κυριακοσ θ. μπονιδησ Παιδαγωγική της ειρήνης Η θεωρία και η πράξη μιας εκπαίδευσης που αποβλέπει στην ειρήνη, την κοινωνική δικαιοσύνη και την οικολογία
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μ Ε Ρ Ο Σ Π Ρ Ω Τ Ο : ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ 1. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ 1. 1. ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΙΡΗΝΙΣΤΙΚΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ: Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ «ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ» 1. 2. Η «ΠΡΟΔΡΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ» ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ 1.2.1. Μια ατομική ιδεαλιστική-χριστιανική προσέγγιση: Το παράδειγμα της χριστιανικής αγωγής της ειρήνης του F.W. Foerster 1.2.2. Μια ατομική, ρομαντική, χριστιανική, φιλελεύθερη, παγκόσμια προσέγγιση: Η εκπαίδευση για την ειρήνη της Μ. Montessori 1.2.3. Μια φιλελεύθερη πραγματιστική προσέγγιση: Η θεωρία και η πράξη του J. Dewey 1.2.4. Μια σοσιαλιστική/μαρξιστική προσέγγιση: Η ειρηνιστική παιδαγωγική της «Ένωσης αποφασιστικών μεταρρυθμιστών του σχολείου» (P. Östreich, S. Kawerau, A. Siemsen) 1.2.5. Η δραστηριότητα των διεθνών οργανισμών και η μελέτη και αναθεώρηση των σχολικών βιβλίων στο πνεύμα της Αγωγής για την ειρήνη. 1.3. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚήΣ ΤΗΣ ΕΙΡήΝΗΣ (1945 κ.ε.) ΟΡΟΛΟΓΙΑ 2. ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο : Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ - ΤΕΣΣΕΡΑ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ»: ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ, ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ 3. Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ 4. ΤΕΣΣΕΡΑ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ» ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ 4.1. Η «ΑΤΟΜΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ»
4.1.1. Θεωρητικά ερείσματα 4.1.2. Παραδοχές 4.1.3. Παιδαγωγικοί πόροι και πρακτικές 4.2. Η «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ» 4.2.1 Θεωρητικά ερείσματα 4.2.2. Παραδοχές 4.2.3. Παιδαγωγικοί πόροι και πρακτικές 4.3. Η ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ «ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ» 4.3.1 Το πλαίσιο και τα θεωρητικά της ερείσματα 4.3.2. Παραδοχές 4.3.3. Παιδαγωγικοί πόροι και πρακτικές 4.4.Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΤΙΚΗ «ΔΙΕΘΝΗΣ» ΚΑΙ «ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ» ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΥΡΙΑΡΧΟ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ» ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ 4.4.1. H επίδραση της UNESCO και της UNICEF στη συγκρότηση και διάχυση του λόγου της Εκπαίδευσης για την ειρήνη 4.4.2. Η «Διεθνής» έρευνα σχολικών βιβλίων και εκπαιδευτικού υλικού 4.4.3. Η Παγκόσμια Εκπαίδευση 4.4.4. Παιδαγωγικοί πόροι και πρακτικές ANTI EΠΙΛΟΓΟΥ ΓΙΑ ΜΙΑ «ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ» ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
Εισαγωγή Θεματική, στόχοι και δομή του βιβλίου
1 Η ειρήνη, ο στόχος της Παιδαγωγικής που πραγματεύεται το παρόν βιβλίο, είναι μια ανθρωπιστική και οικουμενική αξία, καθώς το σημαινόμενο του όρου που την αποδίδει σε όλους τους ανθρώπινους πολιτισμούς είναι θετικό. Έτσι, για παράδειγμα (Galtung 1987): Ο αρχαιοελληνικός όρος ειρήνη κατά τον 5ο αιώνα π.χ. αναφερόταν σε μια στατική κατάσταση που τη χαρακτηρίζει η ενότητα, η τάξη, η ευημερία και η ησυχία. Ωστόσο, στα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου, οι πόλεμοι που προηγήθηκαν συνέβαλαν στον προσδιορισμό της ειρήνης ως μιας κατάστασης κατά την οποία απουσιάζει ο πόλεμος/η άμεση βία, ενώ, στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.χ., αυτή αναπροσδιορίστηκε, υπό τον όρο κοινή ειρήνη, ως μια διαρκής ειρηνική τάξη που θεμελιώνεται στην αυτονομία και την ισότητα. Ο ρωμαϊκός όρος pax (από το pangere=σύναψη σύμβασης) σήμαινε απουσία του πολέμου (absentia belli) μεταξύ των λαών, ενώ το ρωμαϊκό μοντέλο Pax Romana ή Pax Augusta, ως επεκτατική ειρήνη, αναφερόταν στην απουσία του πολέμου μεταξύ των κατακτημένων πληθυσμών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο ινδικός όρος shandi αποδίδει την κατάσταση της αρμονίας και ο όρος ahimsa (το αρνητικό του himsa = βία) την απουσία της βίας. Οι κινέζικοι όροι ho ping και ping ho σημαίνουν εσωτερική γαλήνη, αρμονία, αλλά και πολιτική τάξη, υπακοή στην κοσμική (φυσική, κοινωνική και πολιτική) τάξη. Οι ιαπωνικοί όροι heiwa και chowa ερμηνεύονται ως δικαιοσύνη και αρμονία. Ο εβραϊκός όρος shalom, ο οποίος ανάγεται στη Βίβλο (στο Tanach), σημαίνει κοινωνική αρμονία (δικαιοσύνη, πρόνοια, ασφάλεια, ευημερία, ευτυχία, φιλία μεταξύ των ανθρώπων). Η ερμηνεία αυτή της ειρήνης υιοθετήθηκε και από τη χριστιανική παράδοση. Στον ισλαμισμό ο αραβικός όρος salâm σημαίνει ασφάλεια, ακεραιότητα, πληρότητα, ειρήνη (πρβλ. τον εβραϊκό όρο shalom), ενώ η λέξη Hudna αποδίδεται, μεταξύ άλλων, και ως η κατάπαυση του πυρός. Οι όροι negative peace και positive peace, που εισήγαγε η κριτική Έρευνα της ειρήνης (critical Peace Research/kritische Friedensforschung) 1, αναφέρονται ο πρώτος σε μια κατάσταση κατά την οποία απουσιάζει ο πόλεμος (μη-πόλεμος) και η άμεση-προσωπική βία (αρνητική ειρήνη) και ο δεύτερος στη διαδικασία εξασφάλισης της κοινωνικής δικαιοσύνης παγκοσμίως (θετική ειρήνη). Η ειρήνη έχει απασχολήσει την ανθρώπινη διανόηση από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας (βλ. Röhrs, 1994α). αναφορές σε αυτήν γίνονται στην Παλαιά Διαθήκη, στον Πλάτωνα, στον Αριστοτέλη, στον Αισχύλο, στον Αριστοφάνη, στον Κικέρωνα, στον Σενέκα, στους Νεοπλατωνικούς, στον Πλούταρχο, στους Στωικούς, στις Ανατολικές θρησκείες και φιλοσοφίες (στη φιλοσοφία του Ταοϊσμού, του Κομφούκιου και του Βουδισμού), στην Καινή Διαθήκη, στο Κοράνι, στη βιοθεωρία των ιθαγενών πέρα από τον Ατλαντικό, σε μεσαιωνικά θρησκευτικά κείμενα, σε κείμενα Ανθρωπιστών και Χριστιανών Ανθρωπιστών (Erasmus, J.L. Vives, R. Lulius), του J.J. Rousseau, του Kant, του Herder, ενώ κατά τη διάρκεια του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα αποτελεί αντικείμενο τόσο της διεπιστημονικής έρευνας που διεξάγεται στο πλαίσιο της «Έρευνας της ειρήνης» (Peace Research/Friedensforschung) όσο και πραγμάτευσης πολλών στοχαστών με ποικίλα φιλοσοφικά, πολιτικά και εν γένει πολιτισμικά ερείσματα (πολιτειολόγων, διεθνολόγων, κοινωνιολόγων, παιδαγωγών, ψυχολόγων κ.ά.), καθώς και στόχο ακτιβιστικών κοινωνικών κινημάτων. [5]
Ο άνθρωπος και η ειρήνη κατά τους ιστορικούς χρόνους. Μια επιλογή απόψεων: Παλαιά Διαθήκη, «Παιδείαν εν ειρήνη συντηρήσατε, παιδεία ειρήνης ημών επ αυτόν», «Η ειρήνη δεν είναι στους ασεβείς, λέγει ο Κύριος» (Ησ. 48: 22) Lao Tse ( 老 子 )(6ος αι. ή κατ άλλους 4ος ή και 3ος αι. π.χ.), «Ο Λόγος μένει ατάραχος κι όλα τα κατορθώνει. Αν οι άνθρωποι τον ακολουθούσαν, θα άλλαζε καθετί. Πάνω στο άμορφο εκείνο κούτσουρο θα έσβηνε η επιθυμία. Όταν λείψει η μορφή, χάνεται η επιθυμία. Τότε στον άνθρωπο η γαλήνη βασιλεύει και στον κόσμο η ειρήνη» (Τάο Τε Κινγκ) Πλάτων (427-347 π.χ.), «χάριν ειρήνης τα πολέμου νομοθετών μάλλον ή των πολεμικών ένεκα τα της ειρήνης» (νόμ 628 d-e) Αριστοτέλης (384-322 π.χ. ), «πόλεμον μεν ειρήνης χάριν, ασχολίαν δε σχολής» (Πολ. 1333a 35-36), «δει μεν γαρ δύνασθαι και πολεμείν, μάλλον δ ειρήνην άγειν και σχολάζειν ώστε προς τούτους τους σκοπούς και παίδας έτι όντας παιδευτόν και τας άλλας ηλικίας όσα δέονται παιδείας» (Πολ. 1333a 41-b1 κ.ε.) Νεοπλατωνικοί: πόλεμος=καρπός κακίας. Η έκπτωτη ατομική ψυχή του Ανθρώπου, διανύοντας έναν ενάρετο και ειρηνικό βίο, επιτυγχάνει, μέσω μυστικιστικής έκστασης, την «κάθαρση», η οποία θα την επανασυνδέσει με το αρχικό Εν Πλούταρχος (περίπου 45-120 μ.χ.), «ουδείς φύεται ανθρώποις πόλεμος άνευ κακίας, αλλά τον;;;; φιληδονία συρρήγνυσι» Στωικοί: ειρήνη=κατάσταση αταραξίας, «πάντα ειρήνης μεστά, πάντα αταραξίας» (Επίκτητου/Επικτήτου Διατρ. ΙΙΙ 13) Καινή Διαθήκη: Χριστός: «ειρήνη υμίν» (Ιωάν. 20,21 και 26). «Μακάριοι οι ειρηνοποιοί ότι αυτοί υιοί Θεού κληθήσονται» (Ματθ. 5, 9). «Ειρήνη αφήνω σε σας. Την ειρήνη τη δική μου σας δίνω. Δε σας δίνω εγώ, έτσι όπως δίνει ο κόσμος. Να μην ταράζεται η καρδιά σας, μήτε να δειλιάζει» (Ιωάν. 14:27) Aurelius Augustinus (354-430), «Οι αμυντικοί πόλεμοι είναι οι μόνοι δίκαιοι και νόμιμοι, και μόνο σ αυτούς μπορεί να επιτραπεί στον στρατιώτη να σκοτώσει, όταν δεν μπορεί διαφορετικά να προστατέψει την πατρίδα του και τ αδέρφια του». Δύση: «Militia Christi», «Gottesfriede», «Pax Dei», «Juramentum Pacis Dei» H. Grotius (1583-1645), «Με την εδραίωση της ειρήνης του κόσμου συμπίπτει η ευτυχία της ανθρωπότητας» (De jure belli ac pacis, 1625) Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) «Ο αποκλεισμός του πολέμου και η παγίωση της ειρήνης στον κόσμο αποτελεί ένα από τα πιο ψηλά ιδανικά, προς το οποίο πρέπει να τείνει η ανθρωπότητα». Jean Jacques Rousseau (1712-1778): α) Προσαρμογή του παλαιότερου ευρωπαϊκού ειρηνιστικού σχεδίου του Saint Pierre «Σχέδιο για την εδραίωση διαρκούς ειρήνης στην Ευρώπη» (1713), β) «Σχέδιο διαρκούς ειρήνης» σε συνάρτηση με την εκπαιδευτική νατουραλιστική θεωρία που αναπτύσσει στον Αιμίλιο, Immanuel Kant (1724-1804), «Για μια αιώνια ειρήνη» (1795): Θεμελίωση της φιλελεύθερης θεωρίας της ειρήνης και πρόταση για μια ιστορία με παγκόσμιο σκοπό Johann Gottfried von Herder (1744-1803): επτά ειρηνικές απόψεις (1797) Karl Heinrich Marx (1818-1883) «Όταν εκλείψουν οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στις τάξεις κάθε έθνους, τότε η εχθρότητα μεταξύ των εθνών θα πάρει τέλος» Anatole France (1844-1924) «Ο παιδαγωγός πρέπει να μαθαίνει στο παιδί ν αγαπάει δύο πράγματα: την Thomas Woodrow Wilson (1856-1924) «Ολόκληρη η οικογένεια των εθνών θα πρέπει να εγγυηθεί στο κάθε έθνος ξεχωριστά πως κανένα έθνος δεν θα του απειλήσει τις πολιτικές του ελευθερίες, ούτε την εδαφική του ακεραιότητα. Αυτή πρέπει να είναι η μοναδική βάση για τη μελλοντική ειρήνη του κόσμου». Pandit Jawaharlal Nehru (1889-1964), «Η ειρήνη θα έρθει μόνο τότε, όταν οι αιτίες που προκαλούν τον πόλεμο κατανικηθούν. Όσο θα διαρκεί η κυριαρχία μιας χώρας πάνω στην άλλη ή η εκμετάλλευση μιας τάξης από μια άλλη, αδιάκοπα θα γίνονται προσπάθειες για την ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης. Ποτέ η ειρήνη δεν μπορεί να προκύψει από τον ιμπεριαλισμό και τον καπιταλισμό» (Ματιές στην Παγκόσμια Ιστορία, 1934) [6]
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η ειρήνη έχει προσδιοριστεί στους ανθρώπινους πολιτισμούς, κυρίως (Heck, 1993): Α) ως η απουσία του πολέμου (διακρατική ειρήνη), Β) ως η κατάσταση της ησυχίας, της ισορροπίας και της αρμονίας ανάμεσα σε ανθρώπους και ανθρώπινες ομάδες (κοινωνική ειρήνη), Γ) ως μια ατομική κατάσταση, την οποία χαρακτηρίζει η ησυχία, η ισορροπία, η ευτυχία, ο ανθρωπισμός κ.λπ. (ψυχική ειρήνη) και Δ) ως μια «κοσμική αρχή» που καλύπτει όλες τις πλευρές της επίγειας ύπαρξης και έχει ως χαρακτηριστικό της την ησυχία που προέρχεται από την ευταξία (κοσμική ειρήνη). Οι παραπάνω δε επιθετικοί προσδιορισμοί της (διακρατική, κοινωνική, ψυχική και κοσμική) την οριοθετούν: 1) ως μια στατική κατάσταση, ως μια κατάσταση δηλαδή αταραξίας, ησυχίας και ευημερίας, και 2) ως μια δυναμική διαδικασία, ως μια διαρκή επιδίωξη κατάκτησής της, μια κατάσταση δηλαδή κατά την οποία αναπτύσσονται παράλληλα αλλά και σε αντιπαράθεση η φυσική, η κοινωνική και η πολιτική τάξη, η ενότητα, η δικαιοσύνη, η ευταξία και η ψυχική ηρεμία (Wattenhofer, 1983 & Heck, 1993). 1.1. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, ένα από τα βασικά αντώνυμα της λέξης ειρήνη είναι ο πόλεμος, ο οποίος ορίζεται ως μια ένοπλη σύγκρουση μεταξύ κρατών, λαών, ομάδων, και αναφέρεται στη χρονική διάρκεια των εχθροπραξιών, στην εμπόλεμη κατάσταση. Αυτός παρουσιάζει διαφορετικές εκφάνσεις, που έχουν όμως ως κοινή συνισταμένη την άμεση βία και διακρίνονται ως εξής: Αμυντικός πόλεμος είναι ο πόλεμος που διεξάγει ένα κράτος, ένας λαός ή ομάδα με στόχο την απόκρουση επίθεσης. Αστραπιαίος πόλεμος (Blitzkrieg) είναι οι αιφνιδιαστικές και ταχύτατες επιθέσεις δυνάμεων στην «εχθρική» περιοχή με συντονισμένη ισχυρή υποστήριξη από αεροπορικές δυνάμεις. Ασύμμετρος πόλεμος ή ασύμμετρη απειλή είναι η σύγκρουση που διεξάγεται μεταξύ δύο ομάδων που, αφενός, έχουν μεταξύ τους δυσανάλογη διαφορά σε στρατιωτικό δυναμικό ή σε οπλικά συστήματα και σε στρατηγικές (π.χ. ο ανταρτοπόλεμος, η σύγχρονη τρομοκρατία), και, αφετέρου, δυσανάλογες ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες, αλλά και νεκρούς στην πλευρά της ομάδας που υπερτερεί. Ο πόλεμος προσδιορίζεται αρνητικά: Marcus Tullius Cicero (106 π.χ. - 43 π.χ.) «Ο νόμος μένει βουβός κατά τη διάρκεια του πολέμου» Charles-Maurice de Talleyrand (1754-1838) «Αν οδηγείς τους ανθρώπους σε θάνατο, πες τους πως τους οδηγείς προς τη δόξα» Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz (1780-1831) «Πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα» Albert Einstein (1879-1955) «Δύο πράγματα είναι άπειρα. Το σύμπαν και ο παραλογισμός του πολέμου. Και για το πρώτο δεν είμαι και τόσο βέβαιος» Dwight David (1890-1969) «Μισώ τον πόλεμο, έτσι όπως μπορεί να το κάνει μόνο ο στρατιώτης που επέζησε στον πόλεμο. εκείνος που είδε την σκληρότητά του, την ματαιότητά του και την ανοησία του» Antoine de Saint-Éxupéry (1900-1944) «Ο πόλεμος δεν είναι περιπέτεια. Είναι μια αρρώστια. Είναι σαν τον τύφο» Kenneth James "Ken" Gillespie (1952-) «Ο πόλεμος δεν κάνει τα αγόρια άντρες, κάνει τους άντρες νεκρούς». Κατά τους ιστορικούς χρόνους έχουν λάβει χώρα περίπου 14.000 πόλεμοι, εξαιτίας των οποίων πέθαναν περίπου 3,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι (Baylis κ.ά. 2008). [7]
Βιολογικός ή μικροβιολογικός πόλεμος είναι ο πόλεμος κατά τον οποίο χρησιμοποιούνται σε βάρος του «εχθρού» βιολογικά όπλα ή βιο-όπλα (παθογόνοι ιοί, βακτήρια, βιολογικοί παράγοντες που προκαλούν ασθένειες, ή οι τοξίνες που παράγονται από αυτούς). Εθνικοαπελευθερωτικός πόλεμος είναι ο πόλεμος που αποβλέπει στην κατάργηση της ξένης κυριαρχίας, στην απόκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας και τη δημιουργία του εθνικού κράτους. Εμφύλιος πόλεμος. συνιστά οργανωμένο ένοπλο αγώνα εξαιτίας ιδεολογικών διαφορών και πολιτικών αντιπαραθέσεων, και στόχο την κρατική εξουσία μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων ή τάξεων που διαβιούν στο ίδιο κράτος. Επεκτατικός (πόλεμος) ή ιμπεριαλιστικός πόλεμος: πόλεμος που ξεκινά από ένα κράτος με σκοπό την επέκταση της επικράτειάς του. Ιερός πόλεμος είναι ο πόλεμος (αυτός) που έχει θρησκευτικές αιτίες ή αφορμές. Ολοκληρωτικός πόλεμος είναι ο επιθετικός πόλεμος, κατά τον οποίο, χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς, χρησιμοποιούνται όλες οι μέθοδοι εξόντωσης εναντίον των ενόπλων δυνάμεων, αλλά και όλου του πληθυσμού της «αντίπαλης»πλευράς. Παγκόσμιος πόλεμος: πόλεμος στον οποίο συμμετέχουν σχεδόν όλες οι σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις του κόσμου. Μερικά δεδομένα για τους πολέμους από το 1945 και εξής: Από το 1945 και εξής έχουν υπάρξει 26 μόλις ημέρες χωρίς έναν πόλεμο. Η συχνότητα των πολέμων αυξάνεται σταθερά: το 1945: 3 πόλεμοι, 1955: 15 πόλεμοι, 1975: 21 πόλεμοι, 1985: 33 πόλεμοι, 1995: 43 πόλεμοι. Η διάρκεια των πολέμων αυξάνεται. 41 πόλεμοι διάρκεσαν περισσότερο από 10 χρόνια, ενώ 26 πόλεμοι περισσότερο από πέντε χρόνια. Ο αριθμός των νεκρών και ο βαθμός της καταστροφής αυξάνεται, όπως και οι αριθμοί των άμαχων θυμάτων του πολέμου: το ποσοστό των αμάχων/άμαχων θυμάτων του πολέμου αυξήθηκε από περίπου 50% στο σύνολο των θυμάτων που ήταν έως το τέλος της δεκαετίας του 1970 σε 75% κατά τη δεκαετία του 1980 και σχεδόν 90% κατά τη δεκαετία του 1990. Συνολικά, από το 1945 και εξής, οι νεκροί των πολέμων κυμαίνονται μεταξύ των 25.000.000 και 35.000.000. Μεταξύ του 1945 και του 1992 έχουν τερματιστεί 124 πόλεμοι, εκ των οποίων οι 28 με νίκη και οι 36 με ήττα του εισβολέα, 7 με διακοπή των εχθροπραξιών, 16 κατόπιν συμφωνίας μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών χωρίς διαμεσολαβητές και 37 με τη μεσολάβηση τρίτων (Kende 1982). Μεταξύ 1985 και 1994 έχασαν τη ζωή τους ετησίως λόγω του πολέμου περίπου 378.000 άνθρωποι (Obermeyer, Murray, Gakidou 2008). Στην ανθρωποκεντρική Ιστορία δεν έχει καταμετρηθεί ο μεγάλος αριθμός των νεκρών ζώων και δεν έχουν καταγραφεί οι καταστροφές του φυσικού περιβάλλοντος και η διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας εξαιτίας των ανθρώπινων πολέμων. Πόλεμος οικονομικού αποκλεισμού (εμπάργκο). πρόκειται για τον αποκλεισμό ενός κράτους από ένα άλλο, ως ένα μέτρο «ειρηνικής» άσκησης βίας, προκειμένου ο «εχθρός» να τιμωρηθεί, να αποδυναμωθεί ή και να ενδώσει. Πυρηνικός, ατομικός πόλεμος είναι ο πόλεμος κατά τον οποίο χρησιμοποιούνται πυρηνικά όπλα. Συμβατικός πόλεμος. πόλεμος που διεξάγεται με συμβατικά όπλα. Χημικός πόλεμος είναι ο πόλεμος κατά τον οποίο χρησιμοποιούνται οι τοξικές ιδιότητες κάποιων χημικών ουσιών ως όπλα, με στόχο να τραυματίσουν τον αντίπαλο ή να τον εξουδετερώσουν ή να του στερήσουν τη χρήση μιας γεωγραφικής περιοχής, π.χ. με ταχύτατη αποψίλωση της βλάστησης ή με δηλητηρίαση της χλωρίδας και πανίδας, αποβλέποντας σε πείνα και λιμό. Ψυχολογικός πόλεμος. χρήση της προπαγάνδας και ποικίλων τεχνικών με στόχο την ψυχολογική επίδραση του αντιπάλου/, την επίδραση στις αξίες του, στις στάσεις του, στις πεποιθήσεις του και στη συμπεριφορά του, ώστε να καμφθεί το ηθικό του. [8]
Ψυχρός πόλεμος. πρόκειται για τη σύγκρουση μεταξύ των, υπό την επιρροή των Η.Π.Α., δυτικών καπιταλιστικών κρατών και των κρατών του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισμού» της ανατολικής Ευρώπης, με κυρίαρχη τη Σοβιετική Ένωση, που χαρακτήρισε την περίοδο μετά τη λήξη του Β Παγκοσμίου πολέμου. Έως το 1989, έτος πτώσης του τείχους του Βερολίνου, θεωρούνταν ότι ο ακήρυχτος αυτός πόλεμος ξεκίνησε με το δόγμα Truman (1947) και έληξε το 1972, ενώ από το 1989 και εξής επικρατεί η άποψη ότι η ψυχροπολεμική περίοδος καλύπτει όλη την μεταπολεμική περίοδο έως την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης (1945-1991). Ο πόλεμος αυτός, μολονότι ο ίδιος δεν διεξήχθη εν θερμώ και με όπλα, προκάλεσε μια σειρά από συγκρούσεις και βίαιες πολιτικές, π.χ. τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο (1946-1949), τον πόλεμο του Βιετνάμ (1965-1973), τη διαίρεση της Κορέας, αλλά και την ενδοκρατική βία (διώξεις και εκτελέσεις λόγω πολιτικών φρονημάτων, ιδεολογική προπαγάνδα). διεξήχθη με την αμοιβαία απειλή, την κατασκοπία, τον οικονομικό αποκλεισμό και τον ανταγωνισμό στον οικονομικό, επιστημονικό, αθλητικό και τεχνολογικό τομέα, αλλά και στους εξοπλισμούς με συμβατικά και πυρηνικά όπλα, η διαρκής αύξηση των οποίων άρχισε να αποτελεί απειλή για την ανθρωπότητα και για κάθε μορφής ζωή στον πλανήτη. Ως μορφές πολέμου χαρακτηρίζονται, επίσης: Ο ηλεκτρονικός πόλεμος. σχετίζεται με τη χρήση του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, αποβλέπει στη χρήση των ηλεκτρονικών συστημάτων εις βάρος του «αντιπάλου» και διακρίνεται σε ηλεκτρονική επίθεση, ηλεκτρονική προστασία και ηλεκτρονική υποστήριξη πολέμου. Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας. ο πόλεμος που κήρυξαν οι Η.Π.Α. μετά την 11η Σεπτεμβρίου εναντίον των τρομοκρατών και της οργανωμένης τρομοκρατίας. Ο πόλεμος στο διάστημα (space warfare). πόλεμος που θα λαμβάνει χώρα στο διάστημα, έξω από τη γήινη ατμόσφαιρα, και διακρίνεται σε πόλεμο στον οποίο η επίθεση σε δορυφόρους θα γίνεται από τη γη στο διάστημα (ground-to-space warfare) και από το διάστημα στο διάστημα (space-to-space warfare), δηλαδή από δορυφόρο σε δορυφόρο. Ο πόλεμος στον κυβερνοχώρο (cyberwarfare). είναι πόλεμος της πληροφορίας και αναφέρεται στη με πολιτικά κίνητρα δολιοφθορά και κατασκοπεία στον κυβερνοχώρο (σπάσιμο κωδικών, κλοπή απόρρητων εγγράφων και σχεδίων κ.λπ.), με στόχο την πρόκληση υλικής ή ηθικής βλάβης στην «αντίπαλη» πλευρά και συνιστά το «πέμπτο πεδίο, μετά τη στεριά, τη θάλασσα, τον αέρα και το διάστημα» (The Economist, 2010), στο οποίο μπορεί να λάβει χώρα «πόλεμος». Η αναζήτηση από τον άνθρωπο της πρωταρχικής αιτίας του πολέμου τον οδήγησε στη διατύπωση ενός οντολογικού για τον ίδιο ερωτήματος «είναι αιτία του πολέμου η ανθρώπινη επιθετικότητα; Eίναι, δηλαδή, η βία και η επιθετικότητα έμφυτη, γονιδιακά κωδικοποιημένη στον άνθρωπο;». Το ερώτημα αυτό προσπάθησαν να απαντήσουν κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας οι θρησκείες, φιλόσοφοι, θεολόγοι, γενετιστές, ηθολόγοι, ψυχολόγοι, παιδαγωγοί, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί και ανθρωπολόγοι, στηριζόμενοι σε διαφορετικές ιδεολογικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Ωστόσο, οι σχετικές απαντήσεις που έχουν δώσει, τις οποίες κάποιες φορές τεκμηριώνουν με ερευνητικά δεδομένα, ποικίλουν και δεν συγκλίνουν σε μία θέση. Έτσι, κάποιοι έχουν υποστηρίξει ότι ο άνθρωπος διαθέτει φύσει το καλό και το κακό ως έμφυτες ορμές, οι οποίες αποτελούν την αιτία της επιθετικότητας, της βίας και του πολέμου, ενώ άλλοι ότι η φύση του ανθρώπου είναι καλή ή ουδέτερη και, συνεπώς, αυτός αποκτά την επιθετικότητα κατά τη διάρκεια της ζωής του. Η υιοθέτηση μιας από τις τρεις παραπάνω παραδοχές στον λόγο τόσο των επιμέρους θεωριών του πολέμου όσο και στον καθημερινό λόγο φαίνεται, εντέλει, πως εξαρτάται άμεσα από την ευρύτερη κοσμοθεωρία αυτού και αυτής που παράγει τον λόγο. [9]
Κατά τους ιστορικούς χρόνους, άνθρωποι και πολιτικο-οικονομικο-στρατιωτικοί μηχανισμοί που υπηρετούν ή εξυπηρετούνται από αυτόν έχουν οργανώσει, μελετήσει και αναλύσει τον πόλεμο θεωρητικοποιώντας τον π.χ. ο Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz (1780-1831) στο σύγγραμμά του «περί πολέμου» (Vom Kriege, 1832-1834), και, ταυτόχρονα, έχουν επινοήσει τεχνικές, όπλα και οπλικά συστήματα και έχουν δημιουργήσει, γενικότερα, έναν τεχνολογικό πολεμικό πολιτισμό, ο οποίος, με την πάροδο του χρόνου, κατέστησε τον πόλεμο συστηματικότερο, αποτελεσματικότερο, και, συνεπώς, πιο βίαιο και καταστροφικό για την ανθρωπότητα και τον πλανήτη. έτσι, κατά τη διεξαγωγή των πολεμικών επιχειρήσεων, τους βομβαρδισμούς, τις πυρκαγιές και τη χρήση συμβατικών, βιολογικών και πυρηνικών όπλων, ο πόλεμος έχει ταυτιστεί, μεταξύ άλλων, με νεκρούς, κυρίως νέους άντρες, στα πεδία των μαχών, θύματα στον άμαχο πληθυσμό, ψυχολογικές επιπτώσεις σε όσους και όσες τον βιώνουν, καταστροφές στο ανθρωπογενές περιβάλλον, στην οικονομία και γενικότερα στον πολιτισμό ειρήνης, αλλά και καταστροφές στο φυσικό περιβάλλον, απώλειες έμβιων όντων και διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας. [10]