Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1... 17 Ο «σάκος της ζωής» και δεισιδαιμονίες γύρω από την κυοφορία: Προοίμιο στην προγεννητική ψυχολογία Κεφάλαιο 2... 25 Ισόβιο τραύμα; Η εξελικτική εξέλιξη της ανθρώπινης γέννησης Εξελικτικοί παράγοντες... 25 Κοινωνικοί παράγοντες... 28 Ψυχολογικοί παράγοντες... 29 Τραυματικές συνέπειες... 30 Θετικές επιδράσεις του τοκετού... 31 Κεφάλαιο 3... 33 «Μα δεν θυμάμαι» Το πρόβλημα της αμνησίας στην πρώιμη νηπιακή ηλικία Προλεκτικές μνήμες... 34 Αναμνήσεις της πρώιμης νηπιακής ηλικίας σε όνειρα... 36 Αποσπασματικές μνήμες... 39 Κατανοώντας την αμνησία της πρώιμης νηπιακής ηλικίας... 40 Κεφάλαιο 4... 43 Τι νιώθει το αγέννητο και νεογέννητο μωρό; Η εξελικτική ψυχολογία της πρώιμης παιδικής ηλικίας: Εμπειρική έρευνα Κάθε χαμόγελο σημαίνει κάτι... 43 Ανάπτυξη σχέσης μέσα στη μήτρα... 47 Τα συναισθήματα του εμβρύου κατά τον τοκετό... 51 Οι τραυματικές όψεις της γέννησης... 60
9 8 Οι μήνες που επηρεάζουν τη ζωή μας Κεφάλαιο 5... 71 Αποκατάσταση της υγείας μέσω της αναβίωσης: Η επανενεργοποίηση των προγεννητικών και περιγεννητικών συμπεριφορικών μοτίβων και η ψυχοθεραπευτική εμπειρία Η εμφάνιση των πρώιμων εμπειριών... 71 Προγεννητικές και γεννητικές εμπειρίες από την σκοπιά της ψυχανάλυσης... 73 Αναφορές Προγεννητικών και Περιγεννητικών Βιωμάτων στην Ύπνωση... 83 Επανενεργοποίηση των Γεννητικών Μνημών στην Primal Therapy... 86 Επανενεργοποίηση των Περιγεννητικών Τραυμάτων στην Αναδρομική Ψυχοθεραπεία... 89 Οραματισμός προγεννητικών και περιγεννητικών συμβάντων υπό την επήρεια του LSD... 92 Βασική Περιγεννητική Μήτρα 1 (ΒΠΜ1) Πρωταρχική Ένωση με τη Μητέρα... 94 Βασική Περιγεννητική Μήτρα 2 (ΒΠΜ2) Πολεμώντας τη Μητέρα (Συσπάσεις σε κλειστό μητρικό σύστημα)... 95 Βασική Περιγεννητική Μήτρα 3 (ΒΠΜ3) Συνεργασία με τη Μητέρα (Εμπρόσθια κίνηση στον γεννητικό σωλήνα)... 95 Βασική Περιγεννητική Μήτρα 4 (ΒΠΜ4) Διαχωρισμός από τη Μητέρα ( Λήξη της συμβιωτικής ενότητας και διαμόρφωση μιας νέας μορφής σχέσης). 96 Γεννητικές εμπειρίες στα πλαίσια του Rebirthing... 98 Η σημασία των πρώιμων βιωμάτων σε άλλες μορφές ψυχοθεραπείας...101 Κεφάλαιο 6...103 Οι κίνδυνοι της γέννησης: Εμπειρικά ευρήματα σχετικά με την επίδραση του προγεννητικού και περιγεννητικού στρες Προγεννητικό στρες σε ζώα...104 Προγεννητικό και περιγεννητικό στρες σε ανθρώπους...105
Περιεχόμενα 9 Κεφάλαιο 7...113 Φόβοι, επιθετικότητα και εμμονές: Διαταραχές προκύπτουσες από προγεννητικά και περιγεννητικά τραύματα Παιδικές φοβίες...114 Σφάλματα της παιδικής ηλικίας...118 Νευρωτικά σύνδρομα Η ψυχολογική επίδραση του προγεννητικού στρες σε παιδιά και ενήλικες...122 Ψυχοσωματικές παθήσεις...125 Αποκλίνουσα ανάπτυξη και εγκληματικότητα...131 Αυτοκτονία...136 Ψύχωση...140 Νευρική ανορεξία...147 Κεφάλαιο 8...149 Από την εμβρυϊκή στην ανήλικη ζωή: Περιγεννητικές και προγεννητικές όψεις της εξελικτικής ψυχολογίας Προοπτικές...149 Προγεννητικές και μεταγεννητικές όψεις ψυχολογικής εξέλιξης από την νηπιακή έως την εφηβική ηλικία...152 Παιδικά παιχνίδια και παραμύθια από τα Wild Things στον Σούπερμαν και τον Ε.Τ....161 Κεφάλαιο 9...165 Θάνατος και μεταμόρφωση: Οι πολιτισμικές εκφράσεις της προγεννητικής και περιγεννητικής εμπειρίας Γενικά στοιχεία σχετικά με τον προγεννητικό και περιγεννητικό συμβολισμό στη διαδικασία της πολιτισμικής εξέλιξης...165
9 10 Οι μήνες που επηρεάζουν τη ζωή μας Ένα θεμελιώδες θέμα του ανθρώπινου πολιτισμού Το ταξίδι του σαμάνου... 169 Τελετές μετάβασης στην εφηβεία Επιστροφή στη Μήτρα και ανανέωση...172 Το ταξίδι του ήρωα προς άλλους κόσμους Σύμβολα της αρχής της ζωής: Από τον Τοσοδούλη στη Ραπούνζελ... 176 Όψεις της γέννησης σε παραμύθια με ήρωες...182 Οι Ρίζες των Μύθων...185 Μεταξύ παραδείσου και κολάσεως...191 Θυσία ως γέννηση...193 Γιόγκα και γέννηση...195 Παντοδυναμία και Πτώση του Ηγέτη...197 Μάχη...200 Εικόνες περιγεννητικής εμπειρίας...203 Το συνεχές του ήχου...207 Η ανθρώπινη εμπειρία της αιφνίδιας άφιξης στον κόσμο...211 Η μύηση του Ροβινσώνα Κρούσου Αναγέννηση μέσω ποίησης...212 Κεφάλαιο 10...233 Ο τέταρτος κόσμος της ανθρωπότητας Παράρτημα: Οι πρώτοι 9 μήνες...229 Συμβουλές προς μέλλοντες γονείς Παραπομπές...233 Ευρετήριο...235
Εισαγωγή Ένα από τα πρώτα μεγάλα ερωτήματα ενός νηπίου είναι από πού έρχονται τα παιδιά. Η απάντηση που δίνουν οι γονείς είναι ζωτικής σημασίας για την αυτοκατανόηση του παιδιού. Και, όπως όλοι γνωρίζουμε, η απάντηση δεν είναι σχεδόν ποτέ ικανοποιητική. Παλαιότερα οι γονείς κατέφευγαν σε παραμύθια ή μυθικές δυνάμεις, λέγοντας στο παιδί ότι το έφερε ο πελαργός ή ότι βγήκε από ένα δέντρο. Στις μέρες μας, προσπαθώντας να είναι σύμφωνοι με το επιστημονικό πνεύμα της εποχής μας, οι περισσότεροι απαντούν σε αυτό το ερώτημα με όρους της βιολογίας. Όλες μας οι απορίες σχετικά με την ενδεχόμενη σημασία της εμπειρίας της άφιξής μας σε αυτόν τον κόσμο, παραμένουν ανερώτητες και αναπάντητες. Συνεπώς, ακόμα και οι ιστορίες που παρομοιάζουν τη γέννηση μ ένα ταξίδι, μια περιπέτεια ή μια μετάβαση από έναν κόσμο προς έναν άλλον, είναι πολύ ικανοποιητικότερες. Τόσο τα παιδιά όσο και οι ενήλικες παραμένουν λίγο-πολύ ασυγκίνητοι ακούγοντας ότι τα μωρά βγαίνουν από την κοιλιά της μητέρας τους. Οποιαδήποτε άλλη ερώτηση προσωπικού χαρακτήρα απλά αποφεύγεται και όλοι μένουν με την αίσθηση ότι κάτι άγνωστο καραδοκεί πίσω από τη γωνία. Ποια είναι η σημασία της εννεάμηνης παραμονής στις πιο μύχιες κοιλότητες του γυναικείου σώματος; Τι αισθάνθηκα, τι βίωσα εκεί; Στο σύγχρονο πολιτισμό, αυτά τα ερωτήματα φαίνονται κατά το πλείστο ανάρμοστα μόνο ένα παιδί θα μπορούσε να τα θέσει. Εντούτοις, στην αυγή της νέας χιλιετηρίδας, εγείρονται σοβαρά ερωτήματα σχετικά με τη σημασία της γέννησης. Τα πρώτα ρηξικέλευθα βήματα σε σχέση με το ερώτημα: «Η γέννησή μου έχει σημασία για μένα;» πραγματοποιήθηκαν από τους πρωτοπόρους ψυχαναλυτές Otto Rank και Hans Gustan Graber το 1924. Και οι δυο τους συνειδητοποίησαν αφενός ότι η γέννηση είναι ένα βίωμα αφετέρου ότι η εμπειρία της άφιξής μας σε αυτόν τον κόσμο παρέχει ένα θεμελιώδες μοτίβο για τις μελλοντικές εμπειρίες και την ανάπτυξή μας. Αυτό το μοτίβο διαφαίνεται τόσο στα συναισθήματα των διανοητικά ασταθών ασθενών όσο και σε διάφορα πολιτιστικά φαινόμενα. Η σκοταδοφοβία
9 12 Οι μήνες που επηρεάζουν τη ζωή μας ή η κλειστοφοβία μπορεί να είναι ο απόηχος μιας τραυματικής γέννησης. Παρομοίως, η ανάγκη των ανθρώπων να συναθροίζονται ομαδικά σε ασφαλή σημεία, μπορεί να έχει τις ρίζες της στην απεγνωσμένη αναζήτηση της αρχικής ασφάλειας της μήτρας. Με την πρώτη ματιά, αυτές οι συνδέσεις αντιτίθενται στην κοινή λογική. Και όντως, για να γίνονται αυτές οι δηλώσεις με ευλογοφάνεια, απαιτείται προσεκτική σύνθεση διαφόρων κλάδων της σύγχρονης έρευνας. Η «προγεννητική ψυχολογία» αποτελεί την προστατευτική ομπρέλα για τις προσπάθειες που ενώνουν διάφορους επιστημονικούς τομείς οι οποίοι πασχίζουν να αποσαφηνίσουν τις βιωματικές διεργασίες των πρώτων σταδίων της ανθρώπινης ζωής. Τώρα είναι γενικά αποδεκτό ότι το παιδί που ήμασταν κάποτε, εξακολουθεί να ζει στον ενήλικα που ήμαστε τώρα. Ωστόσο, ακόμα δυσκολευόμαστε να διακρίνουμε το βρέφος ή το αγέννητο έμβρυο που ήμασταν κάποτε. Αυτή η ιδέα αποτελεί ανοιχτή πρόκληση, παρόμοια με αυτήν που εμφανίστηκε εξαιτίας των εξελίξεων των τελευταίων δεκαετιών στον τομέα της ανθρώπινης ηθολογίας. Ο παραλληλισμός είναι ενδιαφέρων. Ο Konrad Lorenz και οι υποστηρικτές του έδειξαν ότι η Δαρβινική Θεωρία που πρεσβεύει ότι το ανθρώπινο γένος εξελίχθηκε από τα ζώα δεν αφορά μόνο την εξέλιξη των εξωτερικών χαρακτηριστικών, αλλά και των εσωτερικών συμπεριφορικών μηχανισμών. Στην ουσία, τα ζώα είναι πολύ πιο στενοί συγγενείς μας από όσο θέλουμε να πιστεύουμε. Συνεπώς, δυσκολευόμαστε να αποδεχτούμε τα κοινά μας στοιχεία. Μια παρόμοια δυσκολία εμφανίζεται όταν καλούμαστε να αναγνωρίσουμε έναν πολύ πιο στενό συγγενή, που είναι το αγέννητο ή νεογέννητο παιδί μέσα μας. Πρέπει να θυσιάσουμε ένα μέρος της ασφάλειας που προέρχεται από την αμιγώς μεταγεννητική άποψη της ύπαρξής μας. Παράλληλα, πρέπει να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να αντιμετωπίσει ορισμένα βασικά συναισθήματα, όπως η αίσθηση εξάρτησης, η ανημποριά και ο πανικός, τα οποία είναι συνήθη τη στιγμή της γέννησης. Το παρόν βιβλίο αποτελεί εισαγωγή στις πρόσφατες εξελίξεις στην ψυχολογία της γέννησης και της ανθρώπινης ζωής πριν τη γέννηση.
Εισαγωγή 13 Ανοίγει νέους ορίζοντες στον αναγνώστη, βοηθώντας τον να κατανοήσει τη σπουδαιότητα των δικών του γεννητικών βιωμάτων. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μόνο και μόνο το γεγονός ότι αυτό το βιβλίο γράφτηκε και δημοσιεύτηκε, αποτελεί επανάσταση στην προσπάθεια αυτογνωσίας του σύγχρονου ανθρώπου. Δεν θα μπορούσε να έχει γραφτεί πριν από 50 χρόνια, ενώ είναι βέβαιο ότι μέσα στα επόμενα 20 χρόνια οι ορίζοντες της προγεννητικής επιστήμης θα έχουν διευρυνθεί σημαντικά. Ως ψυχοθεραπευτής, εντυπωσιάστηκα βαθύτατα από αυτή τη μεταστροφή, που, πλέον, έχει καταστήσει κοινοτοπία την πρόσβαση στις γεννητικές μνήμες και τις προγεννητικές εμπειρίες. Εντούτοις, η προσέγγιση σε αυτά τα ερωτήματα γίνεται βάσει των εξελίξεων που έχουν σημειωθεί σε πολλούς διαφορετικούς κλάδους της επιστήμης, όπως άλλωστε θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια. Θα ανατρέχουμε συχνά σε παραπομπές, ώστε να κοινοποιούνται αυτές οι νέες εξελίξεις. Ωστόσο, δεν πρέπει να υποτιμούμε τις συναισθηματικές δυσκολίες που εμπλέκονται στην ατομική προσπάθεια προσέγγισης της γέννησης και της προγεννητικής ζωής. Αρχικά, η γέννηση είναι για όλους μας μια σχετικά τραυματική εμπειρία. Αυτό οφείλεται στα βιολογικά γεγονότα που αφορούν την ευθυτενή μας στάση και τον σχετικά μεγάλο εγκέφαλό μας. Αυτές οι δυο εξελικτικές διαδικασίες έχουν αναγκάσει τα ανθρώπινα όντα να γεννιούνται πρόωρα. Συνεπώς, η περιπέτεια και η χαρά της άφιξης στον κόσμο συνοδεύεται από ένα μίγμα ανασφάλειας, απεγνωσμένης επιθετικότητας και φόβο θανάτου. Έτσι, παρότι το θέμα της γέννησης και της προγεννητικής ζωής μας σαγηνεύει, είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί και απρόθυμοι να το εξετάσουμε καλύτερα και να αποκτήσουμε επίγνωση των βαθύτερων συναισθημάτων μας. Πολλοί αναγνώστες θα βιώσουν αυτή τη δυσκολία. Παρά τις αλματώδεις εξελίξεις που έχουν συντελεστεί στον κλάδο της μαιευτικής, η αμιγώς ιατροτεχνολογική προσέγγιση που διέπει τα σύγχρονα μαιευτήρια δεν προλαμβάνει τα ψυχολογικά τραύματα που συμβαίνουν κατά τη γέννηση. Μόνο και μόνο η αναφορά αυτού του πασιφανούς γεγονότος αρκεί για να παράγει ένα ανεξήγητο αίσθημα αντίστασης στους περισσότερους ανθρώπους.
9 14 Οι μήνες που επηρεάζουν τη ζωή μας Η δεύτερη δυσκολία που εγείρεται μόλις προσπαθούμε να κατανοήσουμε τα πρώτα στάδια της ζωής, αφορά το ότι δεν έχουμε την ίδια εύκολη πρόσβαση στα γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά τη γέννηση και κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής μας ζωής, με αυτήν που έχουμε στις μεταγενέστερες εμπειρίες μας (όπως π.χ. οι εμπειρίες μας σε έναν βρεφονηπιακό σταθμό). Ουσιαστικά, τώρα γίνεται αποδεκτό ότι μεγάλο μέρος των πρώτων μας εμπειριών αποκαλύπτεται και εμπεριέχεται σε παραμύθια που μιλούν για άλλους κόσμους, στη μυθολογία και σε θρησκευτικές αφηγήσεις. Η πίστη στην ευημερία και την ασφάλεια που παρέχει ένα παντοδύναμο ον ή στην κοινωνική ουτοπία ενός ουράνιου βασιλείου επί της γης, μπορεί κάλλιστα να εκφράζει την επιθυμία επιστροφής στον προγεννητικό παράδεισο. Ο φόβος που είναι ριζωμένος στον προγεννητικό πανικό μπορεί να εκφράζεται στις φαντασιώσεις της κόλασης και της αιώνιας τιμωρίας. Και οι δυο προαναφερθείσες δυσκολίες παράγουν ένα τρίτο πρόβλημα, που είναι η άρνηση οποιασδήποτε σύνδεσης μεταξύ των πρώτων και των μεταγενέστερων σταδίων της ζωής. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα υπήρξε μια μεταστροφή σε αυτή την άρνηση, μαζί με την αποδοχή της ανακάλυψης ότι τα παιδικά βιώματα (και πάλι πλην των πρωταρχικών) διαδραματίζουν μείζονα ρόλο στη μετέπειτα εξέλιξη. Πριν από αυτή τη μεταστροφή, η απόρριψη της σπουδαιότητας των παιδικών βιωμάτων φαινόταν στον τρόπο με τον οποίο οι γονείς φέρονταν στα παιδιά τους, χωρίς καμία νομική ή κοινωνική επίπτωση. Τα βρέφη πωλούνταν, δίνονταν σε τρίτους ή θανατώνονταν. Πολλά βρέφη που έμεναν με τους γονείς τους ανατρέφονταν από έμμισθο προσωπικό ή ξένους. Στην εποχή μας όλα αυτά αποδοκιμάζονται έντονα. Μολαταύτα, παραμένουμε αποξενωμένοι από το βρέφος μέσα μας και βασιζόμαστε αποκλειστικά σε εξωτερικές νόρμες για να εξακριβώσουμε τι συμβαίνει στα νεογέννητα και αγέννητα παιδιά μας. Όσο αρνούμαστε οποιανδήποτε προσωπική επίγνωση των δικών μας παιδικών, γεννητικών και προγεννητικών βιωμάτων, όσο απωθούμε τη σημασία των πρώτων εμπειριών για τη μετέπειτα εξέλιξη της ανθρώπινης ζωής, είμαστε καταδικασμένοι στην αποξένωση από τα δικά μας γεννημένα ή αγέννητα παιδιά.
Εισαγωγή 15 Έπειτα, η επόμενη γενιά παραμένει απροστάτευτη από την ίδια εσφαλμένη μεταχείριση και τα ίδια ψυχολογικά τραύματα που είναι θαμμένα αλλά ολοζώντανα μέσα στο υποσυνείδητό μας. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούνται ορισμένα βήματα αποδοχής σε αυτόν τον τομέα. Αυτό διαφαίνεται αφενός στο κίνημα του φυσικού τοκετού αφετέρου στην αναγνώριση της σημασίας των πρώιμων ψυχολογικών τραυμάτων στις διάφορες σχολές ψυχοθεραπείας (όπως π.χ. στη σχολή primal therapy). Επίσης, αυτή η αποδοχή είναι εμφανής στον ολοένα αυξανόμενο αριθμό εμπειρικών μελετών που αφορούν τις προ-, περί- και μετα- γεννητικές αντιληπτικές και συμπεριφορικές διεργασίες. Πράγματι, αυτό το νέο κλίμα προάγει την έρευνα και την εξέλιξη του αντικειμένου μας, που είναι η προσωπική, βιογραφική σημασία της ύπαρξής μας πριν και κατά τη διάρκεια της γέννησης. Εντούτοις, η παράδοση της άρνησης της προγεννητικής ανθρώπινης εμπειρίας δεν έχει εκλείψει. Όλοι μας είμαστε λίγο-πολύ υπό την επήρειά της. Εξακολουθούμε να είμαστε θύματα διαφόρων προκαταλήψεων π.χ., θεωρούμε ότι το αγέννητο και νεογέννητο βρέφος στερείται αντίληψης, συνείδησης και μνήμης. Μόνον οι περαιτέρω έρευνες που οδηγούν σε πληρέστερη κατανόηση των πρώτων σταδίων της ανθρώπινης ψυχολογικής ζωής (που αφορούν τα βιώματά μας πριν τη γέννηση, κατά τη διάρκειά της και λίγο μετά από αυτήν), μπορούν να προάγουν τη δική μας αυτογνωσία, το ευοίωνο ξεκίνημα της ζωής των παιδιών μας και το μέλλον του πλανήτη μας.
1 Κεφάλαιο Ο «σάκος της ζωής» και δεισιδαιμονίες γύρω από την κυοφορία: Προοίμιο στην προγεννητική ψυχολογία Κάθε πολιτισμός συμβολίζει και ερευνά τα προγεννητικά βιώματα και τη σημασία τους για τη μετέπειτα εξέλιξη με διαφορετικό τρόπο. Όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή, πολλά ίχνη προ- και περι- γεννητικών γεγονότων περισώζονται σε μυθολογικές ιστορίες και επιθανάτιες τελετές. Το βίωμα του πλακούντα από το ίδιο το βρέφος εκφράζεται ρητώς σε ιστορίες στις οποίες ο πλακούντας είναι αδερφός, πνεύμα-φύλακας ή πηγή δύναμης (ανατρέξτε στο «Nachgeburt», Bachtold-Staubli 1987a, Davidson 1985). Πριν από πολλές χιλιάδες χρόνια, στον ιδιαίτερα εξελιγμένο αιγυπτιακό πολιτισμό, στοιχεία της προγεννητικής ζωής συμπεριλήφθηκαν σε επίσημες τελετές με μοναδικά ρεαλιστικό και συνάμα συμβολικό τρόπο. Ο πλακούντας που είχε θρέψει τον φαραώ αποτελούσε αντικείμενο σεβασμού ( Frankfort 1942). Φυλασσόταν σε ένα ειδικό δοχείο, ενώ υπήρχε ένας αξιωματικός που καλούνταν «Ανοιχτής του Βασιλικού Πλακούντα». Όντας σύμβολο ασφάλειας, ο πλακούντας πάντα συνόδευε τις λιτανείες.
9 18 Οι μήνες που επηρεάζουν τη ζωή μας Συν τοις άλλοις, υπήρχαν οι λεγόμενοι «σάκοι της ζωής» οι οποίοι περιείχαν τον πλακούντα και ανοίγονταν με τελετουργικό τρόπο στο τέλος της ηγεμονίας του βασιλιά ( Murray 1930). Αυτά τα γεγονότα είναι πολύτιμα για την κατανόηση της ανθρώπινης θρησκευτικής φαντασίας, αφού αργότερα το ιερογλυφικό σύμβολο του «σάκου της ζωής» έγινε το σύμβολο του θεού των αιγυπτίων. Η πρωτόγονη επίγνωση της προγεννητικής ύπαρξης εκφράστηκε όχι μόνο στους θρησκευτικούς μύθους και στις τελετουργίες, αλλά σε μια απερίφραστη διδασκαλία σχετικά με την ψυχολογική ζωή του αγέννητου παιδιού. Στην Ινδία π.χ., υπάρχουν παραδόσεις για τη φροντίδα της «εμβρυϊκής ψυχής του αναπτυσσόμενου παιδιού». Ο ινδός ψυχαναλυτής Sudhir Kakar (1984) γράφει: Κατά τη γέννηση και το κόψιμο του ομφάλιου λώρου, η σύνδεση με την κοσμική συνείδηση διακόπτεται. Στην περιοχή του ομφαλού εμφανίζεται μια οπή Η γνωστή ομφαλοσκόπηση της Ανατολής είναι κυριολεκτική η ενατένιση αυτής της οπής, η οποία καλείται «Μάγια» στην ινδική συλλογιστική και θεωρείται ότι διαχωρίζει τη συνείδηση του ατόμου από τη συμπαντική της πηγή (σελ. 207). Είναι εξίσου αξιοσημείωτο με πόση ευκολία οι Ινδονήσιοι αναφέρονται στα γεγονότα που αφορούν την κυοφορία. Η ψυχοθεραπεύτρια Helga Blazy (1991a) που διαθέτει βαθιά κατανόηση της νοοτροπίας των λαών της ανατολικής Ασίας, γράφει: «Ο ινδονησιακός πολιτισμός και η βιβλιογραφία του υπερτερούν του δυτικού σε ένα σημείο: δεν έχουν ίχνος ταμπού για τη σύλληψη, την κυοφορία και τη ζωή έξω από τη μήτρα, ούτε διαχωρίζουν αυτές τις καταστάσεις. Για αυτούς, η ύπαρξη και η ζωή δεν αρχίζουν ξαφνικά τη στιγμή της γέννησης» (σελ. 163). Στην Κίνα και την Ιαπωνία, όπου η νοοτροπία για το συγκεκριμένο ζήτημα είναι άρδην διαφορετική από τη δυτική, η ύπαρξη του παιδιού αναγνωρίζεται πριν τη γέννησή του. Όταν το παιδί γεννιέται θεωρείται ήδη 1 έτους. Ένα άλλο εντυπωσιακό παράδειγμα ευρύτητας αντιλήψεων σε σχέση με την αγέννητη ανθρώπινη ζωή απαντάται στους Μμπούτι,
1 Ο «σάκος της ζωής» και δεισιδαιμονίες γύρω από την κυοφορία 19 μια αφρικανική φυλή που έχει περιγραφτεί με συγκινητικό τρόπο από τον εθνολόγο Colin Turnbull (1983). Οι Gupta & Gupta 1989, Hakanson 1988 και Kilbridge 1990 μας προμηθεύουν με περαιτέρω παραδείγματα. Στον πολιτισμό μας, μέχρι και τον 18 ο αιώνα, η πρακτική προσέγγιση των ανθρώπων στην προγεννητική ψυχολογία χαρακτηριζόταν από την ιδέα της βαρύτητας των σφαλμάτων της μητέρας. Οι παραδόσεις πρέσβευαν ότι οι έντονες συναισθηματικές εμπειρίες, οι σκέψεις και οι στενοχώριες της μητέρας επηρεάζουν άμεσα το αγέννητο παιδί. Ευθύνονταν τόσο για ορισμένα σωματικά γνωρίσματα όπως οι εκ γενετής σπίλοι όσο και για όψεις του χαρακτήρα. Ουσιαστικά, οι λαϊκές παραδόσεις θεωρούσαν ότι η επίδραση των προγεννητικών συμβάντων ήταν άμεση: Εάν η έγκυος γυναίκα απατήσει τον άντρα της με έναν σχοινοβάτη, τότε το παιδί αναπτύσσει χαλαρές αρθρώσεις στα χέρια και στα πόδια του, σε βαθμό που του είναι αδύνατο να σταθεί όρθιο ή να περπατήσει. Εάν η μητέρα τρομάξει εξαιτίας ενός ποντικού ή ενός σκύλου, τότε το παιδί αποκτά δέρμα σαν αυτό του ποντικού ή πόδια σαν αυτά του σκύλου. Εάν η μητέρα τρομάξει από έναν λαγό, τότε το σαγόνι του παιδιού θα τρέμει ή θα πάθει λαγωχειλία. Αν η μητέρα σοκαριστεί ερχόμενη αντιμέτωπη με έναν ποντικό ή έναν βάτραχο, τότε το παιδί θα εμφανίσει ένα εξόγκωμα ή έναν σπίλο που θα μοιάζει με ένα χαρακτηριστικό αυτού του ζώου. ( Bachtold-Staubli 1987β, σελ. 1422). Σύμφωνα με την προαναφερθείσα θεωρία, οι διατροφικές ορέξεις της εγκύου είναι πολύ σημαντικός παράγοντας. Η δεισιδαιμονική παράδοση συνιστά ότι «οι ορέξεις της εγκύου πρέπει να ικανοποιούνται όλες οι διατροφικές επιθυμίες της εγκύου πρέπει να εκπληρώνονται. Στη Schlesia πιστεύεται ότι η ψωρίαση προκαλείται όταν μια έγκυος γυναίκα αποτρέπεται από το να καταναλώσει ψάρι». (Bachtold-Staubli 1987α, σελ. 1417). Τον 18 ο αιώνα έλαβε χώρα μια σφοδρή διαμάχη μεταξύ των υποστηρικτών αυτής της θεωρίας και όσων ήθελαν να την καταρρίψουν. Η
9 20 Οι μήνες που επηρεάζουν τη ζωή μας ορθολογιστική νοοτροπία που χαρακτήριζε τις θετικές επιστήμες της εποχής, καθιστούσε άτοπη οποιαδήποτε συζήτηση σχετικά με την ανθρώπινη ψυχολογική ζωή πριν τη γέννηση. Μολαταύτα, με τη μετάβαση στον ρομαντισμό, οι υπέρμαχοι της «εσφαλμένης θεωρίας» κατάφεραν να καταστήσουν δημοφιλείς αρκετές διορατικές ιδέες. Ο Ελβετός θεολόγος και συγγραφέας Johann Kaspar Lavater (1741-1801) έγραψε: Αν οι γυναίκες κατέγραφαν λεπτομερώς τις έντονες σκέψεις που περνούσαν από τον νου τους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους, ίσως θα ήταν σε θέση να αντιληφθούν εκ των προτέρων το φιλοσοφικό, ηθικό, διανοητικό και φυσιογνωμικό πεπρωμένο του παιδιού τους. (παρατίθεται από τους Bennholdt-Thomsen και Guzzoni, 1990, σελ. 116). Ο ειδικός σε θέματα παιδείας Joachim Heinrich Campe (1746-1818) θεωρούσε ότι η εγκυμοσύνη είναι ένα «ολέθριο μάθημα της φύσης του πόνου» για το αγέννητο παιδί. Ο σχετικά άγνωστος στις μέρες μας μυθιστοριογράφος Johann Karl Wezel (1747-1819), συγγραφέας του έργου Sturm und Drang, έγραψε: Είναι γνωστό ότι, αν όχι όλα, τα περισσότερα φαινόμενα που δύναται να εντοπιστούν σε πολλούς ανθρώπους αλλά παραμένουν ανεξήγητα προς μεγάλη ταραχή των πολυμαθών και απλών ανθρώπων, μπορούν να κατανοηθούν εύκολα εάν κανείς γνωρίζει το επακριβές και λεπτομερές ιστορικό που περιλαμβάνει την πρώτη στιγμή της ενδομήτριας ζωής, μέχρι και τη στιγμή της γέννησης. (παρατίθεται από τους Bennholdt-Thomsen και Guzzoni, 1990, σελ. 117). Ουσιαστικά, οι προγεννητικοί ψυχολογικοί συσχετισμοί υπήρχαν ήδη το 1738 στην αυτοβιογραφία του Adam Bern. Γράφει: Εκείνη ήταν πολύ φοβισμένη εξαιτίας του πολέμου. Άρα, δεν είναι ν απορεί κανείς που έφερε στον κόσμο ένα μελαγχολικό παιδί με συσταλμένη καρδιά, ένα παιδί που η μητέρα κυοφορούσε επί
1 Ο «σάκος της ζωής» και δεισιδαιμονίες γύρω από την κυοφορία 21 εννέα μήνες, συντετριμμένη και κατακλυσμένη από τον τρόμο. Partus enim sequitor conditionem ventris (διότι το παιδί αποθνήσκει εξαιτίας όσων βίωσε στη μήτρα) (παρατίθεται από τους Bennholdt- Thomsen και Guzzoni, 1990, σελ. 117). Στο διάσημο μυθιστόρημα του Δεσποινίς ντε Σκιντερί (1967), ο E.T.A. Χόφμαν συνδέει άμεσα τα προγεννητικά βιώματα του ήρωα με τη μεταγενέστερη ζωή του. Ένα προ γεννητικό τραύμα που συνδεόταν με τη μανιακή για τα κοσμήματα μητέρα του που είχε κοιτάξει το θάνατο κατάματα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της, αποδεικνύεται καθοριστικό για τη μοίρα του ήρωα και επαναλαμβάνεται διαρκώς στο αρρωστημένο πάθος για τα χρυσαφικά, αλλά και στους φόνους και τις κλοπές που διαπράττει. Ωστόσο, οι ενορατικές εμπειρίες που βίωσαν λίγα άτομα, δεν αρκούσαν για να εδραιωθεί μια γενική αποδοχή της ανθρώπινης προγεννητικής ύπαρξης. Οι καταγραφές των βιωμάτων τους χάθηκαν ή λησμονήθηκαν. Η αποδεικτική δήλωση του γάλλου ψυχολόγου και παιδαγωγού Jules Gabriel Compayre (1843-1913) στο βιβλίο του The Development of the Child s Psyche (1900) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τάσης. Για εκείνον, η ψυχολογική ζωή αρχίζει μόνο μετά τη γέννηση. Σχολιάζει με αυστηρότητα τους γάλλους συγγραφείς του 17 ου αιώνα, όπως ο Nicolas Malebranche που πίστευαν στην ανθρώπινη ζωή πριν τη γέννηση. Ο Malebranche (1674) θεωρούσε ότι υπάρχει μια εσωτερική σύνδεση ανάμεσα στην εμπειρία του παιδιού και τα βιώματα της μητέρας. Ο Pierre-Jean-Georges Cabanis (1757-1808) πίστευε ότι επειδή το αγέννητο παιδί έχει αισθήσεις, πρέπει να έχει μια υποτυπώδη ψυχολογική ζωή πριν τη γέννηση. Ακόμα και στον 21 ο αιώνα, η ιατρική κοινότητα, παρότι δεν είναι κάθετα αρνητική, τείνει να είναι ιδιαίτερα επιφυλακτική σχετικά με το θέμα των προγεννητικών βιωμάτων. Μέχρι πρόσφατα, τα νεογέννητα βρέφη υποβάλλονταν σε χειρουργικές επεμβάσεις χωρίς αναισθησία επειδή στερούνταν ψυχολογικής ζωής και ευαισθησίας στον πόνο! Αυτό άλλαξε μόνο όταν μετρήθηκαν αυξημένα επίπεδα στρεσογόνων ορμονών
9 22 Οι μήνες που επηρεάζουν τη ζωή μας σε βρέφη που είχαν υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση χωρίς αναισθησία ( Anand και Hickey 1982, Brosch και Rust 1989). Παρότι η στάση του 19 ου αιώνα απέναντι στην προγεννητική ζωή διατηρήθηκε στις ιατρικές σχολές, η εξέλιξη της ψυχανάλυσης και της σύγχρονης τέχνης σηματοδότησε την έναρξη μιας νέας προσέγγισης. Επειδή ο Φρόιντ τόνιζε τη σπουδαιότητα των παιδικών βιωμάτων και την τεράστια ψυχολογική ευαισθησία των παιδιών, συνέβαλε τα μέγιστα στη μεγάλη αντιληπτική μεταστροφή που σημειώθηκε αργότερα. Έκτοτε, οι πρώιμες εμπειρίες θεωρούνται δυσάρεστες και καθοριστικές για τη διάπλαση του χαρακτήρα και, ενίοτε, χαρακτηρίζονται τραυματικές. Έγινε αποδεκτό ότι οι μεταγενέστερες εμπειρίες χρωματίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις προγενέστερες και, εξαιτίας των πιο ανεπτυγμένων ψυχολογικών ικανοτήτων, τυγχάνουν ευκολότερου χειρισμού. Ωστόσο, ο Φρόιντ ήταν απρόθυμος να εξελίξει τις θεωρίες του σχετικά με την επίδραση των πρώτων βιωμάτων. Μια μαία όμως τον έπεισε ότι τα παιδιά βιώνουν φόβο κατά τη γέννησή τους: Ίσως θα σε ενδιέφερε να μάθεις ότι οποιοσδήποτε θα μπορούσε να έχει αντιληφθεί ότι η γέννηση είναι η πηγή και το αρχέτυπο του στρες. Δεν πρόκειται για πιθανολογία. Εγώ το διδάχτηκα από τον απλοϊκό, λαϊκό νου. Πριν πολλά χρόνια, καθόμουν με μια ομάδα νεαρότερων νοσοκομειακών ιατρών σε ένα πανδοχείο και γευματίζαμε. Ένας μαιευτής μας διηγήθηκε ένα τραγελαφικό περιστατικό που είχε συμβεί στις τελευταίες εξετάσεις του διπλώματος της μαιευτικής. Μια υποψήφια ρωτήθηκε τι σήμαινε εάν στον τοκετό η βαθυπράσινη βλεννώδης ύλη του εντέρου του εμβρύου εμφανίζεται στο νερό που εξέρχεται και απάντησε: «Σημαίνει ότι το παιδί φοβάται». Οι εξεταστές έβαλαν τα γέλια και την έκοψαν. Εγώ όμως πήρα σιωπηλά το μέρος της και άρχισα να υποπτεύομαι ότι η αυτή η άμοιρη γυναίκα με την ταπεινή καταγωγή είχε εκστομίσει μια μεγάλη αλήθεια. (Freud 1966b, σελ. 412) Αργότερα, ο ούγγρος ψυχαναλυτής Sandor Ferenczi (1964a) διατύπωσε τη σπουδαιότητα των καλών προγεννητικών συνθηκών. Δήλωσε ότι