Περιεχόμενα Πρόλογος... 7 Κεφάλαιο 1: Οι κανόνες δικαίου γενικά... 15 1.1 Έννοια και Στοιχεία του Δικαίου...15 1.2 Θετικό και Φυσικό Δίκαιο (Δικαιοσύνη)...17 1.3 Ιδιωτικό και Δημόσιο Δίκαιο...17 1.4 Πηγές Δικαίου...17 1.5 Ειδικά για τους κανόνες δικαίου...22 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...26 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...29 Κεφάλαιο 2: Υποκείμενα δικαίου... 35 2.1 Ποια είναι τα υποκείμενα δικαίου Έννοια ικανότητας δικαίου...35 2.2 Φυσικά Πρόσωπα...36 2.3 Νομικά Πρόσωπα...42 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...56 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...65 Κεφάλαιο 3: Δικαιοπραξία... 87 3.1 Έννοια δικαιοπραξίας...87 3.2 Διακρίσεις δικαιοπραξιών...89 3.3 Ικανότητα για δικαιοπραξία ή δικαιοπρακτική ικανότητα...93 3.4 Προϋποθέσεις έγκυρης κατάρτισης δικαιοπραξίας...96 3.5 Ελαττωματικές δικαιοπραξίες (ανυπόστατες, άκυρες και ακυρώσιμες)...99 3.6 Αιρέσεις και προθεσμίες...101 3.7 Παραγραφή και αποσβεστική προθεσμία...102 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...103 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...110 Κεφάλαιο 4: Αντιπροσώπευση και πληρεξουσιότητα... 121 4.1 Έννοια αντιπροσώπευσης...121 4.2 Διακρίσεις αντιπροσώπευσης...122 4.3 Στοιχεία που κρίνονται από τον αντιπρόσωπο...123 4.4 Πληρεξουσιότητα...123 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...127 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...134 Κεφάλαιο 5: Ενοχή... 141 5.1 Έννοια ενοχής...141 5.2 Ενοχικό δικαίωμα...142 5.3 Ενοχική υποχρέωση...142 5.4 Αρχή σχετικότητας της ενοχής...143 5.5 Ενοχή γένους και ενοχή είδους...143 9
10 ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Π.Ε ΑΣΕΠ 5.6 Άλλες διακρίσεις ενοχών παροχών...145 5.7 Τόπος και χρόνος εκπλήρωσης της παροχής...146 5.8 Λόγοι γένεσης των ενοχών...146 5.9 Ειδικά για τις ενοχές από σύμβαση...147 5.10 Απόσβεση ενοχών...149 5.11 Ανώμαλη εξέλιξη της ενοχής...152 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...155 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...164 Κεφάλαιο 6: Ενοχή εις ολόκληρον... 177 6.1 Έννοια ενοχής εις ολόκληρον...177 6.2 Ειδικά για την παθητική εις ολόκληρον ενοχή (ή οφειλή εις ολόκληρον)...178 6.3 Ειδικά για την ενεργητική εις ολόκληρον ενοχή (ή απαίτηση εις ολόκληρον)...181 6.4 Αδιαίρετη παροχή...181 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...182 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...185 Κεφάλαιο 7: Υπερημερία δανειστή και οφειλέτη... 191 7.1 Υπερημερία οφειλέτη...191 7.2 Υπερημερία δανειστή...193 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...195 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...197 Κεφάλαιο 8: Αστική εταιρία... 203 8.1 Έννοια αστικής εταιρίας...203 8.2 Ειδικά για τις εισφορές...204 8.3 Ειδικά για τον κοινό σκοπό...204 8.4 Ελαττωματική σύσταση αστικής εταιρίας...205 8.5 Οι εταίροι...205 8.6 Διαχείριση εταιρίας...208 8.7 Λύση και εκκαθάριση της εταιρίας...209 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...210 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...216 Κεφάλαιο 9: Αδικοπραξία... 227 9.1 Έννοια αδικοπραξίας...227 9.2 Ειδικές περιπτώσεις ευθύνης...229 9.3 Ευθύνη περισσότερων προσώπων...231 9.4 Αποζημίωση σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου ή βλάβης σώματος ή υγείας...231 9.5 Παραγραφή αξιώσεων από αδικοπραξία...233 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...233 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...238 Κεφάλαιο 10: Τα πράγματα και τα δικαιώματα πάνω σ αυτά... 247 10.1 Εμπράγματο δίκαιο Εμπράγματα δικαιώματα (γενικά)...247 10.2 Ποια είναι τα εμπράγματα δικαιώματα;...248 10.3 Έννοια του πράγματος...251 10.4 Διακρίσεις των πραγμάτων...252
Περιεχόμενα 11 10.5 Συστατικά και παραρτήματα...253 10.6 Καρποί και ωφελήματα...254 10.7 Πράγματα εκτός συναλλαγής...254 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...255 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...259 Κεφάλαιο 11: Κυριότητα (έννοια περιεχόμενο τρόπος κτήσης προστασία)... 269 11.1 Κυριότητα (Έννοια και Περιεχόμενο)...269 11.2 Κτήση κυριότητας...272 11.3 Παράγωγος τρόπος κτήσης κυριότητας...272 11.4 Πρωτότυπος τρόπος κτήσης κυριότητας...275 11.5 Προστασία κυριότητας...282 11.6 Προστασία κυρίου σε περίπτωση καθολικής προσβολής...282 11.7 Προστασία κυρίου σε περίπτωση μερικής προσβολής...285 11.8 Τεκμήριο κυριότητας (μόνο για κινητά)...285 11.9 Πουβλικιανή αγωγή...285 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...286 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...295 Κεφάλαιο 12: Κληρονομική διαδοχή γενικά... 313 12.1 Έννοια Αντικείμενο Λόγοι Κληρονομικής Διαδοχής...313 12.2 Έννοια Κληρονομούμενου και Κληρονόμου...315 12.3 Κληροδόχος και καταπιστευματοδόχος...315 12.4 Εγκατάσταση κληρονόμου ή κληροδόχου υπό τρόπο...317 12.5 Αποκλήρωση (υπό ευρεία έννοια)...317 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...318 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...321 Κεφάλαιο 13: Διαθήκη... 325 13.1 Έννοια Διαθήκης...325 13.2 Ανίκανοι για σύνταξη Διαθήκης...326 13.3 Τύποι Διαθηκών (Ιδιόγραφη Μυστική Δημόσια Διαθήκη)...326 13.4 Ανάκληση διαθήκης...329 13.5 Περιεχόμενο διαθήκης Ελαττωματικές διαθήκες...330 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...333 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...340 Κεφάλαιο 14: Εξ αδιαθέτου διαδοχή... 349 14.1 Έννοια εξ αδιαθέτου διαδοχής...349 14.2 Πρώτη τάξη...350 14.3 Σύζυγος που επιζεί...351 14.4 Δεύτερη Τάξη...352 14.5 Τρίτη Τάξη...354 14.6 Τέταρτη Τάξη...355 14.7 Πέμπτη Τάξη...356 14.8 Έκτη Τάξη...356 14.9 Προσαύξηση Διαδοχή κατά ρίζες και Διαδοχή τάξεων (διευκρίνιση εννοιών)...357 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...357
12 ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Π.Ε ΑΣΕΠ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...363 Κεφάλαιο 15: Νόμιμη μοίρα... 371 15.1 Έννοια νόμιμης μοίρας...371 15.2 Ποσοστό της νόμιμης μοίρας...372 15.3 Συμπλήρωση της νόμιμης μοίρας...373 15.4 Πώς καταλείπεται (αφήνεται) η νόμιμη μοίρα...373 15.5 Πώς υπολογίζεται η νόμιμη μοίρα...374 15.6 Μέμψη άστοργης δωρεάς...375 15.7 Αποκλήρωση (υπό στενή έννοια)...376 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...378 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...383 Κεφάλαιο 16: Αποδοχή αποποίηση κληρονομιάς... 391 16.1 Έννοια αποδοχής κληρονομίας...391 16.2 Έννοια αποποίησης κληρονομίας...392 16.3 Προθεσμία αποποίησης κληρονομίας...392 16.4 Συνέπειες αποποίησης της κληρονομίας...393 16.5 Κανόνες για την αποδοχή και την αποποίηση της κληρονομίας...394 16.6 Αποδοχή με το ευεργέτημα της απογραφής...395 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...396 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...401 Κεφάλαιο 17: Εμπορικό δίκαιο εμπορικές πράξεις... 407 17.1 Έννοια Εμπορικού Δικαίου...407 17.2 Εμπορικές Πράξεις - Διακρίσεις...409 17.3 Οι αντικειμενικά εμπορικές πράξεις...409 17.4 Οι υποκειμενικά εμπορικές πράξεις (Παράγωγη εμπορικότητα)...412 17.5 Μη εμπορικές πράξεις...413 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...414 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...418 Κεφάλαιο 18: Έμπορος... 427 18.1 Έννοια Εμπόρου...427 18.2 Κτήση εμπορικής ιδιότητας...429 18.3 Συνέπειες εμπορικής ιδιότητας...431 18.4 Απώλεια εμπορικής ιδιότητας...432 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...432 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...436 Κεφάλαιο 19: Εμπορικές εταιρίες... 443 19.1 Έννοια Διακρίσεις Εμπορικών Εταιριών...443 19.2 Ομόρρυθμη Εταιρία (Ο.Ε.)...446 19.3 Ετερόρρυθμη Εταιρία (Ε.Ε.)...454 19.4 Αφανής Εταιρία...456 19.5 Ανώνυμη Εταιρία (Α.Ε.)...457
Περιεχόμενα 13 19.6 Εταιρία Περιορισμένης Ευθύνης (Ε.Π.Ε.)...470 19.7 Συνεταιρισμός...477 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...478 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...489 Κεφάλαιο 20: Αξιόγραφα... 505 20.1 Έννοια Διακρίσεις Αξιογράφων...505 20.2 Συναλλαγματική (γενικά)...506 20.3 Τυπικά στοιχεία της Συναλλαγματικής...508 20.4 Ατελής και λευκή Συναλλαγματική...510 20.5 Έκδοση συναλλαγματικής από αντιπρόσωπο...511 20.6 Ρήτρες στη Συναλλαγματική...511 20.7 Αποδοχή Συναλλαγματικής...512 20.8 Οπισθογράφηση Συναλλαγματικής...514 20.9 Τριτεγγύηση Συναλλαγματικής...517 20.10 Εμφάνιση συναλλαγματικής προς πληρωμή...518 20.11 Αναγωγή...519 20.12 Γραμμάτιο σε διαταγή...521 20.13 Επιταγή...523 ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ...527 ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ...536 Ερωτήσεις κατανόησης εφ όλης της ύλης... 551 Λύσεις θεμάτων πολλαπλών επιλογών... 559 Θέματα εξετάσεων ιδιωτικού δικαίου κατηγόριας Π.Ε.... 567 Βιβλιογραφία... 589
1 Οι κανόνες δικαίου γενικά 1.1 Έννοια και Στοιχεία του Δικαίου Έννοια του Δικαίου: Δίκαιο είναι το σύνολο των γενικών και αφηρημένων κανόνων, οι οποίοι ρυθμίζουν ετερόνομα και επιτακτικά την εξωτερική συμπεριφορά των μελών μιας κοινωνίας που είναι οργανωμένη σε κράτος. Στοιχεία της έννοιας του δικαίου: Ρύθμιση εξωτερικής συμπεριφοράς: Το δίκαιο ενδιαφέρεται μόνο για την εξωτερική συμπεριφορά των μελών μιας κοινωνίας, αφού αυτή επηρεάζει τις σχέσεις των κοινωνών μεταξύ τους, δηλαδή την ομαλή κοινωνική συμβίωση, ενώ αντίθετα η ψυχολογική διάθεση των ανθρώπων (όταν δεν εξωτερικεύεται, ώστε να δημιουργεί ορατή συμπεριφορά) είναι αδιάφορη κατά κανόνα για το δίκαιο. Παράδειγμα: Το δίκαιο απαγορεύει την κλοπή, το φόνο, την απάτη, την παράνομη ζημία ξένης περιουσίας. Δεν υπάρχει κανόνας δικαίου που να απαγορεύει και να τιμωρεί τη ζήλια, το μίσος, το φθόνο, όταν τα «αρνητικά» αυτά συναισθήματα δεν εξωτερικεύονται. 15
16 ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Π.Ε ΑΣΕΠ Ρύθμιση επιτακτική: Το δίκαιο βασίζεται σε υποχρεωτικούς κανόνες, με τους οποίους οφείλουν να συμμορφώνονται τα μέλη της κοινωνίας, ανεξάρτητα από το αν το επιθυμούν ή όχι. Για το λόγο αυτό υ- πάρχει ο κρατικός καταναγκασμός, δηλαδή η επέμβαση της Πολιτείας ώστε να υποχρεώνει τα μέλη της σε συμμόρφωση με τους κανόνες δικαίου. Παράδειγμα: Ο Α έχει καταρτίσει σύμβαση δανείου με τον Β, ο οποίος του δάνεισε το ποσό των 5.000 ευρώ, η αποπληρωμή του οποίου συμφωνήθηκε να πραγματοποιηθεί 6 μήνες αργότερα. Εάν ο Α αρνηθεί να συμμορφωθεί με την υποχρέωσή του αυτή προς απόδοση του δανείου, ο Β θα προσφύγει στα δικαστήρια και θα εκδοθεί απόφαση που θα αναγκάζει τον Α να πληρώσει. Εάν ο Α δε συμμορφωθεί ούτε με τη δικαστική απόφαση, ο Β θα ξεκινήσει εναντίον του διαδικασία αναγκαστικής εκτέλεσης (δηλαδή κατάσχεση της περιουσίας του Α με δικαστικό επιμελητή πλειστηριασμό κλπ). Όλες αυτές οι δυνατότητες που έχει στη διάθεσή του ο Β αποτελούν τα θεσπισμένα μέσα καταναγκασμού της Πολιτείας, ώστε τα μέλη της να συμμορφώνονται με τους κανόνες δικαίου. Ρύθμιση ετερόνομη: Οι κανόνες δικαίου επιβάλλονται στα μέλη της κοινωνίας από την Πολιτεία (το Κράτος), δηλαδή πηγάζουν από τη βούληση άλλου (έτερου) προσώπου και δεν προέρχονται από την εσωτερική βούληση των πολιτών. Παράδειγμα: Η διάταξη του αρθ. 914 Α.Κ. (Αστικού Κώδικα) αναφέρει: «Όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει». Αυτός είναι κανόνας δικαίου που επιβάλλεται στα μέλη της κοινωνίας μας από το κράτος (ετερόνομος κανόνας δικαίου). Αντίθετα, η υποχρέωση ενός προσώπου να συμμετέχει στη γιορτή ή στο πένθος ενός φίλου του είναι ηθική υποχρέωση που πηγάζει από τη συνείδηση του ίδιου του προσώπου (αυτόνομος κανόνας) και δεν αφορά το δίκαιο. Ρύθμιση γενική και αφηρημένη: Οι κανόνες δικαίου είναι έτσι διατυπωμένοι (σε υποθετική μορφή), ώστε να μην απευθύνονται σε συγκεκριμένο πρόσωπο, αλλά να εφαρμόζονται κάθε φορά που πληρούνται οι προϋποθέσεις τους (το πραγματικό τους). Παράδειγμα: Η διάταξη του αρθ. 574 Α.Κ. αναφέρει: «Με τη σύμβαση της μίσθωσης πράγματος ο εκμισθωτής έχει υποχρέωση να παραχωρήσει στο μισθωτή τη χρήση του πράγματος για όσο χρόνο διαρκεί η σύμβαση και ο μισθωτής να καταβάλει το συμφωνημένο μίσθωμα». Είναι φα-
1 Οι κανόνες δικαίου γενικά 17 νερό ότι ο κανόνας αυτός ρυθμίζει τη σύμβαση της μίσθωσης γενικά και δεν αναφέρεται σε μία συγκεκριμένη μίσθωση. 1.2 Θετικό και Φυσικό Δίκαιο (Δικαιοσύνη) Το θετικό (ή θετό) δίκαιο είναι αυτό που τέθηκε από τα αρμόδια όργανα μιας πολιτείας και ισχύει εντός των ορίων της σε ορισμένο χρόνο, δηλαδή το ισχύον δίκαιο. Είναι προφανές ότι το δίκαιο διαφέρει από χώρα σε χώρα και από χρόνο σε χρόνο. Ο ορισμός του δικαίου που παραπάνω δόθηκε ( 1.1) αναφέρεται στο θετικό δίκαιο. Το φυσικό δίκαιο είναι η απόλυτη ιδέα της Δικαιοσύνης, το λεγόμενο ιδανικό δίκαιο. Το ιδεώδες αυτό δίκαιο δεν μπορεί να περιοριστεί σε κανόνες, πρέπει όμως να χρησιμοποιείται ως κατευθυντήρια γραμμή στη βελτίωση και στην ορθή ερμηνεία των κανόνων του θετικού δικαίου. 1.3 Ιδιωτικό και Δημόσιο Δίκαιο Ιδιωτικό Δίκαιο είναι το σύνολο των κανόνων δικαίου που ρυθμίζουν τις έννομες σχέσεις μεταξύ των ιδιωτών (Αστικό Δίκαιο, Εμπορικό Δίκαιο). Δημόσιο Δίκαιο είναι το σύνολο των κανόνων δικαίου που ρυθμίζουν την οργάνωση και λειτουργία του Κράτους και των άλλων φορέων δημόσιας εξουσίας (λ.χ. των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, των δημόσιων οργανισμών), καθώς και τις έννομες σχέσεις των φορέων αυτών μεταξύ τους ή με τους ιδιώτες, όταν οι σχέσεις αυτές αφορούν στην άσκηση δημόσιας εξουσίας (Συνταγματικό, Διοικητικό, Ποινικό Δίκαιο). Παραδείγματα: Η επιβολή φόρου από το Υπουργείο Οικονομικών προς τους πολίτες αποτελεί εκδήλωση δημόσιας εξουσίας και διέπεται από το δημόσιο δίκαιο. Η μίσθωση ενός ακινήτου από μια Δ.Ο.Υ. προκειμένου να στεγαστεί δεν εμπεριέχει άσκηση δημόσιας εξουσίας και διέπεται από το ιδιωτικό δίκαιο. 1.4 Πηγές Δικαίου Στο άρθρο 1 Α.Κ. ορίζεται ότι «Οι κανόνες δικαίου περιλαμβάνονται στους νόμους και στα έθιμα». Από τη διάταξη αυτή συνάγεται ότι ο Αστικός Κώδικας με τον όρο «πηγές δικαίου» εννοεί τους τρόπους παραγωγής των κανόνων δικαίου. Υπό την έννοια αυτή οι πηγές δικαίου διακρίνονται σε πρωτογενείς και δευτερογενείς:
18 ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Π.Ε ΑΣΕΠ Πρωτογενείς πηγές δικαίου: Είναι αυτές που υφίστανται αυτοτελώς, χωρίς να αντλούν την ισχύ τους από άλλες πηγές. Το ίδιο το δίκαιο τις αναγνωρίζει ως πηγές του. Οι πρωτογενείς πηγές δικαίου είναι οι ακόλουθες τέσσερις (4): Ο νόμος (όπως ορίζει το αρθ. 1 Α.Κ.) Το έθιμο (όπως ορίζει το αρθ. 1 Α.Κ.) Οι γενικώς παραδεδεγμένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου (όπως ορίζει το αρθ. 28 του Συντάγματος) Το ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο (όπως ορίζει το αρθ. 28 του Συντάγματος) α) Νόμο αποτελεί κάθε γραπτή πράξη της Πολιτείας που θεσπίζει κανόνα δικαίου. Είναι το λεγόμενο γραπτό δίκαιο. Αυτή είναι η έννοια του ουσιαστικού νόμου που αποτελεί και την πρώτη πηγή δικαίου. Υπό την έννοια αυτή νόμοι είναι: το Σύνταγμα, οι τυπικοί νόμοι που περιέχουν κανόνες δικαίου, οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, τα κανονιστικά προεδρικά διατάγματα και οι κανονιστικές διοικητικές πράξεις, γιατί όλα περιέχουν κανόνες δικαίου. Χαρακτηριστικό στοιχείο των ουσιαστικών νόμων είναι η ιεράρχησή τους, δηλαδή το ότι δεν έχουν όλοι την ίδια τυπική ισχύ. Παράδειγμα: Τυπικός νόμος δεν μπορεί να αντίκειται στο Σύνταγμα γιατί θα είναι αντισυνταγματικός και τα Δικαστήρια θα οφείλουν να μην τον εφαρμόσουν. Από την παραπάνω έννοια του ουσιαστικού νόμου πρέπει να διακρίνουμε τον τυπικό νόμο που είναι κάθε πράξη της Πολιτείας, η οποία θεσπίζεται από τα αρμόδια όργανα (Βουλή, Πρόεδρο της Δημοκρατίας), ανεξάρτητα από το αν περιέχει κανόνα δικαίου ή όχι. Αν ο τυπικός νόμος περιέχει κανόνες δικαίου (η συνηθέστερη περίπτωση) τότε είναι και ουσιαστικός κι επομένως αποτελεί πηγή δικαίου. Παράδειγμα: Τυπικός νόμος που δεν περιέχει κανόνα δικαίου είναι ο νόμος που χορηγεί άδεια σε ξένη στρατιωτική δύναμη να εισέλθει ή να διαμείνει στην ελληνική επικράτεια. Έναρξη ισχύος ενός νόμου: Η έναρξη ισχύος ενός νόμου καθορίζεται συνήθως από τον ίδιο το νόμο, ο οποίος λ.χ. αναφέρει ότι θα αρχίσει να ισχύει από τη δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ή 20 ημέρες μετά από αυτήν. Αν πάντως δεν αναφέρει τίποτα, ισχύει η διάταξη του αρθ. 103 ΕισΝΑΚ (Εισαγωγικού Νόμου Αστικού Κώδικα) που ορίζει ότι «η ισχύς ενός νόμου αρχίζει
1 Οι κανόνες δικαίου γενικά 19 10 ημέρες αφότου δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως». Αυτή είναι η έννοια της ουσιαστικής ισχύος ενός νόμου, δηλαδή ο χρόνος που ισχύουν οι κανόνες δικαίου που ο νόμος περιέχει. Υπάρχει και η έννοια της τυπικής ισχύος ενός νόμου, δηλαδή το πότε αυτός αποτελεί νόμο του κράτους, η οποία αρχίζει από τη δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης. Ο κανόνας της μη αναδρομικότητας των νόμων: Ο κανόνας είναι ότι ο νέος νόμος ισχύει για το μέλλον, δηλαδή ότι δεν έχει αναδρομική ι- σχύ, όπως ορίζει εξάλλου και το άρθρο 2 Α.Κ. Όμως μπορεί ένας νόμος να ορίζει ότι θα ι- σχύει και για προγενέστερο της δημοσίευσής του χρόνο, δηλαδή ότι θα έχει αναδρομική δύναμη, αφού ο κανόνας του άρθρου 2 Α.Κ. που απαγορεύει την αναδρομικότητα των νόμων δεν έχει συνταγματική ισχύ. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που απαγορεύεται συνταγματικά η αναδρομική ισχύς ενός νόμου, όπως συμβαίνει στους ποινικούς νόμους (αρθ. 7 1 Σ), στους φορολογικούς νόμους πέραν του προηγούμενου οικονομικού έτους (αρθ. 78 2 Σ), καθώς και στις περιπτώσεις που ο νέος αναδρομικός νόμος θίγει συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα. Παραδείγματα: i) Η διάταξη του αρθ. 19 ΕισΝΑΚ (Εισαγωγικού Νόμου Αστικού κώδικα) ορίζει ότι: «Η διάταξη του αρθ. 281 Α.Κ. εφαρμόζεται και σε γεγονότα και σχέσεις προγενέστερα από την εφαρμογή του». Είναι σαφές ότι δίνεται αναδρομική ισχύς στην εν λόγω διάταξη από τον ίδιο το νόμο. ii) Διάταξη νόμου που τυχόν ποινικοποιεί τη φθορά ξένης ιδιοκτησίας από αμέλεια δεν μπορεί να έχει αναδρομική ισχύ γιατί πρόκειται για ποινικό νόμο και η αναδρομικότητά του απαγορεύεται από το Σύνταγμα. Κατάργηση νόμου: Ένας νόμος καταργείται με νέο νόμο, ο οποίος όμως πρέπει να είναι τουλάχιστον ισοδύναμης τυπικής ισχύος. Δηλαδή οι διατάξεις του Συντάγματος δεν μπορούν να καταργηθούν με τυπικό νόμο, ούτε τυπικός νόμος μπορεί να καταργηθεί με προεδρικό διάταγμα. Ειδικότερος νόμος υπερισχύει του γενικότερου Νεότερος νόμος υπερισχύει του παλαιότερου β) Έθιμο είναι το άγραφο δίκαιο. Δηλαδή ο άγραφος κανόνας δικαίου που δημιουργείται από τη μακρά, ομοιόμορφη και αδιάκοπη τήρηση ορισμένης συμπεριφοράς από τα μέλη μιας κοινωνίας που έχουν την πεποίθηση ότι τηρώντας τη συμπεριφορά αυτή ε- φαρμόζουν συγκεκριμένο κανόνα δικαίου. Το πότε και πού ισχύει ένα έθιμο ως κανόνας δικαίου είναι ζήτημα πραγματικό (προκύπτει από τις περιστάσεις). Το έθιμο είναι η δεύτερη πηγή δικαίου και μάλιστα ισοδύναμη με το νόμο. Αυτό σημαίνει ότι με νεότερο έ-
20 ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Π.Ε ΑΣΕΠ θιμο μπορεί να καταργηθεί παλαιότερος νόμος, αρκεί να μην είναι νόμος δημοσίας τάξης 1. Το έθιμο καταργείται με νόμο ή με τη δημιουργία αντίθετου εθίμου. Παράδειγμα: Το έθιμο να παίρνει ο γιος όλη την ακίνητη περιουσία των γονέων του, προκειμένου να μην αλλάζει το επώνυμο του ιδιοκτήτη των ακινήτων που ίσχυε σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας (λ.χ. Μάνη) δεν ισχύει γιατί αντίκειται στις διατάξεις του κληρονομικού δικαίου για τη νόμιμη μοίρα, οι οποίες είναι αναγκαστικού δικαίου. γ) Γενικώς παραδεδεγμένοι κανόνες διεθνούς δικαίου είναι οι εθιμικοί κανόνες που ισχύουν διεθνώς και γίνονται αποδεκτοί από τη διεθνή έννομη τάξη. Οι κανόνες αυτοί αποτελούν την τρίτη πηγή δικαίου γιατί τους αναγνωρίζει ρητά το Σύνταγμά μας (αρθ. 28) και μάλιστα υπερισχύουν των τυπικών νόμων, αλλά όχι και του Συντάγματος. δ) Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο είναι οι ιδρυτικές Συνθήκες της ΕΟΚ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και οι κανονισμοί, δεδομένου ότι ισχύουν άμεσα και στην Ελλάδα, χωρίς να χρειάζεται να κυρωθούν με νόμο όπως οι υπόλοιπες διεθνείς συμβάσεις. Το ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο είναι η τέταρτη πηγή δικαίου γιατί το αναγνωρίζει το Σύνταγμά μας (αρθ. 28). Δευτερογενείς πηγές δικαίου: Υπάρχουν περιπτώσεις που μια πρωτογενής πηγή δικαίου (λ.χ. μια διάταξη νόμου) παραπέμπει ρητά σε κάποιες ρυθμίσεις, όπως στην καλή πίστη, στα συναλλακτικά ήθη, στις συλλογικές συμβάσεις εργασίας, στις διεθνείς συμβάσεις, μετατρέποντας τις ρυθμίσεις αυτές σε δευτερογενείς πηγές δικαίου. Τις ονομάζουμε έτσι γιατί από μόνες τους δεν αποτελούν πηγές δικαίου, αλλά εξαρτώνται από τις πρωτογενείς που παραπέμπουν σε αυτές. Χωρίς την παραπομπή αυτή δεν παράγουν κανόνες δικαίου. Προσοχή: Στο ελληνικό δίκαιο, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στα αγγλοσαξωνικά δίκαια, η νομολογία, δηλαδή οι αποφάσεις των δικαστηρίων, ακόμη και των ανώτατων δικαστηρίων (Αρείου Πάγου), δεν αποτελεί πηγή δικαίου ούτε πρωτογενή ούτε δευτερογενή 2. 1 2 Κανόνες δημοσίας τάξης ή αναγκαστικού δικαίου είναι αυτοί που δεν μπορούν να αποκλειστούν από την ιδιωτική βούληση, έστω και αν συμφωνούν όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, γιατί εξυπηρετούν γενικότερα συμφέροντα. Αντίθετα κανόνες ενδοτικού δικαίου είναι αυτοί που ισχύουν εάν τα μέρη δεν συμφώνησαν κάτι διαφορετικό. Βλ. παρακάτω 1.5. Στο δημόσιο δίκαιο υπάρχει αντίθετη άποψη που θεωρεί τη νομολογία ως πηγή δικαίου, όμως η απολύτως κρατούσα άποψη στο ιδιωτικό δίκαιο δεν το αποδέχεται.
1 Οι κανόνες δικαίου γενικά 21 Παράδειγμα: Η διάταξη του άρθρου 288 Α.Κ. ορίζει ότι: «Ο οφειλέτης έχει υποχρέωση να εκπληρώσει την παροχή όπως απαιτεί η καλή πίστη, αφού ληφθούν υπόψη και τα συναλλακτικά ήθη». Η διάταξη αυτή κάνει ρητή παραπομπή στις ρυθμίσεις της καλής πίστης και των συναλλακτικών ηθών που με τον τρόπο αυτό γίνονται δευτερογενείς πηγές δικαίου και δημιουργούν ανά περίπτωση μια σειρά από επί μέρους υποχρεώσεις του οφειλέτη. Λ.χ. ο πωλητής ενός πολύπλοκου ηλεκτρικού μηχανήματος πρέπει να παραδώσει στον καταναλωτή και φυλλάδιο με τις οδηγίες χρήσης του μηχανήματος γιατί αυτό απαιτεί στην προκειμένη περίπτωση η καλή πίστη. Καλή πίστη: Αναφέρεται στην εντιμότητα, ευθύτητα και ειλικρίνεια που πρέπει να τηρείται στις συναλλαγές. Δηλαδή αποτελεί τρόπο σωστής και έντιμης συμπεριφοράς. Γι αυτό και ονομάζεται αντικειμενική καλή πίστη. Ως αόριστη έννοια πρέπει να εξειδικεύεται ανά περίπτωση και ανάλογα με το είδος της συναλλαγής. Η αντικειμενική καλή πίστη γίνεται δευτερογενής πηγή δικαίου όταν κάποια διάταξη νόμου παραπέμπει σε αυτήν. Προσοχή να μην γίνει σύγχυση με την υποκειμενική καλή πίστη, η οποία δεν αποτελεί δευτερογενή πηγή δικαίου και αναφέρεται στην πεποίθηση ενός προσώπου ότι ενεργεί νόμιμα, δηλαδή αποτελεί εσωτερική ψυχική κατάσταση. Σε ορισμένες διατάξεις νόμου γίνεται αναφορά στην καλή πίστη με την υποκειμενική της έννοια, αλλά όχι ως πηγή δικαίου, προκειμένου να καθοριστεί εάν ένα πρόσωπο αξίζει να προστατευθεί από το δίκαιο ή όχι. Παράδειγμα: Αυτός που αποκτά κινητό πράγμα από μη κύριο, γίνεται κύριος του πράγματος εκτός και αν ήταν κακόπιστος (λ.χ. να γνώριζε ότι αυτός που του το δίνει δεν είναι κύριος) κατά την παράδοση του πράγματος σε αυτόν. Άρα ο καλόπιστος αποκτών προστατεύεται από το δίκαιο. Χρηστά ήθη: Είναι οι αντιλήψεις του μέσου δίκαιου ανθρώπου σε μια κοινωνία για το ποια συμπεριφορά ανταποκρίνεται στις επιταγές της κοινωνικής ηθικής. Παράδειγμα: Αντίθετη στα χρηστά ήθη κι επομένως άκυρη είναι η πώληση ενός πράγματος (π.χ. οικοπέδου) σε εξευτελιστική τιμή, όταν ο έμπειρος αγοραστής εκμεταλλεύτηκε την ανάγκη και την απειρία του πωλητή και κατόρθωσε να του αποσπάσει το συγκεκριμένο πράγμα με δυσανάλογα μικρό τίμημα. Συναλλακτικά ήθη: Είναι οι συνήθειες που επικρατούν στις συναλλαγές ή σε ορισμένες κατηγορίες συναλλαγών π.χ. στους εμπόρους.
22 ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Π.Ε ΑΣΕΠ 1.5 Ειδικά για τους κανόνες δικαίου Οι κανόνες δικαίου ρυθμίζουν την εξωτερική συμπεριφορά των μελών μιας κοινωνίας που είναι οργανωμένη σε Κράτος, κατά τρόπο επιτακτικό, γενικό και αφηρημένο (βλ. παραπάνω 1.1.). Είδαμε ότι ο κανόνας δικαίου μπορεί να είναι γραπτός ή άγραφος. Μορφή κανόνων δικαίου Οι κανόνες δικαίου αποτελούνται από: α) Το πραγματικό ή νομοτυπική μορφή (δηλαδή τις προϋποθέσεις εφαρμογής τους) και β) την έννομη συνέπεια. Παράδειγμα Η διάταξη του αρθ. 914 Α.Κ. ορίζει: «Όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει». Πραγματικό: «όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια» = Υπόθεση Έννομη συνέπεια: «έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει» = Απόδοση Περιεχόμενο και Διακρίσεις κανόνων δικαίου Οι κανόνες δικαίου μπορεί να περιέχουν: α) προσταγή (λ.χ. Α.Κ. 288: «Ο οφειλέτης έχει υποχρέωση να εκπληρώσει την παροχή όπως απαιτεί η καλή πίστη, αφού ληφθούν υπόψη και τα συναλλακτικά ήθη»), β) απαγόρευση (λ.χ. Α.Κ. 178: «Δικαιοπραξία που αντιβαίνει στα χρηστά ήθη είναι άκυρη»), γ) αναγνώριση δικαιωμάτων εξουσιών (λ.χ. Α.Κ. 389: «Στη σύμβαση μπορεί κάποιος να επιφυλάξει στον εαυτό του το δικαίωμα υπαναχώρησης»). Με βάση το κριτήριο αυτό οι κανόνες δικαίου διακρίνονται σε: α) επιτακτικούς, β) απαγορευτικούς και γ) επιτρεπτικούς. Κανόνες αναγκαστικού δικαίου (ή δημοσίας τάξης) και κανόνες ενδοτικού δικαίου: Αναγκαστικού δικαίου είναι ο κανόνας που δεν μπορεί να αποκλειστεί η εφαρμογή του από τη βούληση των μερών, δηλαδή υπερισχύει της ιδιωτικής βούλησης. Παράδειγμα: Η διάταξη του αρθ. 130 Α.Κ. ορίζει: «Η δήλωση βούλησης από ανίκανο για δικαιοπραξία είναι άκυρη». Αυτό σημαίνει ότι και να συμφωνήσουν μεταξύ τους τα μέρη ότι ο δεκάχρονος Α (που είναι ανίκανος) έγκυρα πωλεί και μεταβιβάζει στον Β το οικόπεδο που έχει κληρονομήσει από τον παππού του, η δικαιοπραξία αυτή θα είναι άκυρη. Ενδοτικού δικαίου είναι ο κανόνας που εφαρμόζεται εάν τα μέρη δεν συμφώνησαν διαφορετικά, δηλαδή υπερισχύει αυτού η ιδιωτική βούληση των μερών.
1 Οι κανόνες δικαίου γενικά 23 Παράδειγμα: Η διάταξη του άρθρου 64 Α.Κ. ορίζει: «Το νομικό πρόσωπο, αν στη συστατική πράξη ή στο καταστατικό δεν ορίζεται διαφορετικά, έχει ως έδρα τον τόπο όπου λειτουργεί η διοίκησή του». Αυτό σημαίνει ότι εάν στο καταστατικό αναφέρεται ως έδρα του νομικού προσώπου άλλος τόπος, τότε αυτή η έδρα θα ισχύει. Αυτοτελείς και μη αυτοτελείς κανόνες δικαίου: Αυτοτελείς: Είναι οι κανόνες δικαίου που ρυθμίζουν μια σχέση ανεξάρτητα από άλλους κανόνες δικαίου και αποτελούν την πλειοψηφία των κανόνων δικαίου. Μη αυτοτελείς: Είναι οι κανόνες δικαίου που πρέπει να συνδυαστούν με άλλους κανόνες δικαίου για να αποκτήσουν σημασία, λ.χ. οι ερμηνευτικοί κανόνες, οι οποίοι απλώς αποσαφηνίζουν το νόημα ενός άλλου κανόνα δικαίου. Νόμιμα τεκμήρια και πλάσματα δικαίου: Νόμιμο τεκμήριο είναι το συμπέρασμα που συνάγει ο νόμος από κάποια γνωστά γεγονότα για κάποια άγνωστα, προκειμένου να μπορέσει να αποδειχθεί ευκολότερα η αλήθεια ή η αναλήθεια ορισμένων περιστατικών, των οποίων η απόδειξη είναι πολύ δύσκολη. Παράδειγμα: Η διάταξη του αρθ. 38 Α.Κ. ορίζει: «Αν περισσότεροι έχουν πεθάνει και δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι ο ένας επέζησε από κάποιον άλλο, τεκμαίρεται ότι όλοι πέθαναν ταυτόχρονα». Εδώ το γνωστό γεγονός είναι ότι όλα τα πρόσωπα έχουν πεθάνει και το άγνωστο είναι ο α- κριβής χρόνος θανάτου του καθενός. Το συμπέρασμα του νόμου είναι ότι πέθαναν ταυτόχρονα. Λ.χ. σ ένα τροχαίο ατύχημα βρέθηκαν τα πτώματα και των τεσσάρων προσώπων που επέβαιναν στο αυτοκίνητο που ανατινάχθηκε αποτεφρωμένα. Εν προκειμένω θα ισχύσει το τεκμήριο του ομαδικού θανάτου. Τα νόμιμα τεκμήρια διακρίνονται περαιτέρω σε: α) μαχητά (όταν επιτρέπεται από όποιον έχει έννομο συμφέρον να τα ανατρέψει) και β) αμάχητα (όταν αποκλείεται από το νόμο να αποδειχθεί το αντίθετο). Παραδείγματα: α) Στο παραπάνω παράδειγμα του ομαδικού θανάτου, θα μπορούσε να αποδείξει ένας κληρονόμος ότι ο Α που επέβαινε στο αυτοκίνητο πέθανε λίγα λεπτά αργότερα από τη σύζυγό του Β, γι αυτό και το τεκμήριο αυτό ονομάζεται μαχητό. β) Στη διάταξη του αρθ. 1439 2 Α.Κ., ορίζεται ότι εάν δύο σύζυγοι βρίσκονται σε διάσταση επί 4 χρόνια, τεκμαίρεται αμάχητα ο ισχυρός κλονισμός της έγγαμης συμβίωσης και επομένως υφίσταται λόγος διαζυγίου. Εδώ δεν μπορεί να αποδείξει ο σύζυγος που δεν επιθυμεί το διαζύγιο ότι παρά την τετραετή διάσταση δεν υπάρχει ισχυρός κλονισμός γιατί το τεκμήριο είναι αμάχητο.
24 ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Π.Ε ΑΣΕΠ Πλάσμα δικαίου είναι η εξομοίωση μιας αληθινής κατάστασης με μια μη αληθινή, στην οποία προβαίνει ορισμένες φορές ο νόμος για την εξυπηρέτηση κάποιου σκοπού. Παράδειγμα: Η διάταξη του αρθ. 36 Α.Κ. ορίζει ότι: «Για τα δικαιώματα που υπάγονται σε αυτό το κυοφορούμενο θεωρείται γεννημένο, αν γεννηθεί ζωντανό». Εδώ ο νόμος εξομοιώνει το κυοφορούμενο με γεννημένο άνθρωπο (υπό τη νομική αίρεση ότι θα γεννηθεί ζωντανό). Η εξομοίωση αυτή αποτελεί πλάσμα δικαίου και γίνεται για να προστατευθεί το κυοφορούμενο. Λ.χ. εάν δεν υπήρχε αυτή η διάταξη, τότε σε περίπτωση θανάτου του πατέρα του κυοφορούμενου πριν αυτό γεννηθεί, το τελευταίο δεν θα είχε κληρονομικά δικαιώματα. Ερμηνεία των κανόνων δικαίου: Ερμηνεία των κανόνων δικαίου είναι η διαδικασία για την εξακρίβωση του νοήματός τους. Επειδή οι κανόνες δικαίου είναι διατυπωμένοι κατά τρόπο γενικό και αφηρημένο, ώστε να καλύπτουν εύρος περιπτώσεων, είναι επόμενο να ανακύπτει θέμα ορθής ερμηνείας τους. Υπάρχουν περιπτώσεις που ένας κανόνας δικαίου (λ.χ. διάταξη νόμου) εκδίδεται για να ερμηνεύσει έναν άλλο κανόνα δικαίου που περιέχει ασάφειες. Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για ερμηνευτικό κανόνα δικαίου, με τον οποίο πραγματοποιείται αυθεντική ερμηνεία (δηλαδή από τον ίδιο το νόμο). Αυτές οι περιπτώσεις είναι όμως σπάνιες κι επομένως το έργο της ερμηνείας των κανόνων δικαίου βαρύνει τους νομικούς και κατά κύριο λόγο τους δικαστές. Κατά την ερμηνεία των κανόνων δικαίου εφαρμόζονται τα ακόλουθα κριτήρια: Κριτήρια (μέθοδοι) ερμηνείας: α) Γράμμα του νόμου (γραμματική ερμηνεία): Προσήλωση στις λέξεις που χρησιμοποίησε ο νομοθέτης και ανακάλυψη του νοήματός τους. Το κριτήριο αυτό αρκεί για την ερμηνεία των κανόνων δικαίου που δεν περιέχουν ασάφειες. β) Συστηματική ερμηνεία: Για την εξακρίβωση του νοήματος ενός κανόνα δικαίου συνεκτιμούμε και το νόημα συναφών κανόνων που εντάσσονται στο ίδιο σύστημα. Δηλαδή αναζητούμε και άλλους κανόνες που αφορούν το ίδιο θέμα και προσαρμόζουμε την ερμηνεία του συγκεκριμένου κανόνα, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στο όλο σύστημα που διέπει τους συναφείς αυτούς κανόνες. γ) Τελολογική ερμηνεία: Για να ανακαλύψουμε το νόημα ενός κανόνα δικαίου ερευνούμε το (διαχρονικό) σκοπό που αυτός εξυπηρετεί. δ) Ιστορική ερμηνεία: Αναζητούμε τα κριτήρια που ώθησαν τον ιστορικό νομοθέτη (δηλαδή αυτόν που σε ορισμένο τόπο και χρόνο εξέδωσε τον συγκεκριμένο κανόνα, που φυσικά δεν είναι ένα πρόσωπο, αλλά τα νομοθετικά μας όργανα) να συντάξει τον ερμηνευτέο κανόνα δικαίου. Τα κριτήρια αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν μεμονωμένα ή περισσότερα μαζί από τον ερμηνευτή του δικαίου, ώστε να αποκαλυφθεί το ορθότερο νόημα ενός κανόνα δικαίου.
1 Οι κανόνες δικαίου γενικά 25 Αποτελέσματα ερμηνείας: Επειδή πολλές φορές το γράμμα του νόμου, δηλαδή οι λέξεις που χρησιμοποίησε ο νομοθέτης, δεν οδηγεί στη σωστή ερμηνεία των κανόνων δικαίου, χρησιμοποιούνται και τα υπόλοιπα κριτήρια, ώστε να μπορέσει ο κανόνας δικαίου μέσω της ερμηνείας να επιτελέσει το σκοπό του. Στις περιπτώσεις αυτές έχουμε παρέκκλιση από τη γραμματική ερμηνεία και μιλάμε για τη διορθωτική ερμηνεία. Αυτή διακρίνεται σε: α) Διασταλτική ερμηνεία: Θεωρούμε ότι ο νομοθέτης εκφράστηκε στενότερα απ όσο ήθελε ή έπρεπε και για το λόγο αυτό εντάσσουμε στον κανόνα δικαίου και περιπτώσεις που κατά το κείμενο του νόμου δεν καλύπτονται από αυτόν. Παράδειγμα: Στη διάταξη του αρθ. 58 Α.Κ. ορίζεται ότι: «Αν σ αυτόν που δικαιούται να φέρει ένα όνομα αμφισβητείται από άλλον το δικαίωμα αυτό ή αν κάποιος χρησιμοποιεί παράνομα ορισμένο όνομα, ο δικαιούχος ή εκείνος που βλάπτεται δικαιούται να ζητήσει να αρθεί η προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον...». Βάσει της ερμηνείας του συγκεκριμένου κανόνα έχει κριθεί ότι ο όρος «όνομα» αναφέρεται και στο επώνυμο και στο καλλιτεχνικό ψευδώνυμο, άρα έχει πραγματοποιηθεί διασταλτική ερμηνεία. β) Συσταλτική ερμηνεία: Θεωρούμε ότι ο νομοθέτης εκφράστηκε ευρύτερα απ όσο ήθελε ή έπρεπε και για το λόγο αυτό αφαιρούμε από τον κανόνα δικαίου ορισμένες περιπτώσεις που φαίνεται ότι καλύπτονται από αυτόν, αλλά δεν θα έπρεπε να καλύπτονται. Παράδειγμα: Στη διάταξη του αρθ. 66 Α.Κ. ορίζεται ότι: «Μέλος της διοίκησης δε δικαιούται να ψηφίσει, αν η απόφαση αφορά την επιχείρηση δικαιοπραξίας ή την έγερση ή την κατάργηση δίκης μεταξύ του νομικού προσώπου και του μέλους ή του συζύγου ή εξ αίματος συγγενούς του ως και τον τρίτο βαθμό». Βάσει της ερμηνείας της παραπάνω διάταξης, έχει κριθεί ότι η απαγόρευση ψήφου δεν αφορά τις χαριστικές δικαιοπραξίες μεταξύ του μέλους και του νομικού προσώπου (λ.χ. δωρεά), αφού από μια τέτοια δικαιοπραξία δεν υπάρχει κίνδυνος να θιγούν τα έννομα συμφέροντα του νομικού προσώπου, δεδομένου ότι αποκτά μόνο έννομο όφελος. γ) Κάλυψη κενών αναλογία: Αν ο νόμος άφησε μια περίπτωση αρρύθμιστη, ενώ έ- πρεπε να έχει ρυθμιστεί (ακούσιο κενό = μη ηθελημένο κενό), μετά τη διαπίστωση του κενού και την κρίση του ερμηνευτή του δικαίου ότι δεν αφέθηκε επίτηδες το κενό, μπορεί να γίνει είτε αναλογική εφαρμογή ενός κανόνα που ρυθμίζει άλλες παρόμοιες περιπτώσεις (αναλογία νόμου), είτε (εάν δεν υπάρχει παρόμοιος κανόνας δικαίου) διαμόρφωση ενός κανόνα δικαίου που να βασίζεται στις γενικές αρχές του δικαίου (αναλογία δικαίου).
26 ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Π.Ε ΑΣΕΠ Εφαρμογή των κανόνων δικαίου: Εφαρμογή κανόνα δικαίου ονομάζεται η υπαγωγή των πραγματικών περιστατικών στον κατάλληλο κανόνα δικαίου ώστε να επέλθει η συγκεκριμένη έννομη συνέπεια. Επομένως, ο εφαρμοστής του δικαίου (δικαστής) ενεργεί ως ακολούθως: α) αναζητά τα πραγματικά περιστατικά της συγκεκριμένης περίπτωσης (λ.χ. το ότι ο Α που έτρεχε με υπερβολική ταχύτητα χτύπησε και τραυμάτισε με το αυτοκίνητό του τον πεζό Β), β) εντοπίζει τον εφαρμοστέο κανόνα δικαίου (Α.Κ. 914 «Όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει»), γ) υπαγάγει τα πραγματικά περιστατικά στον κανόνα και δ) συνάγει την έννομη συνέπεια (λ.χ. ο Α οφείλει να αποζημιώσει τον Β). Η παραπάνω διαδικασία που ακολουθεί ο δικαστής για να καταλήξει στην εφαρμογή του κανόνα δικαίου ονομάζεται δικανικός συλλογισμός, ενώ τα πιο πάνω στάδια του δικανικού συλλογισμού στη νομική ορολογία ονομάζονται: i) εντοπισμός του κανόνα δικαίου που κρίνεται κατά αρχική εκτίμηση εφαρμοστέος = μείζονα πρόταση, ii) αναζήτηση πραγματικών περιστατικών της συγκεκριμένης περίπτωσης και κρίση για την υπαγωγή τους στον συγκεκριμένο κανόνα δικαίου = ελάσσονα πρόταση και iii) συναγωγή συμπεράσματος. ΛΥΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ 1) Οι Α και Β είναι αδέλφια. Επειδή ο Α ζηλεύει παράφορα τον αδελφό του Β προβαίνει στις ακόλουθες συμπεριφορές: 1) Δεν λαμβάνει μέρος σε καμία κοινωνική εκδήλωση του αδελφού του, 2) Δεν επιτρέπει στα παιδιά του να μιλάνε στα παιδιά του Β, 3) Προσεύχεται κάθε βράδυ να πάθει κακό ο αδελφός του και 4) Χαράζει με κλειδί το αυτοκίνητο του Β. Ποια/ποιες από τις παραπάνω συμπεριφορές αποτελεί/ουν παράβαση κανόνα δικαίου; α) Οι 1 και 2 β) Μόνο η 2 γ) Οι 3 και 4 δ) Μόνο η 4 ΛΥΣΗ Η σωστή απάντηση είναι το δ, διότι: Οι συμπεριφορές 1 και 2 δεν αποτελούν παράβαση κανόνα που επιβάλλεται από την Πολιτεία κατά τρόπο καταναγκαστικό, αλλά αντίθετα αποτελούν απλώς κανόνες κοινωνικής ευπρέπειας (εθιμοτυπίας) που είναι αδιάφοροι για το δίκαιο. Η συμπεριφορά 3 είναι μια εσωτερική επιθυμία του Α, η οποία δεν έχει εξωτερικευθεί, οπότε παρά την ανηθικότητά της είναι επίσης αδιάφορη για το δίκαιο. Η συμπεριφορά 4 όμως αποτελεί παράνομη φθορά ξένης ιδιοκτησίας που γίνεται με πρόθεση κι επομένως παραβιάζει κανόνα δικαίου.