Εθνοβοτανική μελέτη των φαρμακευτικών φυτών της αγοράς της Ξάνθης

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Αειφορική Εκμετάλλευση Αυτοφυών Φυτών» Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Εθνοβοτανική μελέτη των φαρμακευτικών φυτών της αγοράς της Ξάνθης Χριστίνα Αδαμίδου Επιβλέπουσα: Ρεγγίνα Καρούσου Θεσσαλονίκη 2012

ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI SCHOOL OF BIOLOGY Postgraduate Studies Program «Conservation of Biodiversity and Sustainable Exploitation of Native Plants» Postgraduate Diploma Thesi The herbal market of Xanthi (Greece): An ethnobotanical survey Christina Adamidou Supervisor: Regina Karousou Thessaloniki 2012

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ευφροσύνη Χανλίδου 2, Λέκτορας Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ. Ιωάννης Τσιριπίδης 2, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ. Ρεγγίνα Καρούσου 1, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ 1 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια 2 Μέλη Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής

Περιεχόμενα Περιεχόμενα... i Πρόλογος... iii Περίληψη... iv Abstract... v 1.... 1 1.1. Η χρήση των φαρμακευτικών φυτών... 1 1.2. Εθνοβοτανική έρευνα... 2 1.3. Οι αγορές βοτάνων... 3 1.4. Η Ξάνθη και η αγορά της... 3 1.5. Σκοπός... 6 2. Υλικά και Μέθοδοι... 7 2.1. Περιοχή μελέτης... 7 2.2. Συλλογή δεδομένων... 8 2.3. Ταξινομικός προσδιορισμός... 9 2.4. Επεξεργασία δεδομένων... 10 2.4.1. Ομαδοποίηση ασθενειών... 10 2.4.2. Αναφορά χρήσης (use report)... 12 2.4.3. Αξία χρήσης UV (Use value)... 12 2.4.4. Δείκτης σχετικής σημαντικότητας RI (Relative Importance value)... 12 2.4.5. Συντελεστής συμφωνίας εμπόρων ICF (Informant Consensus Factor)... 13 2.4.6. Επίπεδο πιστότητας FL (Fidelity level)... 13 2.4.7. Στατιστική ανάλυση... 14 3. Αποτελέσματα και Συζήτηση... 15 3.1. Ταξινομικός προσδιορισμός... 15 3.2. Εμπορικά ή κοινά ονόματα... 64 3.3. Προέλευση διακινούμενων taxa... 65 3.4. Προφίλ εμπόρων... 66 3.5. Χρησιμοποιούμενα μέρη του φυτού. Μέθοδος παρασκευής Τρόπος εφαρμογής... 67 3.6. Ενδημικά Κατάλογος «Άλλα Σημαντικά Είδη Φυτών» και νομικό πλαίσιο. 68 i

3.7. Αξία χρήσης UV (Use value) και δείκτης σχετικής σημαντικότητας RI (Relative Importance value)... 69 3.8. Συντελεστής συμφωνίας εμπόρων ICF (Informant Consensus Factor)... 69 3.9. Επίπεδο πιστότητας FL (Fidelity level)... 71 3.10. Σύγκριση με χώρες της Ανατολικής Μεσογείου... 72 4. Συμπεράσματα... 75 5. Βιβλιογραφία... 77 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1... 82 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2... 85 ii

Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Αειφορική Εκμετάλλευση Αυτοφυών Φυτών» του Τμήματος Βιολογίας. Ευχαριστώ θερμά την επιβλέπουσα, Επίκουρη Καθηγήτρια κα. Ρεγγίνα Καρούσου τόσο για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε με την ανάθεση του θέματος αυτού, όσο και για την επιστημονική καθοδήγηση κατά την διάρκεια της παρούσας εργασίας. Επίσης ευχαριστώ τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Ιωάννη Τσιριπίδη και την Λέκτορα Ευφροσύνη Χανλίδου που ορίστηκαν ως μέλη της εξεταστικής επιτροπής. Ευχαριστώ από καρδιάς τους δικούς μου ανθρώπους, την οικογένεια μου και ιδιαιτέρως τους γονείς μου για την αμέριστη υλική και ηθική στήριξη. iii

Περίληψη Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι, η καταγραφή και ο ταξινομικός προσδιορισμός των βοτάνων που διατίθενται στην αγορά της Ξάνθης, η καταγραφή των χρήσεών τους και η αξιολόγησή τους με εθνοβοτανικούς δείκτες και η σύγκριση της αγοράς της Ξάνθης με λοιπές αγορές της Ανατολικής Μεσογείου. Διερευνάται η πιθανή υπερεκμετάλλευση αυτοφυών φυτών, υπογραμμίζοντας έτσι την ανάγκη διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας. Η εργασία επιχειρεί επίσης να συμβάλλει στη γνώση και διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς της περιοχής. Συλλέχθηκαν βότανα από 12 καταστήματα της αγοράς της Ξάνθης. Η συλλογή των πληροφοριών για τη χρήση των βοτάνων έγινε με δομημένες συνεντεύξεις με τους εμπόρους. Οι πληροφορίες αξιολογήθηκαν με τη βοήθεια Εθνοβοτανικών δεικτών [δείκτης αξίας χρήσης (Use Value), δείκτης σημαντικότητας (Relative Importance), δείκτης συμφωνίας εμπόρων (Informant Consensus Factor) και επίπεδο πιστότητας (Fidelity Level)]. Για τη σύγκριση της αγοράς της Ξάνθης με τις αγορές της Ανατολικής Μεσογείου εφαρμόστηκε Ιεραρχική Ομαδοποιός Ανάλυση (Hierarchical Cluster Analysis) με τη μέθοδο Ward (τετράγωνο Ευκλείδειας απόστασης). Προσδιορίστηκαν ταξινομικά 320 δείγματα βοτάνων, τα οποία ανήκουν σε 109 taxa και 52 οικογένειες. Από αυτά τα 14 είναι εγχώριας προέλευσης, 67 εισαγόμενα και 28 είναι εγχώριας προέλευσης και εισάγονται. 75 taxa είναι αυτοφυή και 34 ξενικά. Μεταξύ των διακινούμενων βοτάνων βρέθηκαν τέσσερα Ελληνικά και δυο Βαλκανικά ενδημικά, τα οποία συλλέγονται από φυσικούς πληθυσμούς και είναι καταχωρισμένα στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων και/ή στον κατάλογο «Άλλα Σημαντικά Είδη Φυτών» της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ Το Έργο Οικοτόπων : Δίκτυο ΦΥΣΗ 2000. Τα αυτοφυή taxa εμφανίζουν κατά μέσο όρο υψηλότερες τιμές UV, RI και FL. Οι υψηλότερες τιμές ICF βρέθηκαν για τις παθήσεις του ανοσοποιητικού συστήματος και για τις νευροψυχιατρικές και αναπνευστικές παθήσεις. Η αγορά της Ξάνθης παρουσιάζει συγγένεια με τις υπόλοιπες Ελληνικές αγορές καθώς και με τις αγορές των γειτονικών χωρών Τουρκίας και Κύπρου γεγονός που υποδεικνύει ότι υπάρχουν χλωριδικές ομοιότητες μεταξύ των χώρων αυτών. Τέλος τέσσερα είδη διακινούνται σε όλες τις αγορές των πέντε χωρών και προτείνονται για τις ίδιες ομάδες παθήσεων. iv

Συμπερασματικά το εμπόριο των βοτάνων στην αγορά της Ξάνθης βασίζεται κυρίως σε αυτοφυή είδη. Η προτίμηση στη χρήση αυτοφυών στην Ελλάδα ειδών υποδεικνύει τη μεγαλύτερη εξοικείωση με τα είδη αυτά δεδομένου ότι οι γνώσεις για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες προέρχονται κατά κύριο λόγο απο την παράδοση. Abstract The aim of the present study is to record and identify taxonomically the herbs traded in the market of Xanthi, to record and evaluate their uses and to compare the market of Xanthi with other markets of Eastern Mediterranean. The possible overexploitation of wild plants is also examined, in order to emphasize the need to conserve the local biodiversity. The study also attempts to contribute to the knowledge and conservation of the cultural legacy of the region. Herbs traded in 12 shops of the market of Xanthi, were surveyed. Information concerning their uses was collected by structured interviews with the traders and evaluated by ethnovotanical indices (use value UV, Relative Importance Value RI, Informant Consensus Factor ICF and Fidelity Level FL). Comparisons to published information concerning other the Eastern Mediterranean markets were performed by the Ward s hierarchical cluster analysis (squared Euclidian distance). The taxonomic identification of 320 herbs has shown that they belong to 109 taxa and 52 families. Fourteen of them are of domestic origin, 67 imported and 28 are domestic and imported. Seventy-five taxa are native in Greece; among them four taxa are Greek endemics and two Balkan endemics. They are collected from the wild are comprised in the Red Data Book and/or in the list of Other Important Species of the Greek Flora. Taxa native in Greece have as an average higher values UV, RI and FL. The highest values ICF were found for ailments of the immune system and for neuropsychiatric and respiratory ailments. The market of Xanthi has similarities with the other Greek markets and the markets of Turkey and Cyprus. This may reflect, besides the affinities of the local floras, commercial and cultural exchanges, which took place among neighbouring areas. Finally, four species are traded in all markets of the five countries and are suggested for the same ailment groups. v

In concluding the herbal trade in Xanthi is mainly based on species native in Greece. The preference in using Greek species indicates a greater acquaintance with the native taxa, since the knowledge for their healing properties primarily derives from the tradition. vi

1. 1.1. Η χρήση των φαρμακευτικών φυτών Μέχρι σήμερα πάνω από 350.000 είδη φυτών είναι γνωστά, όμως περίπου τα 35.000 70.000 χρησιμοποιούνται παγκοσμίως για ιατρικούς σκοπούς, και λιγότερο από το 0,5 % αυτών έχουν ερευνηθεί χημικά (Shasany et al., 2007). Η χρήση των φαρμακευτικών φυτών έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Ο Ιπποκράτης (5 ος αιώνας π. Χ.) και ο Διοσκουρίδης (1 ος αιώνας μ. Χ.) ιδρύσαν την επιστήμη της ιατρικής βασισμένοι στις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτών (Hanlidou et al., 2004). Μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα, τα φυτά ήταν τα κύρια φάρμακα που χρησιμοποιούνταν από τους ανθρώπους. Η γνώση αυτή επιβίωσε μέχρι σήμερα και ο ρόλος των φυτών στην ιατρική εξακολουθεί να είναι σημαντικός (Camejo-Rodrigues et al., 2003). Τις τελευταίες δεκαετίες, πολλοί άνθρωποι των ανεπτυγμένων χωρών φαίνεται να επιστρέφουν στη φύση και να χρησιμοποιούν σε πολλές περιπτώσεις φυτικά προϊόντα, αντί για τα χημικά φάρμακα του εμπορίου. Εκτιμάται ότι 70-80% των ανθρώπων παγκοσμίως βασίζονται κυρίως σε παραδοσιακά φυτικά φάρμακα για την κάλυψη βασικών αναγκών υγειονομικής περίθαλψης. Επομένως η παγκόσμια ζήτηση για φυτικά φάρμακα δεν είναι απλώς μεγάλη, αλλά αυξάνεται (Hamilton, 2004; Hanlidou et al., 2004; Karousou and Deirmentzoglou, 2011). Το γεγονός της αύξησης του εμπορίου των φαρμακευτικών φυτών αντανακλά την τάση των καταναλωτών για αύξηση της χρήσης των φυσικών φαρμάκων για την θεραπεία ασθενειών. Για το λόγο αυτό γίνονται προσπάθειες να αξιολογηθούν οι κίνδυνοι, αλλά και η ασφαλής για την υγεία διακίνησή τους. Η οδηγία 2004/24/ΕΚ της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα παραδοσιακά φάρμακα φυτικής προέλευσης, θέτει το πλαίσιο για το εμπόριο των βοτάνων στην Ευρώπη και υπογραμμίζει την ανάγκη του ταξινομικού τους προσδιορισμού. Τα φάρμακα που προέρχονται από φυτά παίζουν σημαντικό ρόλο στα παραδοσιακά συστήματα υγειονομικής περίθαλψης, καθώς και σε διεθνείς αγορές βοτάνων και φαρμάκων. Υπάρχουν πολυάριθμα παραδείγματα για το πώς αυτό έχει οδηγήσει στην υπερεκμετάλλευση και εξαφάνιση των φυτικών ειδών (Jiofack et al., 2008), δημιουργώντας ιδιαίτερο πρόβλημα στην φυτική ποικιλότητα. Σύμφωνα με τους Byg and Balslev (2001), η εθνοβοτανική βοηθάει στην επίλυση του προβλήματος αυτού διερευνώντας και αξιολογώντας τη χρήση των 1

βοτάνων, καθώς και το ποσοστό εξάρτησης των ανθρώπων από το φυσικό περιβάλλον. 1.2. Εθνοβοτανική έρευνα Ο όρος Εθνοβοτανική χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1895 από τον Βορειοαμερικανό John Harshberger για να περιγράψει μελέτες που αναφέρονταν «στη χρήση των φυτών από πρωτόγονους, αυτόχθονους πληθυσμούς διαφόρων περιοχών». Ο όρος διευρύνθηκε από τους Robbins, Harrington and Freire-Marreco το 1916 οι οποίοι πρότειναν ότι: «η επιστήμη της εθνοβοτανικής θα πρέπει να περιλαμβάνει την έρευνα και την αξιολόγηση της γνώσης όλων των φάσεων ζωής των πρωτόγονων κοινωνιών και των επιπτώσεων του φυσικού περιβάλλοντος στα έθιμα, τις πεποιθήσεις και την ιστορία αυτών των φυλών». Ωστόσο 25 χρόνια αργότερα ο Jones (1941) διατύπωσε έναν πιο ακριβή ορισμό και όρισε ως εθνοβοτανική: «την μελέτη των σχέσεων των πρωτόγονων ανθρώπων και των φυτών». Τέλος ο Schultes το 1967 διεύρυνε τον ορισμό και όρισε ως εθνοβοτανική: «τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και της βλάστησης του περιβάλλοντος τους (Gurib-Fakim, 2006). Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα η Εθνοβοτανική είχε αρχίσει να αναπτύσσεται ως επιστήμη, παρέχοντας ένα νέο εργαλείο για τη φαρμακευτική έρευνα (Camejo- Rodrigues et al., 2003). Η εθνοβοτανική είναι μία επιστήμη η οποία ενσωματώνει στοιχεία από πολλούς διαφορετικούς κλάδους όπως: τη βιολογία, την επιστήμη των φυτών, η δασοκομία, την οικολογία, τη γεωργία, τη φαρμακολογία, την ιστορία, την ανθρωπολογία, τον πολιτισμό κλπ. (Prance, 1991). Ένας από τους πιο σημαντικούς ρόλους που θα μπορούσε να παίξει η εθνοβοτανική για να βοηθήσει τη διατήρηση της βιοποικιλότητας είναι «να προτείνει ρεαλιστικά και λειτουργικά μοντέλα για τη χρήση των φυσικών πόρων και τη διαχείριση τους, τα οποία θα μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν στη χάραξη πολιτικής και στη λήψη αποφάσεων» (de Albuquerque et al., 2009). Η Ελλάδα είναι μία από τις πλουσιότερες χώρες στον κόσμο από άποψη φυτικής ποικιλότητας. Μέχρι σήμερα εντός των συνόρων της έχουν εντοπιστεί περισσότερα από 6.000 είδη φυτών. Η χλωρίδα της παρέχει μια πλούσια πηγή βοτάνων τα οποία χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα. Για το λόγο αυτό η 2

καταγραφή και η τεκμηρίωση των γνώσεων των πληθυσμών που κατοικούν σε μια περιοχή μέσω τις Εθνοβοτανικής έρευνας είναι σημαντική ώστε να διατηρηθούν, αλλά και να χρησιμοποιηθούν αειφορικά οι βιολογικοί πόροι της. 1.3. Οι αγορές βοτάνων Πολλά φαρμακευτικά φυτά διακινούνται στις αγορές όλου του κόσμου και χρησιμοποιούνται ποικιλοτρόπως από τους ανθρώπους με διαφορετικές κουλτούρες. Σύμφωνα με τους de Albuquerque et al., (2007) οι αγορές των σύγχρονων πόλεων εκτός απο δημόσιοι χώροι όπου πωλούνται πολλά είδη προϊόντων, αποτελούν και σημεία ανταλλαγών πολιτισμικών πληροφοριών. Οι χώροι αυτοί εκπροσωπούν σε μικρή κλίμακα την πολιτισμική και τη βιολογική ιδιαιτερότητα μιας περιοχής και διαφέρουν ανάμεσα στις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Επιπροσθέτως οι έρευνες που αφορούν τις αγορές βοτάνων μπορούν να δώσουν μια εικόνα για την ποικιλότητα, την εμπορικότητα και τη χρηστικότητά τους (Mati and de Boer, 2011). Για την ελληνική αγορά σχετικές δημοσιεύσεις αφορούν την αγορά της Θεσσαλονίκης (Hanlidou et al., 2004; Karousou et al., 2007), την αγορά του Ηρακλείου (Παπαδάκη, 2008), καθώς και την αγορά της Βέροιας (Μπέλλα, 2009). Επιπλέον δημοσιεύσεις για εθνοβοτανικές έρευνες σε αγορές έχουν γίνει και σε άλλες χώρες της Ανατολικής Μεσογείου και συγκεκριμένα στην Ιορδανία (Afifi and Abu- Irmaileh, 2000; Lev and Amar, 2002; Abu-Irmaileh and Afifi, 2003), το Ισραήλ (Lev and Amar, 2000), την Κύπρο (Karousou and Deirmentzoglou, 2011) και την Τουρκία (Bingöl, 1995; Everest and Ozturk, 2005). 1.4. Η Ξάνθη και η αγορά της Η πόλη της Ξάνθης είναι πρωτεύουσα του ομώνυμου νομού και χτισμένη στους πρόποδες της οροσειράς της Ροδόπης. Αναφέρεται μ' αυτό το όνομα από το 879 μ.χ. Στο τέλος του 14ου αιώνα αρχίζει ο εποικισμός της περιοχής με μουσουλμάνους και ο εξισλαμισμός των ορεινών περιοχών του νομού. Ο ορεινός πληθυσμός της Ροδόπης, όντας αποκλεισμένος, διατήρησε τα πανάρχαια ήθη και έθιμά του, μολονότι εξισλαμίστηκε. Μετά το 1922, ο πληθυσμός ενισχύεται με πρόσφυγες από τον Πόντο, την Ιωνία, την Ανατολική και Βόρεια Θράκη. Τη δεκαετία του 1960 παρατηρείται μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα στην περιοχή. 3

Ζωντανό κύτταρο της αγορά της Ξάνθης είναι το παζάρι, το οποίο ξεκίνησε τον 15 ο αιώνα και η ιστορία του χάνεται στα χρόνια της οθωμανικής περιόδου (Εκ. 1). Ωστόσο έχει καταφέρει να επιβιώσει μέχρι σήμερα, ως ένας από τους πιο σημαντικούς χώρους ανάπτυξης της υπαίθριας εμπορικής δραστηριότητας στη Βόρεια Ελλάδα, προσελκύοντας όλο το χρόνο χιλιάδες επισκέπτες. Μέχρι και σήμερα, στο παζάρι της Ξάνθης, άνθρωποι με διαφορετικές γλώσσες, θρησκείες, πολιτισμούς, παραδόσεις και καταγωγή εμπορεύονται όχι μόνο φρούτα και λαχανικά, αλλά και βότανα, υφάσματα, παραδοσιακές τροφές ή χειροποίητα έργα τέχνης (Δήμος Ξάνθης, 2011). Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, Πομάκοι, Αθίγγανοι, καθώς και παλιννοστούντες από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και τα τελευταία χρόνια αφρικανοί και κινέζοι δίνουν στο παζάρι της Ξάνθης ένα ιδιαίτερο χρώμα το οποίο δε θα συναντήσει κανείς σε άλλες υπαίθριες αγορές. Το παζάρι της Ξάνθης όπως φαίνεται με μια πρώτη ματιά αποτελεί το κυριότερο σημείο διακίνησης φαρμακευτικών φυτών στην αγορά της Ξάνθης και παράλληλα αποτελεί και σημείο ανταλλαγής πολιτισμικών πληροφοριών λόγω της αρμονικής συνύπαρξης ανθρώπων με διαφορετικές κουλτούρες. 4

Α Β Γ Δ Εικόνα 1. Εικόνες από το «Παζάρι της Ξάνθης» Α: έτος 1684, Β: Μπιτ Παζάρ (19 ος αιώνας), Γ: έτος 1927, Δ: έτος 2012 5

1.5. Σκοπός Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι: Η καταγραφή των βοτάνων που διατίθενται στην αγορά της Ξάνθης Ο ταξινομικός προσδιορισμός των βότανων Ο έλεγχος της εναρμόνισης των διακινούμενων βοτάνων στην αγορά της Ξάνθης με την Ελληνική και Ευρωπαϊκή νομοθεσία Η αξιολόγηση της χρήσης των βοτάνων με τη βοήθεια των εθνοβοτανικών δεικτών Η διερεύνηση πιθανής υπερεκμετάλλευσης των αυτοφυών φυτών και η ανάδειξη της ανάγκης για προστασία Η ανάδειξη φυτών που χρήζουν περαιτέρω φαρμακολογικής έρευνας Η σύγκριση της αγοράς της Ξάνθης με λοιπές αγορές της Ανατολικής Μεσογείου 6

2. Υλικά και Μέθοδοι 2.1. Περιοχή μελέτης Η παρούσα μελέτη πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη 2011 2012 στην πόλη της Ξάνθης. Πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις σε όλα τα καταστήματα βοτάνων της αγοράς της Ξάνθης (12 συνολικά). Τα βότανα διακινούνται σε τρείς «τύπους» καταστημάτων (δύο παραδοσιακά, δύο σύγχρονα καταστήματα και οκτώ πάγκους λαϊκής αγοράς) (Εικ. 2): Παραδοσιακά καταστήματα: Αυτά υπάρχουν στη συγκεκριμένη περιοχή τουλάχιστον 20-30 χρόνια και τα βότανα συσκευάζονται από τους ιδιοκτήτες. Εκτός από τα βότανα τα εν λόγω καταστήματα πωλούν μπαχαρικά, τρόφιμα, καφέ, καθώς και αντικείμενα για θρησκευτικές τελετές. Σύγχρονα καταστήματα: Αυτά άνοιξαν τα τελευταία χρόνια μετά την αυξανόμενη ζήτηση για φυσικά προϊόντα. Τα καταστήματα αυτά πωλούν κυρίως βιολογικά τρόφιμα, φυτικά καλλυντικά, αιθέρια έλαια. Τα βότανα πωλούνται σε τυποποιημένη συσκευασία. Πάγκοι λαϊκής αγοράς: Λειτουργούν σε υπαίθρια αγορά μια φορά την εβδομάδα και τα βότανα πωλούνται χωρίς καμία συσκευασία. 7

Β Α Γ Εικόνα 2. Παραδοσιακό κατάστημα (Α), Πάγκος λαϊκής αγοράς (Β), Κατάστημα «βιολογικών» προϊόντων (Γ). 2.2. Συλλογή δεδομένων Η μελέτη περιλαμβάνει φυτικά taxa που πωλούνται στην αγορά της Ξάνθης και τα οποία πληρούν τα εξής κριτήρια: i) αντιστοιχούν στον ορισμό της Οδηγίας 2004/24/ΕΚ (Οδηγία για τα παραδοσιακά φάρμακα φυτικής προέλευσης) για τις «φυτικές ουσίες» (herbal substances): «Όλα τα κατά κύριο λόγο ακέραια, τεμαχισμένα ή κομμένα φυτά, μέρη φυτών, φύκη, μύκητες και λειχήνες, τα οποία είναι αμεταποίητα, συνήθως αποξηραμένα ή ενίοτε νωπά» ii) είναι φυτικά taxa τα οποία χρησιμοποιούνται για θεραπευτικούς σκοπούς. Φυτικά taxa τα οποία χρησιμοποιούνται για οποιοδήποτε άλλο σκοπό (μπαχαρικά, βαφές) δεν συμπεριλήφθησαν στην παρούσα μελέτη. Η συλλογή των πληροφοριών για τη χρήση των βοτάνων έγινε με δομημένες συνεντεύξεις και την χρήση εντύπου ερωτήσεων (Botha et al., 2004; Macía et al., 2005). Το έντυπο ερωτήσεων που δημιουργήθηκε περιλαμβάνει πληροφορίες: 8

i) Σχετικές με τον έμπορο που κλήθηκε να απαντήσει. Οι πληροφορίες αυτές αφορούν το φύλο, την ηλικία, την εκπαίδευση και την προέλευση των γνώσεων του εμπόρου σχετικά με τα βότανα. ii) Σχετικές με τα βότανα που συλλέχθηκαν. Οι πληροφορίες αυτές αφορούν το εμπορικό όνομα του βοτάνου, την προέλευση του (αυτοφυές ή καλλιεργούμενο, εγχώριο ή εισαγόμενο), τις προτεινόμενες χρήσεις, τον τρόπο παρασκευής και χορήγησης. Για τη συμπλήρωση των εντύπων διεξήχθησαν 12 συνεντεύξεις με τους εμπόρους οι οποίες πραγματοποιήθηκαν σε περισσότερες από μια επισκέψεις σε κάθε κατάστημα. 2.3. Ταξινομικός προσδιορισμός Κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων συλλέχθηκαν όλα τα βότανα που διακινούνται στα καταστήματα. Για τον ταξινομικό προσδιορισμό των βοτάνων έγινε κατηγοριοποίηση των δειγμάτων ως εξής: i) Δείγματα που περιλαμβάνουν ολόκληρο το υπέργειο τμήμα του φυτού. Για τον ταξινομικό τους προσδιορισμό χρησιμοποιήθηκαν τα ταξινομικά συγγράμματα: Flora Hellenica (Strid and Tan, 1997), Mountain flora of Greece (Strid, 1986; Strid and Tan, 1991) και Flora Europaea (Tutin et al., 1968 1980; Tutin et al., 1993) καθώς και ταξινομικές μονογραφίες (Ietswaart, 1980; Κοκκίνη, 1983; Δαρδιώτη, 2005). Επιπλέον έγινε και σύγκριση των δειγμάτων του εμπορίου με δείγματα Βοτανικού Μουσείου (TAU). ii) Δείγματα που περιλαμβάνουν θρυμματισμένα τμήματα φυτών. Για τον ταξινομικό προσδιορισμό των θρυμματισμένων δειγμάτων έγινε βιβλιογραφική αναζήτηση των βοτάνων που διακινούνται σε ελληνικές αγορές με το ίδιο εμπορικό ή κοινό όνομα. Παράλληλα έγινε και οργανοληπτικός έλεγχος, ελέγχθηκαν δηλαδή τα δείγματα σε σχέση με την οσμή και την γεύση τους. Στη συνέχεια με την βοήθεια του στερεοσκοπίου διακρίθηκαν στα θρυμματισμένα δείγματα μικροχαρακτήρες (π.χ. κάλυκες, σπέρματα, αδένες, τρίχωμα). Κατόπιν για τα βότανα που είναι αυτοφυή ή την Ευρώπη χρησιμοποιήθηκαν βοτανικές περιγραφές από τα ταξινομικά συγγράμματα και τις μονογραφίες που αναφέρθηκαν παραπάνω. Για τα είδη του γένους Mentha χρησιμοποιήθηκε 9

επιπρόσθετα το δημοσίευμα των Karousou et al. (2007). Τέλος οι μικροχαρακτήρες συγκρίθηκαν με δείγματα Βοτανικοί Μουσείου (TAU). Για τα μη ευρωπαϊκά βότανα χρησιμοποιήθηκε το Germplasm Resources Information Network - GRIN (2011). Το GRIN είναι ένα Δίκτυο Πληροφοριών Γενετικών Πόρων του Υπουργείου Γεωργίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Στο GRIN taxonomy για τα φυτά, εκπροσωπούνται όλες οι οικογένειες και τα γένη των αγγειοφύτωνγια πάνω από 46.000 είδη από όλο τον κόσμο. Επιπλέον, παρέχει πληροφορίες σχετικά με τα επιστημονικά και κοινά ονόματα των φυτών, τις ταξινομικές περιγραφές τους, καθώς και φωτογραφικό υλικό ολόκληρου του φυτού ή και των μικροχαρακτήρων του. Η ονοματολογία είναι σύμφωνα με το International Plant Names Index - IPNI (2011). Τα βότανα μετά τον ταξινομικό προσδιορισμό κωδικοποιήθηκαν και κατατέθηκαν στο Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής και Φυτογεωγραφίας του Τμήματος Βιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης. 2.4. Επεξεργασία δεδομένων 2.4.1. Ομαδοποίηση ασθενειών Οι ασθένειες που αναφέρθηκαν από τους εμπόρους ομαδοποιήθηκαν σύμφωνα με τα βασικά συστήματα του ανθρωπίνου οργανισμού (c.f. Heinrich et al., 1998) ως εξής: Αναπνευστικές παθήσεις (ΑΝ): αποχρεμπτικό, άσθμα, βρογχίτιδα, δύσπνοια, κοινό κρυολόγημα, ξερόβηχας, πνευμονία. Γαστρεντερικές παθήσεις (ΓΣ): διάρροια, δυσεντερία, δυσκοιλιότητα, δυσπεψία, έλκος στομάχου, ενισχυτικό ήπατος, εντερικές διαταραχές, ηπατικές διαταραχές, κοιλόπονος, κολικοί νεογνών, αντιεμετικό, νεύρωση στομάχου, πεπτικές διαταραχές, πέτρα στη χολή, πόνοι εντέρων, στομαχικές διαταραχές, στομαχόπονος, φουσκώματα, χολαγωγό. Δερματικές παθήσεις (Δ): ακμή, δερματικοί ερεθισμοί (κοκκινίλες), εγκαύματα, ενδυνάμωση μαλλιών, επούλωση πληγών, έρπης, κάλος ποδιών, μώλωπες, πιτυρίδα, ρυτίδες, τσιμπήματα, φακίδες. Εγκυμοσύνη γαλουχία (Ε-Γ): γαλακταγωγό. 10

Ενδοκρινολογικές παθήσεις (Ε): διαβήτης, διεγερτικό επινεφρίδιων. Καρδιαγγειακές παθήσεις (ΚΑ): αιμορροΐδες, θρομβώσεις, καρδιοτονωτικό, κιρσοί, τονωτικό κυκλοφορικού συστήματος, στηθάγχη, ταχυκαρδία, υπέρταση, υπόταση. Μεταβολικές παθήσεις (ΜΤ): αντιοξειδωτικό, αποτοξινωτικό, λιποδιαλυτικό -(βοηθάει στο αδυνάτισμα), οστεοπόρωση, ουρικό οξύ, τριγλυκερίδια, χοληστερίνη. Μολυσματικές παθήσεις (Μ): γρίπη, μαγουλάδες. Μυοσκελετικές παθήσεις (ΜΣ): διαστρέμματα, ισχιαλγία, κατάγματα, λουμπάγκο. Νευροψυχιατρικές παθήσεις (ΝΨ): αϋπνία, επιληψία, ηρεμιστικό, ίλιγγος, κατάθλιψη, βοηθητικό μνήμης, νευρική πίεση, πονοκέφαλος. Οφθαλμολογικές παθήσεις (ΟΦ): βελτίωση της όρασης, μόλυνση ματιών, παθήσεις ματιών, πρήξιμο ματιών. Παθήσεις της στοματικής κοιλότητας (ΣΚ): άφθες, πονόδοντος, στοματίτιδα, υγιεινή στοματικής κοιλότητας. Παθήσεις του αιμοποιητικού συστήματος (ΑΜ): αιμοστατικό, αναιμία, καθαρισμός αίματος. Παθήσεις του αναπαραγωγικού συστήματος (ΑΠ): δυσμηνόρροια, εμμηνόπαυση, μολύνσεις γενετικών οργάνων, πόνοι περιόδου. Παθήσεις του ανοσοποιητικού συστήματος (Α): αλλεργική ρινίτιδα, ενίσχυση ανοσοποιητικού συστήματος. Παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (ΟΣ): διουρητικό, κολικός νεφρού, ουροποιητικό σύστημα, πέτρα στα νεφρά, πόνος στα νεφρά, προστάτη. Συστηματικές παθήσεις (Σ): αρθρίτιδα, ρευματικές παθήσεις. Ωτορινολαρυγγολογικές παθήσεις (ΩΡΛ): ρινορραγία, αμυγδαλίτιδα, βοηθάει τις φωνητικές χορδές, ιγμορίτιδα, λαρυγγίτιδα, πονόλαιμος, πόνος στα αυτιά, φαρυγγίτιδα. Άλλο / αταξινόμητο (Ο): αντιπυρετικό, αφροδισιακό, δυσφορία, ενδυνάμωση μαλλιών, θερμαντικό, ορεκτικό, παθήσεις αναπνευστικού, παυσίπονο, τονωτικό, καλό για την 11

2.4.2. Αναφορά χρήσης (use report) Ως αναφορά χρήσης ορίζεται η αναφορά ενός εμπόρου σε ένα φυτό για την θεραπεία μίας πάθησης. Όταν ο ίδιος έμπορος αναφέρει ένα φυτό για την θεραπεία περισσότερων από μία παθήσεων της ίδιας ομάδας τότε οι αναφορές του θεωρούνται ως μία αναφορά χρήσης (Teyvaud Amiguet et al., 2005). 2.4.3. Αξία χρήσης UV (Use value) Ο δείκτης αξίας χρήσης μετρά τον μέσο όρο των αναφορών χρήσης για κάθε είδος (Phillips et al., 1994). Όσο υψηλότερος είναι ο δείκτης, τόσο σημαντικότερο θεωρείται ένα είδος. Υπολογίζεται από τον ακόλουθο τύπο: UV = ΣUi / n Όπου Ui: αριθμός αναφορών χρήσης που αναφέρονται από έναν έμπορο για ένα είδος. n: συνολικός αριθμός των εμπόρων. 2.4.4. Δείκτης σχετικής σημαντικότητας RI (Relative Importance value) Ο δείκτης σχετικής σημαντικότητας μετρά την ποικιλότητα των χρήσεων ενός είδους (Bennett and Prance, 2000). Όσο υψηλότερος είναι ο δείκτης, τόσο πιο ποικίλο ως προς τις χρήσεις του θεωρείται το είδος. Υπολογίζεται ως εξής: RI = NP + NCS Όπου NP: αριθμός των παθήσεων που θεραπεύονται από ένα είδος / αριθμό των παθήσεων που θεραπεύονται από το πλέον ποικίλο είδος. NCS: ο αριθμός των ομάδων παθήσεων που θεραπεύονται από ένα συγκεκριμένο είδος / αριθμό των ομάδων παθήσεων που θεραπεύονται από το πλέον ποικίλο είδος. 12

2.4.5. Συντελεστής συμφωνίας εμπόρων ICF (Informant Consensus Factor) Εκτιμά κατά πόσον οι έμποροι συμφωνούν ως προς τη χρήση συγκεκριμένων φυτών στη θεραπεία μίας ομάδας παθήσεων (Heinrich et al., 1998). Ο συντελεστής συμφωνίας εμπόρων κυμαίνεται από 0 έως 1. Οι τιμές κοντά στη μονάδα υποδεικνύουν ότι η πλειονότητα των εμπόρων προτείνει μικρό αριθμό ειδών για τη θεραπεία μιας ομάδας παθήσεων, άρα και τη συμφωνία των εμπόρων ως προς τη χρήση συγκεκριμένων φυτών για τη θεραπεία παθήσεων της μιας ομάδας. Οι τιμές κοντά στο μηδέν υποδεικνύουν τη διαφωνία μεταξύ των εμπόρων για τα χρησιμοποιούμενα είδη. ICF = (Nur Nt) / (Nur 1) Όπου Nur: αριθμός αναφορών χρήσης για κάθε ομάδα. Nt: αριθμός των ειδών που χρησιμοποιούνται για τη συγκεκριμένη ομάδα παθήσεων. 2.4.6. Επίπεδο πιστότητας FL (Fidelity level) Εκτιμά το προτιμώμενο βότανο για τη θεραπεία συγκεκριμένης πάθησης (Friedman et al., 1986). Υψηλή τιμή του επιπέδου πιστότητας επιτυγχάνεται όταν σχεδόν όλες οι προτεινόμενες χρήσεις ενός είδους αφορούν τη θεραπεία της ίδιας πάθησης. FL = Ip 100 / Iu Όπου Ip: αριθμός των εμπόρων που πρότεινε τη χρήση ενός είδους για τη θεραπεία της ίδιας πάθησης. Iu: ο αριθμός των εμπόρων που προτείνει το φυτό για τη θεραπεία οποιασδήποτε πάθησης. Ωστόσο ο συγκεκριμένος δείκτης μπορεί να οδηγήσει σε παραπλάνηση αφού ένα φυτό μπορεί να είναι γνωστό για τις θεραπευτικές του ιδιότητες σε διαφορετικό αριθμό εμπόρων. Για το λόγο αυτό υπολογίζεται για είδη που αναφέρθηκαν ως 13

θεραπευτικά από το 40 50% των ερωτηθέντων (c.f. Friedman et al., 1986) Στην παρούσα μελέτη υπολογίστηκε για είδη που βρέθηκαν σε τουλάχιστον πέντε σημεία πώλησης. 2.4.7. Στατιστική ανάλυση Με τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν από τα έντυπα ερωτήσεων δημιουργήθηκε σετ δεδομένων με το πρόγραμμα Microsoft Office Excel 2007. Στη συνέχεια η κανονική κατανομή κάθε υποομάδας δεδομένων ελέγχθηκε με το Kolmogorov Smirnov test. Για τον έλεγχο των συσχετίσεων χρησιμοποιήθηκε ο συντελεστής συσχέτισης Spearman s. Για την σύγκριση της αγοράς της Ξάνθης με τις αγορές των χωρών της Ανατολικής Μεσογείου χρησιμοποιήθηκαν έντεκα δημοσιεύματα (Bingöl, 1995; Afifi and Abu-Irmaileh, 2000; Lev and Amar, 2000; Lev and Amar, 2002; Abu-Irmaileh and Afifi, 2003; Hanlidou et al., 2004; Everest and Ozturk, 2005; González-Tejero et al., 2008; Παπαδάκη, 2008; Μπέλλα, 2009; Karousou and Deirmentzoglou, 2011) Τέλος, εφαρμόστηκε Ιεραρχική Ομαδοποιός Ανάλυση με τη μέθοδο του Ward (τετράγωνο Ευκλείδειας απόστασης) [Ward s hierarchical cluster (squared Euclidian distance)], με βάση την κοινή παρουσία/απουσία ειδών στις αγορές των χωρών της ανατολικής μεσογείου, έτσι, ώστε να ανιχνευθούν οι ομοιότητες τους σε σχέση με τα διακινούμενα βότανα. Για τα παραπάνω χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο PASW statistics 18 for Windows. Για την κατασκευή των γραφικών παραστάσεων χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα Sigma Plot 11.0. 14

3. Αποτελέσματα και Συζήτηση 3.1. Ταξινομικός προσδιορισμός Συνολικά συλλέχθηκαν 325 δείγματα, από τα οποία τα 45 περιλαμβάνουν ολόκληρο το υπέργειο τμήμα (Εικ. 3) και τα 280 είναι θρυμματισμένα (Εικ. 4,5). Συνολικά προσδιορίστηκαν ταξινομικά 320 δείγματα τα οποία ανήκουν σε 109 taxa και 52 οικογένειες. Δεν κατέστη δυνατός ο προσδιορισμός πέντε δειγμάτων. Οι οικογένειες με τα περισσότερα είδη είναι οι Lamiaceae (27 taxa), Asteraceae (14), Rosaceae (8) και Apiaceae (7) οι υπόλοιπες οικογένειες περιλαμβάνουν από ένα έως τρία είδη. Τα γένη με τα περισσότερα είδη είναι τα Origanum (5 taxa), Sideritis (4), Artemisia (3), ενώ τα υπόλοιπα γένη περιλαμβάνουν ένα ή και δύο είδη. Ο ταξινομικός προσδιορισμός των δειγμάτων που περιλαμβάνουν ολόκληρο το υπέργειο τμήμα των φυτών έδειξε ότι αυτά ανήκουν σε 13 taxa. Από αυτά 12 ανήκουν στην οικογένεια Lamiaceae και ένα στην Clusiaceae. Για τα θρυμματισμένα δείγματα (275) ο ταξινομικός προσδιορισμός έδειξε ότι: i) Τα δείγματα που είναι αυτοφυή (Εικ. 4) ανήκουν σε 72 taxa και 33 οικογένειες, με πολυπληθέστερες σε είδη τις οικογένειες Lamiaceae (15 taxa), Asteraceae (11), Rosaceae (7) και Apiaceae (6). Οι υπόλοιπες οικογένειες έχουν από ένα έως τρία είδη. ii) Τα δείγματα που δεν είναι αυτοφυή (Εικ. 5) ανήκουν σε 34 taxa και 27 οικογένειες, με πολυπληθέστερες σε είδη τις οικογένειες Asteraceae και Lamiaceae με τρία είδη η καθεμία. Οι υπόλοιπες οικογένειες έχουν ένα ή δύο είδη. Η προτίμηση στη χρήση αντιπροσώπων των οικογενειών Lamiaceae, Asteraceae, Apiaceae και Rosaceae για θεραπευτικούς σκοπούς αναφέρεται και από άλλες Μεσογειακές περιοχές (Hanlidou et al., 2004; Karousou and Deirmentzoglou, 2011) και υποδεικνύει την προτίμηση σε φυτά με έντονη οσμή ή/και χρώμα (González-Tejero et al., 2008). 15

Hypericum spp. Sideritis scardica Micromeria juliana Teucrium polium Origanum vulgare L. subsp. hirtum Acinos suaveolens Mentha pulegium Origanum vulgare L. subsp. vulgare Εικόνα 3. Δείγματα τα οποία περιλαμβάνουν ολόκληρο το υπέργειο τμήμα του φυτού. 16

Α Β Εικόνα 4. Θρυμματισμένα δείγματα αυτοφυών taxa, όπως διατίθενται στην αγορά της Ξάνθης (Α). Μικροχαρακτήρες που διακρίθηκαν μέσα στα θρυμματισμένα δείγματα (Β). 17

Α Β Εικόνα 5. Θρυμματισμένα δείγματα μη αυτοφυών taxa, όπως διατίθενται στην αγορά της Ξάνθης (Α). Μικροχαρακτήρες που διακρίθηκαν μέσα στα θρυμματισμένα δείγματα (Β). 18