαπαιτούμενου. Στην αρχαία Ελλάδα σημαντικά κέντρα τήρησης αρχείων ήταν οι ναοί. Οι ιερείς κατέγραφαν και σε πολλές περιπτώσεις δημοσίευαν εντός του ναού, πάνω σε λίθινες στήλες, τα περιουσιακά στοιχεία των ναών, τους θησαυρούς και τα αφιερώματα των πιστών, ακόμα και τους οικονομικούς απολογισμούς οικοδομικών εργασιών που γίνονταν σ αυτούς. Μέρος των οικονομικών αρχείων των μεγάλων ιερών αφορούσε τις συναλλαγές τους προς τρίτους εφόσον λειτουργούσαν και ως τράπεζες: δάνειζαν χρήματα στις πόλεις-κράτη και δέχονταν προς φύλαξη χρήματα ή πολύτιμα αντικείμενα από αυτές και από ιδιώτες. Οι συναλλαγές καταγράφονταν και φυλάσσονταν στα αρχεία των ναών. Εκτός από τη φύλαξη των αρχείων στην Αρχαία Ελλάδα, καλά ανεπτυγμένα αρχεία υπήρξαν και στην αρχαία Ρώμη και Κίνα. Η Γαλλική επανάσταση του 18ου αιώνα, αφενός με τη συγκέντρωση τεράστιου όγκου αταξινόμητων εγγράφων και αφετέρου με τη θέσπιση του νόμου της ελεύθερης και δωρεάν προσπέλασης όλων των πολιτών στα Αρχεία του Έθνους, που εφαρμόστηκαν στη συνέχεια και από άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, συνέβαλε στη μεγάλη πρόοδο της Ιστορίας ως επιστήμη στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα και διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο στην ανάπτυξη της επιστήμης της Αρχειονομίας. Αρχεία είναι Αρχεία είναι τα έγγραφα τα οποία δημιούργησε, παρέλαβε και συγκέντρωσε ένα άτομο ή ένας οργανισμός στα πλαίσια της άσκησης των δραστηριοτήτων του και τα διατήρησε λόγω της διαχρονικής τους χρησιμότητας. Στις σύγχρονες κοινωνίες τα αρχεία μπορεί να αποτελούνται από έγγραφα, βιβλία, επιστολές, φωτογραφίες, ημερολόγια, χάρτες, ηχητικά ντοκουμέντα, βιντεοταινίες, DVD κ.ά. Επίσης η λέξη Αρχείο αναφέρεται συνήθως: =Στον οργανισμό, την υπηρεσία ή το πρόγραμμα που είναι υπεύθυνοι για την επιλογή, τη μέριμνα και τη χρησιμοποίηση των αρχείων. =Στο αρχειοστάσιο, το κτίριο ή το χώρο που προορίζεται για την αποθήκευση, τη διατήρηση και τη χρήση των αρχείων. Τα αρχεία τα διατηρούμε λόγω της διαχρονικής αξίας που έχουν για ένα άτομο, έναν οργανισμό και για την κοινωνία, επειδή αποτελούν: =Ένα τρόπο πρόσβασης στην εμπειρία των άλλων. =Πηγή κατανόησης και προσδιορισμού της ταυτότητας μας, των οργανισμών και της κοινωνίας μας. =Αποδεικτικά στοιχεία διαρκών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. =Τη διαχρονική μνήμη. Eπιτρέπουν καλύτερης ποιότητας προγραμματισμό, λήψη αποφάσεων και δράση, παρέχοντας διαρκώς την εμπειρία του παρελθόντος και μια ιστορική προοπτική. =Φορείς επικοινωνίας πολιτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών αξιών. 4

Αρχειονομία Αρχειονομία είναι η επιστήμη της διαχείρισης και οργάνωσης των αρχείων. Η διδασκαλία της Αρχειονομίας είναι πολύ πιο πρόσφατη σε σχέση με τη δημιουργία και διατήρηση των αρχειακών τεκμηρίων και το επάγγελμα του αρχειονόμου, και όπως φαίνεται, χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή. Η ταξινόμηση, περιγραφή, αποθήκευση και διατήρηση του αρχειακού υλικού γίνεται σύμφωνα με δύο βασικές αρχές: Α) της προέλευσης του υλικού Είναι η διατήρηση και ο σεβασμός της φυσικής ενότητας, της ακεραιότητας του συνόλου των αρχείων, όπως αυτά δημιουργήθηκαν από ένα οργανισμό ή ένα άτομο χωρίς να αναμειγνύονται ή να συνδυάζονται με αρχεία άλλων υπηρεσιών ή προσώπων. Β) της αρχικής τάξης Είναι η ταξινόμηση, ο τρόπος που διατηρηθήκαν τα αρχεία από το δημιουργό τους, δηλαδή η σειρά με την οποία συσσωρεύτηκαν καθώς δημιουργούνταν, τηρούνταν και χρησιμοποιούνταν. Ανακατάταξη των αρχείων μπορεί να θέση σε κίνδυνο την ακεραιότητά τους, ακόμη και να καταστρέψει τα αποδεικτικά στοιχεία που πιθανόν να πρόσφερε η αρχική τοποθέτηση. Ο αρχειονόμος είναι αρμόδιος για την συλλογή, οργάνωση, διαχείριση και διατήρηση του αρχειακού υλικού. Είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο κοινό και τα αρχεία. Οι κυριότερες λειτουργίες του είναι: =Να βεβαιώνεται ότι τα τεκμήρια με ιστορική αξία διατηρούνται. =Να διατηρεί τα έγγραφα με αρχειακή αξία κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες. =Να κάνει τα τεκμήρια προσιτά στους χρήστες. Ταξινόμηση και Αρχειοθέτηση υλικού του Ιστορικού Αρχείου Τράπεζας Κύπρου (ΙΑΤΚ) Η αρχειακή λογική που επιλέχτηκε στη συστηματική ταξινόμηση ήταν θεματική, κι αυτό εξαιτίας της φύσης των τραπεζικών ιδρυμάτων, οι οποίες χαρακτηρίζονται από διοικητικό έργο και τραπεζικές εργασίες. Επακόλουθα, οι μεγάλες ενότητες που σχηματίστηκαν υπαγόρευσαν τη δημιουργία σειρών και υποσειρών, για να υπακούσουν απολύτως στη θεματική λογική. Αυτό επέτρεψε τη σε βάθος ταξινόμηση, η οποία στις περισσότερες των περιπτώσεων είναι χρονολογική και σε ελάχιστες αλφαβητική. Οι προδιαγραφές της ταξινόμησης που υιοθετήθηκαν, δίνουν επιπλέον τη δυνατότητα των μελλοντικών προσθηκών με νέες αρχειακές συλλογές από το Γενικό Αρχείο της Τράπεζας, ενώ ακόμη ευνοούν τον εμπλουτισμό των ενοτήτων με υλικό που θα προκύψει από την αναζήτηση αρχειακού τύπου πληροφοριών σε άλλα αρχεία, προσωπικές συλλογές ή στον Τύπο. Ουσιαστικά διατηρήθηκε η δομή της ταξινόμησης ακόμη και σε ενότητες, οι οποίες σήμερα δεν περιλαμβάνουν κανένα λυτό έγγραφο ή κατάστιχο, ώστε να υπάρχει η ευχέρεια της συμπλήρωσης με υλικό που θα ανευρεθεί στο μέλλον. Συμπερασματικά, η ταξινόμηση του ΙΑΤΚ προσφέρει τη δυνατότητα της συνέχειας, η οποία άλλωστε συνιστά αξιωματική αρχή των αρχειονομικών εργασιών. Μετά την ολοκλήρωση της ταξινόμησης τα λυτά έγγραφα έχουν τοποθετηθεί σε μη όξινους χάρτινους φακέλους και υποφακέλους διαφορετικού χρώματος, οι οποίοι στο σύνολό τους έχουν τοποθετηθεί σε κουτιά. Στο εμπροσθόφυλλο των φακέλων και υποφακέλων υπάρχει ο τίτλος, ενώ ετικέτες στη ράχη και την πρόσοψη των κουτιών πληροφορούν για το περιεχόμενο, έτσι ώστε καθίσταται εύκολη η ανεύρεση και χρήση των λυτών εγγράφων. Τα κατάστιχα (βιβλία) ταξινομήθηκαν με την ίδια αρχειακή λογική, δηλαδή θεματικά. Με το πέρας των αρχειονομικών εργασιών Λυτά Έγγραφα και Βιβλία τοποθετήθηκαν στην τελική τους θέση στο Αρχειοστάσιο. 5

Εγκαταστάσεις Αρχείου Εμπίπτουν σε δύο κατηγορίες: Α) ένα ειδικά κατασκευασμένο κτίριο σχεδιασμένο με σκοπό να καλύπτει τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης συλλογής Β) ένα υπάρχον κτίριο ή τμήμα του, που θα διαμορφωθεί σε χώρο αρχείου. Οι προτεραιότητες ενός Αρχείου είναι: =Να προσφέρει ένα κατάλληλο και σταθερό περιβάλλον. =Να εξασφαλίζει επαρκή χώρο που να προάγει τη ροή των εργασιών. =Να είναι ασφαλές. Συνθήκες φύλαξης αρχειακού υλικού Ο χώρος που διατηρείται το αρχειακό υλικό ονομάζεται αρχειοστάσιο. Οι απόλυτες ανάγκες ενός αρχειοστασίου: Περιβάλλον =Καθαρό =Ψυχρό (+18 έως -20οC) =Ξηρό (χαμηλότερη επιτρεπτή σχετική υγρασία 45-55%) =Σκοτεινό Εξοπλισμός =Ράφια =Σύστημα πυρόσβεσης =Σκάλες/σκαμνάκια =Καροτσάκια μεταφοράς =Θερμοϋγρογράφος (όργανο μέτρησης θερμοκρασίας και υγρασίας) Περιβαλλοντικοί Κίνδυνοι Αρχειακού Υλικού Α) η Θερμοκρασία και η Σχετική Υγρασία. Σε χώρους όπου η θερμοκρασία και η υγρασία παρουσιάζουν μεγάλες διακυμάνσεις μεταξύ μέρας και νύχτας ή από εποχή σε εποχή το χαρτί εκτίθεται σε συνθήκες ιδιαίτερα επικίνδυνες με αποτέλεσμα τη δημιουργία μούχλας, ξηρότητας ή ευθρυψίας (να σπάσει σε πολλά κομμάτια). Άποψη του Αρχειοστασίου 1. Συστήματα πυρόσβεσης και μέτρησης θερμοκρασίας και υγρασίας του χώρου. 6 Β) οι μύκητες και τα έντομα: είναι σχεδόν αδύνατο να κρατηθούν οι μύκητες και τα έντομα έξω από το κτίριο. Οι τακτικές επιθεωρήσεις των αρχειακών χώρων και η συχνή απολύμανση βοηθούν στην καλύτερη προστασία από τα επιβλαβή έντομα. Γ) η σκόνη: πρέπει να αφαιρείται τακτικά γιατί περιέχει μύκητες, σπόρους μούχλας και βακτήρια που καταστρέφουν το χαρτί. Το δάπεδο, ειδικά αν είναι κατασκευασμένο από σκυρόδεμα, πρέπει να επιστρωθεί με ειδικό βερνίκι, που να αποτρέπει στα μέτρα του δυνατού, τη σκόνη. Η χρήση χαλιών σε αποθηκευτικούς χώρους δεν ενδείκνυται γιατί παγιδεύουν τη βρόμα και τη σκόνη στις ίνες τους. Δ) το φως: πρέπει να ελέγχεται προσεκτικά εξαιτίας των χημικών αντιδράσεων που προκαλεί στο χαρτί και το μελάνι. Το φως του ήλιου πρέπει να αποφεύγεται εντελώς λόγω της ακτινοβολίας και της θερμότητας που εκπέμπει. Ο φωτισμός στα αρχειοστάσια είναι απαραίτητος μόνο για την αναζήτηση και τοποθέτηση των αρχείων. Ε) το νερό: αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους για τους χώρους φύλαξης των αρχείων. Μέσα από τα αρχειοστάσια δεν πρέπει να περνούν σωλήνες νερού και εφόσον είναι δυνατό δεν πρέπει να βρίσκονται σε υπόγειους χώρους, γιατί είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στην εισροή νερού. Στ) η φωτιά: μια μεγάλη απειλή, γι αυτό ο χώρος που πρέπει να επιλεγεί για τα αρχειοστάσια πρέπει να είναι ο ασφαλέστερος. Εντός των αρχειοστασίων δεν πρέπει να περνούν γραμμές ηλεκτρικού και επιπλέον πρέπει να λαμβάνονται προληπτικά μέτρα ασφαλείας. Επιβάλλεται να υπάρχουν τα απαραίτητα συστήματα πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης.

Το Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας Κύπρου Τα αρχεία των εταιρειών είναι προϊόντα της επιχειρηματικής δραστηριότητας και συνεπώς πιστοί καθρέπτες των οικονομικών συνθηκών. Η συγκρότηση Ιστορικού Αρχείου μιας επιχείρησης της προσδίδει κύρος ακριβώς επειδή αντανακλά τη διαχρονική διάσταση των ενεργειών και των αποφάσεων που διαμόρφωσαν την εξέλιξή του. Οι πρωτοβουλίες της Διοίκησης, η επιχειρηματική πολιτική, η εμβέλεια των συναλλαγών συνιστούν αξίες, ικανές να θεμελιώσουν ένα σύνολο πληροφοριών που προσφέρονται στην έρευνα. Η διασύνδεση του οργανισμού με τον κόσμο της επιστήμης μέσω του Ιστορικού Αρχείου εκφράζει το στόχο της ανάδειξης της ιστορίας της επιχείρησης, υπογραμμίζει τη διαχρονική συμβολή της στην εθνική οικονομική ανάπτυξη, απηχεί τη βούληση για την ενίσχυση της ιστορικής μνήμης. Πιο συγκεκριμένα τα αρχεία των Τραπεζών, επειδή συγκροτούνται στη βάση των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών με ευρύτερα κοινωνικά στρώματα, συνιστούν αντανάκλαση της καθολικής οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης. Στην προκειμένη περίπτωση τα ιστορικά αρχεία των Τραπεζών αποτελούν χρήσιμο υλικό για την κατανόηση της ιστορίας τόσο της Τράπεζας όσο και της οικονομίας του τόπου που δρα. Το Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας Κύπρου ιδρύθηκε με απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου του Συγκροτήματος τον Ιανουάριο 2001 με σκοπό «τον εντοπισμό, συγκέντρωση, ταξινόμηση, ευρετηρίαση και απόδοση στη μελέτη και την έρευνα αρχειακού υλικού του Συγκροτήματος αλλά και τρίτων εφόσον τούτο αφορά την οικονομική ιστορία του τόπου». Το Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας Κύπρου περιλαμβάνει: = Λυτά έγγραφα και βιβλία από το 1899 (χρονολογία ίδρυσης του Ταμιευτηρίου «Η Λευκωσία»). = Οπτικοακουστικό υλικό (φωτογραφίες κτηρίων, καταστημάτων και του προσωπικού της Τράπεζας Κύπρου, μαγνητοφωνήσεις και οπτικογραφήσεις συνεντεύξεων και εκδηλώσεων.) = Αρχείο Εφημερίδων (Κυπριακές Εφημερίδες σε μη συμπληρωμένες σειρές. Καλύπτονται, με κάποια κενά, τα έτη 1896-1916, 1941-45, 1960-80). = Αρχείο Μηχανών Γραφείου και Εξοπλισμού (Γραφειακός Εξοπλισμός, Γραφειακές Μηχανές, Έπιπλα που φυλάσσονται επιλεκτικά για εκθεσιακούς, κυρίως, σκοπούς, αφού αποτυπώνουν την εξέλιξη της χρήσης της τεχνολογίας στην Τράπεζα). = Βιβλιοθήκη (συγκεντρώνονται Οικονομικές, κυρίως, Εκδόσεις, Επετηρίδες και περιοδικές εκδόσεις κυβερνητικών υπηρεσιών, φορέων επιχειρηματικής δραστηριότητας (Κ.Ε.Β.Ε., Ο.Ε.Β.) συνδικαλιστικών φορέων (Ε.Τ.Υ.Κ., κλπ) από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα). 7

αρχείων. Οι ενότητες που είναι ταξινομημένο το αρχειακό υλικό του είναι: Άποψη έκθεσης Ιστορικού Αρχείου στο χώρο του καταστήματος της Τράπεζας Κύπρου στην Φανερωμένη. Το ΙΑΤΚ προχώρησε σε πρώτη φάση, στην αρχειοθέτηση του υλικού του με αφετηρία το 1899, έτος ίδρυσης του Ταμιευτηρίου «Λευκωσία», και καταληκτικό όριο το 1960. Το αποτέλεσμα της εν λόγω αρχειακής εργασίας ήταν η δημιουργία ενός καταλόγου, τόσο σε έντυπη όσο και σε ηλεκτρονική μορφή που έχει ήδη τεθεί στη διάθεση των ερευνητών. Στον κατάλογο αυτό καταγράφεται ταξινομημένο όλο το υλικό της Τράπεζας Κύπρου τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η επιλογή της συγκεκριμένης χρονολογίας δεν ήταν ασφαλώς τυχαία. Το 1960 αφενός αποτελεί το γενέθλιο χρόνο της Κυπριακής Δημοκρατίας και αφετέρου συνιστά μια ασφαλή απόσταση 50 χρόνων από σήμερα και έτσι εγγυάται τη μη δημοσιοποίηση αρχειακού υλικού που αναφέρεται σε ζώντα πρόσωπα. Η αρχειοθέτηση του υλικού του αρχείου απέφερε τη συγκρότηση ενοτήτων, σειρών και υποσειρών με βάση τις σύγχρονες προδιαγραφές συγκρότησης τραπεζικών = Ταμιευτήριο «Λευκωσία» = Τράπεζα Κύπρου = Ταμιευτήριο «Ομόνοια» = Τράπεζα Λάρνακος = Τράπεζα Αμμοχώστου = Κυπριακό Ταμιευτήριο = Τράπεζα «Η Μέλισσα» Πάφου = Λαϊκή Τράπεζα Πάφου Σημειώνουμε εν προκειμένω ότι το Ταμιευτήριο «Λευκωσία», που ιδρύθηκε το 1899, συνιστά το προδρομικό σχήμα, καθότι όταν μετατράπηκε σε εταιρεία μετονομάστηκε σε Τράπεζα Κύπρου (1912). Επίσης το Ταμιευτήριο «Η Ομόνοια», που ιδρύθηκε το 1906, αποτελεί τον αφετηριακό φορέα της Τράπεζας Λάρνακος, όπως δηλαδή ονομάστηκε μετά τη μετατροπή του σε εταιρεία το 1925. Το ανωτέρω τραπεζικό ίδρυμα ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση συγχώνευσης με την Τράπεζα Κύπρου όπως και η Τράπεζα Αμμοχώστου το 1943. Το ίδιο συνέβηκε και με τη Λαϊκή Τράπεζα Πάφου το 1952. Η Τράπεζα «Η Μέλισσα» Πάφου και το Κυπριακό Ταμιευτήριο Λευκωσίας εξαγοράστηκαν από την Τράπεζα Κύπρου το 1944 και το 1945 αντίστοιχα. Τράπεζα Κύπρου Το 1899 ιδρύθηκε με πρωτοβουλία μιας ομάδας γνωστών για την επαγγελματική και κοινωνική τους δράση κατοίκων της Λευκωσίας, το Ταμιευτήριο «Η Λευκωσία». Το 1912 το Ταμιευτήριο μετατράπηκε σε «ανώνυμον εταιρείαν με την επωνυμία Τράπεζα Κύπρου». Το Συγκρότημα της Τράπεζας Κύπρου είναι σήμερα ο ηγετικός χρηματοοικονομικός οργανισμός στην Κύπρο. Εν έτει 2011 λειτουργεί 595 Ιωάννης Οικονομίδης (1864-1934) Ένας από τους εμπνευστές και ιδρυτικό μέλος του Ταμιευτηρίου «Η Λευκωσία», το 1899. Διευθυντής του Ταμιευτηρίου και μετέπειτα της Τράπεζας Κύπρου μέχρι το θάνατο του. καταστημάτα, από τα οποία 211 λειτουργούν στη Ρωσία, 185 στην Ελλάδα, 143 στην Κύπρο, 27 στην Ουκρανία, 12 στη Ρουμανία, 12 στην Αυστραλία, 4 στο Ηνωμένο Βασίλειο και 1 στα Channel Islands. Επιπλέον, η Τράπεζα λειτουργεί 9 καταστήματα αντιπροσωπείας στη Ρωσία, τη Ρουμανία, την Ουκρανία, τον Καναδά και τη Νότια Αφρική. Συνολικά, το Συγκρότημα εργοδοτεί 12.009 άτομα διεθνώς. 8

Εξερευνώντας το Αρχείο 9

Ενότητα 1: Παραδείγματα Σειρών Ι. ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΑ-ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ Περιλαμβάνει τα καταστατικά και τις σχετικές τροποποιήσεις τους και τους κανονισμούς κλάδων της Τράπεζας. ΙΙ. ΔΙΟΙΚΗΣΗ Η σειρά περιλαμβάνει τα Αρχεία των Διοικητών, τα Πρακτικά Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου, του Εποπτικού Συμβουλίου, των Γενικών Συνελεύσεων, καταλόγους και υλικό για Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου. VI. ΔΑΝΕΙΑ Όπως, Προεξοφλήσεις δανείων, Ενεχυριάσεις αξιών και εμπορευμάτων και Υποθήκες Ακινήτων. VII. ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ Για παράδειγμα, λογαριασμούς του Μικρού Ταμιευτηρίου, και των Εγγεγραμμένων Καταθετών. Χ. ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ Στη σειρά φυλάσσονται Εισερχόμενες και Εξερχόμενες Επιστολές προς/από Ιδιώτες, Διοικητικές Αρχές, Τράπεζες εγκατεστημένες στην Κύπρο και του Εξωτερικού, τις Ελεγκτικές Αρχές καθώς και τους Νομικούς Συμβούλους. XI. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ Όπως καταστάσεις Μισθολογίου, το Ταμείο Προνοίας των υπαλλήλων, το Μητρώο Υπαλλήλων, Αιτήσεις και Διαγωνισμούς Πρόσληψης, Συστατικές επιστολές και υλικό για τις συνδικαλιστικές οργανώσεις των υπαλλήλων (ΕΤΥΚ και ΣΥΤΚ). XV. ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ Περιλαμβάνει υλικό που αναφέρεται στη δραστηριότητα των υποκαταστημάτων (Αμμοχώστου, Λάρνακας, Λεμεσού, Κερύνειας, Ξερού, Καραβά-Λαπήθου, Κακοπετριάς κ.α.) την προετοιμασία ίδρυσης, αιτήματα για τη λειτουργία κατά τόπους υποκαταστημάτων, μητρώα υπαλλήλων, καταστάσεις μισθολογίου. XVII. ΠΟΙΚΙΛΑ Για παράδειγμα περιλαμβάνει κληροδοτήματα, εράνους και εισφορές για τους εθνικούς αγώνες. Άποψη του Αρχειοστασίου 1, με τα κυλιόμενα ράφια τοποθέτησης των αρχειακών σειρών. Το Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας Κύπρου (ΙΑΤΚ) προχώρησε στην ψηφιακή καταχώριση των αρχειακών ενοτήτων και τεκμηρίων με σκοπό να προσφέρει ακόμη μεγαλύτερη βοήθεια στους ερευνητές. Με το ηλεκτρονικό πρόγραμμα που έχει εγκαταστήσει παρέχει τη δυνατότητα στον εκάστοτε ενδιαφερόμενο για εύκολη πρόσβαση και αναζήτηση στα θέματα που τον ενδιαφέρουν, ενώ ήδη έχουν ξεκινήσει τις διαδικασίες αρχειοθέτησης του υλικού μετά το 1960, το οποίο άλλωστε είναι και μεγαλύτερου όγκου. 10

Θέμα 1: Η θέση της γυναίκας στην κυπριακή κοινωνία άρχισε να βελτιώνεται την περίοδο της Αγγλοκρατίας στο νησί (1878-1960). Η σταδιακή αύξηση του ποσοστού Η Σ των γυναικών στην εκπαίδευση συνέτεινε στην αλλαγή αυτή. Ο καθαρά παραδοσιασκη ακός ρόλος της Κύπριας γυναίκας, δηλαδή αυτός που την ήθελε να ασχολείται αποκλειστικά με τις εργασίες του σπιτιού και ουσιαστικά να μένει μακριά από τη δημόσια ζωή μεταστράφηκε ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες. Το 2009 στα 146 καταστήματα της Τράπεζας Κύπρου στο νησί εργοδοτούνταν 3588 άτομα. 1648 άνδρες και 1940 γυναίκες. Σε ποσοστά: το 46% άνδρες και το 54% γυναίκες. Το 1955 το προσωπικό της Τράπεζας Κύπρου απαριθμούσε 267 άτομα: 221 γραμματείς και 46 κλητήρες. Σε ποια σειρά του αρχείου θα ανατρέξω εάν θέλω να βρω πληροφορίες σχετικές με τα πιο κάτω: 1 αα αβ Ομάδ Ομάδ Α) Πόσες ήταν οι γυναίκες και πόσοι οι άνδρες που εργοδοτούνταν από την Τράπεζα Κύπρου το 1955. Α) Στο Κατάστημα Αμμοχώστου εργάζονταν 30 υπάλληλοι. Ποιο ήταν το αντίστοιχο ποσοστό για άνδρες και γυναίκες τη συγκεκριμένη χρονιά. Κατάστημα Φανερωμένης, 1940 Κατάστημα Αμμοχώστου, 1952 Λογιστήριο, Κατάστημα Φανερωμένης, 1959 Κατάστημα Λεμεσού, 1957 11

Ενότητα 2: Πηγές Η διδασκαλία της Ιστορίας στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, σύμφωνα με τη σύσταση της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης τον Οκτώβριο του 2001, θα πρέπει να γίνεται με όσο το δυνατόν περισσότερες ιστορικές πηγές διδακτικού υλικού για τη διάδοση των ιστορικών γεγονότων και την παρουσίασή τους, με σκοπό την εκμάθηση μέσω μιας κριτικής και αναλυτικότερης προσέγγισης. Τι εννοούμε όμως με τον όρο ιστορική πηγή; Οι ιστορικοί, όπως και ο κάθε ερευνητής που μελετά το παρελθόν αναζητούν τα ίχνη που άφησε πίσω της η κάθε εποχή και προσπαθούν να συνθέσουν όψεις μιας παρελθοντικής πραγματικότητας. Τα ίχνη αυτά είναι διαφόρων ειδών: έγγραφα, εικόνες, μνημεία, προφορικές μαρτυρίες και άλλα πολιτισμικά αγαθά. Κάθε είδους υλικό από το οποίο μπορεί να προκύψει γνώση για το παρελθόν ονομάζεται πηγή. Οι πηγές αποτελούν την πρώτη ύλη της ιστορικής έρευνας και η εξαντλητική και μεθοδική αναδίφησή τους αποτελεί προϋπόθεση κάθε ιστορικής εργασίας. Η αξιοποίηση των ιστορικών πηγών στη διδακτική διαδικασία είναι πολύ σημαντική γιατί καλλιεργεί την ιστορική συνείδηση, βοηθά στη βαθύτερη κατανόηση του παρελθόντος και οδηγεί στον εκδημοκρατισμό της διδακτικής πράξης και στην ελευθερία της σκέψης. Οι πηγές διακρίνονται σε πρωτογενείς και δευτερογενείς. Πρωτογενείς ή άμεσες πηγές καλούνται οι μαρτυρίες (πρωτότυπα κείμενα, αυθεντικά έγγραφα, προφορικές αναφορές αυτόπτων μαρτύρων, εφημερίδες, επιγραφές, φωτογραφίες, νομίσματα, αρχαιολογικά ευρήματα) που προέρχονται από τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο του παρελθόντος που ερευνάται, αναφέρονται άμεσα στο προς έρευνα γεγονός και το επαληθεύουν. Δευτερογενείς ή έμμεσες πηγές ονομάζονται οι πηγές «από δεύτερο χέρι», οι οποίες περιλαμβάνουν αναφορές σε πρωτογενείς πηγές ή και προσπάθειες ερμηνείας τους (π.χ. βιβλία, λογοτεχνικά κείμενα [μυθιστόρημα, έπος], χρονογραφίες, άρθρα σύγχρονων ερευνητών). Η ιστορία του νομίσματος Οπίσθια όψη: ΚΟΙΝΟ[Ν] ΚΥΠΡΙΩΝ μέσα σε στεφάνι. Χάλκινο νόμισμα Πάφου (;), Αυτοκράτορα Κλαύδιου (41-54 μ.χ.) Το 1943, η Τράπεζα Κύπρου, μετά τη συγχώνευσή της με τραπεζικά ιδρύματα άλλων πόλεων, υιοθέτησε το αρχαίο αυτό κυπριακό νόμισμα ως έμβλημα της. Η εφεύρεση του νομίσματος ανταποκρινόταν αρχικά σε πρακτικές ανάγκες των ανθρώπων. Σταδιακά όμως χρησιμοποιήθηκε και ως μέσο απεικόνισης και επιβολής της εκάστοτε εξουσίας. Το νόμισμα καθίσταται με αυτό τον τρόπο -διαχρονικά και τοπικά- μια πρωτογενής πηγή γνώσης της ιστορίας, της κοινωνίας, της θρησκείας και του πολιτισμού. Παράλληλα λειτουργεί ως εργαλείο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, υπαγορεύοντας πολιτικές κρατών αλλά και απλές καθημερινές δραστηριότητες. Τα πρώτα νομίσματα κόπηκαν στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 6ου αιώνα π.χ., στις περιοχές της Λυδίας και στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, όπου η οικονομία και το εμπόριο είχαν αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό. Η νομισματοκοπία στην Κύπρο παρατηρήθηκε το τελευταίο τρίτο του 6ου αιώνα και υιοθετήθηκε σ ολόκληρο το νησί πριν από το τέλος του ίδιου αιώνα. Είσηχθη από τον ελληνικό κόσμο, κυρίως από την Ιωνία, με την οποία υπήρχαν ισχυροί οικονομικοί και εμπορικοί δεσμοί. 12

2 Η ΣΚΗΣ Α Ποιες από τις πιο κάτω πηγές είναι πρωτογενείς και ποιες δευτερογενείς. αα αβ Ομάδ Ομάδ Εφημερίδα: Φωνή της Κύπρου, Λευκωσία, Αρ. Φύλλου:1407, 31/01/1914. Έγγραφο: ΙΑΤΚ, Ταμιευτήριο «η Λευκωσία», Ι Καταστατικά-Κανονισμοί, 1.Καταστατικά, 29/03/1909. Βιβλίο: Τράπεζα Κύπρου, Φωτογραφία: Υπάλληλοι της Τράπεζας, οι οποίοι εις ένδειξη σεβασμού προς τους σφαγιασθέντες Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους στην περιοχή του Κιόνελι τον Ιούλιο 1958 φέρουν μαύρα περιβραχιόνια, Πάφος 1958. Χρονολόγιο 18992009, ΙΑΤΚ, Λευκωσία 2009, σελ.9. 13

Ενότητα 3: Iστορία Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΚΥΠΡΙΩΝ ΣΤΟΥΣ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ Τον Οκτώβριο του 1940 η φασιστική Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα. Η είσοδος της Ελλάδας στον πόλεμο έδωσε το έναυσμα στους κατοίκους της Κύπρου για να βγουν στους δρόμους. Εκτός από τους χιλιάδες εθελοντές που μετέβησαν στα διάφορα μέτωπα του πολέμου, συγκινητική ήταν και η προσφορά των Κυ- Ομάδα Α 3 ΑΣΚΗΣΗ ΜΙΑ ΣΕΜΝΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ Εις Διευθυντήν της «Πάφου» ως γραμματέα της επί των εράνων επιτροπής εστάλη η ακόλουθος επιστολή με ζεύγος χρυσών ενωτίων. Την δημοσιεύομεν ως δείγμα μετριοφροσύνης και ελληνικού πατριωτισμού. Κτήμα 7/11/40 Είμαι πτωχή κόρη. Δεν έχω τίποτε άλλο να προσφέρω στην αγαπητή μου Πατρίδα, εκτός των χρυσών μου ενωτίων, τα οποία μου εχάρισεν η μητέρα μου από του πρώτου χρόνου της γεννήσεως μου. Και τώρα ας τα δεχθή η αγαπητή μου Πατρίς ως μιαν ελάχιστην εισφοράν εις τον μεγάλο της αγώνα». ΙΑΤΚ, Τράπεζα Κύπρου, XVII. Ποικίλα, Κοινωνική Δραστηριότητα, 21/11/1940 Εφημερίδα Πάφος, Αρ.Φύλλου:487, 14/11/1940 ΕΡΩΤΗΣH 1. Αφού διαβάσετε τις πιο πάνω επιστολές να απαντήσετε στα εξής: Ποιο είναι το αίτημα της Ελληνικής Κυβέρνησης, μέσω του Προξενείου της στο νησί, προς την Τράπεζα Κύπρου και σε τι αποσκοπούσε; Ποιος είναι ο εθνικός-μεγάλος αγώνας που αναφέρονται οι πιο πάνω επιστολές και με ποιους τρόπους οι κάτοικοι της Κύπρου συμμετείχαν σ αυτόν, όπως προκύπτει από τις πιο πάνω πηγές; 14

πρίων στους εράνους που πραγματοποιούνταν υπέρ του εθνικού αγώνα σε όλα τα μέρη του νησιού την περίοδο αυτή. Παρά τη φτώχεια και την ανεργία που μάστιζε το νησί, χιλιάδες λίρες μαζεύτηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ όσοι δεν είχαν χρήματα προσέφεραν απλόχερα τα χρυσαφικά τους, ακόμα και τα δακτυλίδια των αρραβώνων τους. Ομάδα Β 3 ΑΣΚΗΣΗ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΚΥΠΡΙΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΜΑΧΗΝ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΥ Η ακόλουθος επίσημος έκθεσις περί του ρόλου, τον οποίον διαδραμάτισε μια Κυπριακή μονάς εις την μάχην της Δυτικής Ερήμου, ελήφθη υπό του Κυβερνήτου και δημοσιεύεται εγκρίσει του Γενικού Στρατηγείου του Καΐρου: «Εις Κυπριακός μεταγωγικός λόχος μετέφερε πεζικόν εις τας πρώτας γραμμάς κατά την αρχικήν επίθεσιν και επέδειξε ψυχραιμίαν υπό το πυρ. Αφ ότου συνεπλήρωσε το έργο τούτο εργάζεται συνεχώς μεταφέρων προμηθείας εις τας πρώτας γραμμάς με φορτηγά αυτοκίνητα δια μέσου της ερήμου και συχνάκις κατά την διάρκειαν της νυκτός. Η βοήθεια των υπήρξε πολύτιμος εις το δυσχερές και πολύτιμον τούτο έργον». ΙΑΤΚ, Τράπεζα Κύπρου, XVII. Ποικίλα, Κοινωνική Δραστηριότητα, 24/03/1941 Εφημερίδα Ελευθερία, Λευκωσία, Αρ.Φύλλου:3721, 01/01/1941 ΕΡΩΤΗΣH 1. Σε ποιο μεγάλο ιστορικό γεγονός του 20ού αιώνα αναφέρονται οι πιο πάνω πηγές; Με ποιους τρόπους οι κάτοικοι της Κύπρου συμμετείχαν στο κοσμοϊστορικό αυτό γεγονός; 15

Ενότητα 4: Οικονομία ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΩΝ Θέμα εργασίας: Η Κύπρος κατά τη διάρκεια της 82χρονης Αγγλικής κατοχής στο νησί (1878-1960) παρέμεινε κυρίως μια χώρα γεωργική. Τα κύρια προϊόντα που παρήγαγαν οι Κύπριοι ήταν τα δημητρι- Ομάδα Α 4 ΑΣΚΗΣΗ ΙΑΤΚ, Τράπεζα Κύπρου, ΙΧ Συναλλαγές, 10. Εξαγωγές εμπορευμάτων (08/04/1949-26/02/1982), σελ.4 ΕΡΩΤΗΣΗ 1. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε τέσσερις (4) χώρες με τις οποίες είχε συνάψει εμπορικές σχέσεις η Κύπρος τη χρονική περίοδο 1950-1955; 16

ακά και τα εσπεριδοειδή. Ωστόσο, την ίδια περίοδο επισημάνθηκε και ο ορυκτός πλούτος της Κύπρου και άρχισε η σταδιακή εκμετάλλευση του. Μελετήστε προσεκτικά την πιο κάτω σελίδα και απαντήστε στην ερώτηση: Ομάδα Β 4 ΑΣΚΗΣΗ ΙΑΤΚ, Τράπεζα Κύπρου, ΙΧ Συναλλαγές, 10. Εξαγωγές εμπορευμάτων (08/04/1949-26/02/1982), σελ. 4 ΕΡΩΤΗΣΗ 1. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε τέσσερα (4) από τα κύρια εξαγωγικά προϊόντα της Κύπρου την πενταετία 1950-1955; 17

Σημειώσεις

Βιβλιογραφία Χρίστος Αργυρού, Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές, Πρωτογενείς και Δευτερογενείς πηγές για τη διδασκαλία της ιστορίας της Κύπρου κατά τη Βυζαντινή περίοδο, Λευκωσία 2011. Judith Ellis (Επιμ.), Η διαχείριση των αρχείων, Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία, Αθήνα 2000. Ελένη Ζαπίτη-Λευκή Μιχαηλίδου, Νομίσματα της Κύπρου, Από τη Συλλογή του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 2007. Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αρχεία Πηγές Γνώσεις, Πηγές Μνήμης, Αθήνα 2009. Βασίλης Καρδάσης, Κατάλογος Ιστορικού Αρχείου της Τράπεζας Κύπρου, ΙΑΤΚ, Λευκωσία 2011. Νέστορας Μπαμίδης-Λίτσα Μπαφούνη (επιμ.), Η φυσιογνωμία του αρχειακού, Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία, Αθήνα 1991. Τράπεζα Κύπρου, Annual Report 2009, χ.χ, 2010. Τράπεζα Κύπρου, Χρονολόγιο 1899-2009, ΙΑΤΚ, Λευκωσία 2009. Εφημερίδες Φωνή της Κύπρου, Λευκωσία 1914 Ελευθερία, Λευκωσία 1941 Πάφος, Πάφος 1940 Ιστοσελίδες http://www.bankofcyprus.com/en-gb/start/about/structure/ http://en.wikipedia.org/wiki/archive#cite_note-28 https://wcd.coe.int/viewdoc.jsp?id=234237 Γενική Επιμέλεια: Ναδίνα Παφίτου Έρευνα και Επιμέλεια έκδοσης: Χαράλαμπος Χαραλάμπους Σχεδιασμός και καλλιτεχνική επιμέλεια: Σοφία Κυπριανού Φανερωμένης 86-90 Τ.Θ. 21472 Τηλ. : 22128185 Τηλεομοιότυπο: 22374474 Ηλεκτρονική διεύθυνση: bochistory@cy.bankofcyprus.com