Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας στη ηµοτική Εκπαίδευση ΒΑΘΜΟΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΣΤΗ ΗΜΟΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΟΙ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΙΑ ΙΚΑΣΙΕΣ Ι ΑΣΚΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗΣ Κυριάκος Χαραλάµπους Λέκτορας ΤΠΕ στην εκπαίδευση, Frederick Institute of Technology, Λευκωσία Κάκια Κυριάκου Εκπαιδευτικός ηµοτικής Εκπαίδευσης, Λάρνακα ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το παρόν άρθρο παρουσιάζει τα αποτελέσµατα έρευνας η οποία διεξήχθη για να εντοπίσει το βαθµό αξιοποίησης των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) στη δηµοτική εκπαίδευση σε δύο επαρχίες της Κύπρου (Λάρνακα και ελεύθερη Αµµόχωστο) και να επισηµάνει τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι δάσκαλοι κατά την εισαγωγή και χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία τους. Επίσης εξετάζει τις απόψεις και ανάγκες των δασκάλων σχετικά µε τη χρήση των ΤΠΕ για επαγγελµατική επιµόρφωση και ανάπτυξη. Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε τη σχολική χρονιά 2004-2005. Τα ερευνητικά εργαλεία που χρησιµοποιήθηκαν ήταν το ερωτηµατολόγιο και η ηµιδοµηµένη συνέντευξη. Η έρευνα αποκάλυψε ότι οι δάσκαλοι απέχουν σηµαντικά από την αξιοποίηση των ΤΠΕ στην καθηµερινή διδακτική πράξη, παρά το γεγονός ότι, σε αντίθεση µε έρευνες προηγούµενων χρόνων, η πλειονότητά τους χρησιµοποιεί σε κάποιο βαθµό τις ΤΠΕ στη διδασκαλία τους και έχει τύχει επιµόρφωσης σε θέµατα ΤΠΕ. Προβλήµατα εντοπίστηκαν στην εξοικείωση των δασκάλων µε τις διάφορες συσκευές και το λογισµικό και στην έλλειψη διδακτικού χρόνου για αξιοποίηση των ΤΠΕ στη διδασκαλία. Παρόλα αυτά υπάρχουν θετικές ενδείξεις από τη δηλωµένη θέληση των δασκάλων για περαιτέρω επιµόρφωση σε θέµατα ΤΠΕ. 1. Εισαγωγή Η σηµερινή εποχή θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως η εποχή των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ). Η ραγδαία αύξηση στη χρήση των ΤΠΕ έχει επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές στον τρόπο ζωής και έχει γίνει µέρος της καθηµερινότητάς µας. Όπως χαρακτηριστικά σηµειώνεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (European Commission, 2002): «... οι πληροφοριακές τεχνολογίες... έχουν µεταβάλει τον τρόπο µε τον οποίο µαθαίνουν οι µαθητές, τον τρόπο µε τον οποίο οι επιστήµονες 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 483
Κ.. Χαραλάµπους & Κ.. Κυριάκου διεξάγουν τις έρευνες και τον τρόπο µε τον οποίο οι κυβερνήσεις παρέχουν στους πολίτες τις διάφορες υπηρεσίες...». (σ.3) Η χρήση των ΤΠΕ είναι µια πρόκληση για την εκπαίδευση. Το θέµα είναι να αποδεχθούν αυτή την πρόκληση και οι εκπαιδευτικοί και να υιοθετήσουν µια θετική στάση απέναντι στις νέες τεχνολογίες, µε σκοπό να τις χρησιµοποιήσουν στην εκπαιδευτική διαδικασία. Εποµένως, ο καθοριστικός παράγοντας για την επιτυχή εφαρµογή αυτής της καινοτοµίας δεν είναι άλλος από τον εκπαιδευτικό. Σύµφωνα µε έρευνα που έγινε στη Σκωτία το 1998, η επιτυχής εφαρµογή των ΤΠΕ εξαρτάται από το αν οι εκπαιδευτικοί είναι πεπεισµένοι για τη σηµασία που µπορούν να έχουν οι νέες τεχνολογίες στη διδασκαλία και µάθηση. Αν αποκτήσουν θετική στάση τότε η εφαρµογή των ΤΠΕ θα είναι πιθανόν αποτελεσµατικότερη και επιτυχής (SIM, 1998). 2. Η χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία και µάθηση Την τελευταία δεκαετία έχει σηµειωθεί µια θεαµατική αύξηση στη χρήση των νέων τεχνολογιών στα σχολεία τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ (Ιωάννου και Χαραλάµπους, 2004). H εισαγωγή τους στη δηµοτική εκπαίδευση έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές την τελευταία δεκαετία (Bozeman & Baumbach, 1995 Evans et al., 1996 Alamaki, 1999 Harrison et al., 2003 Condie et al., 2005). Οι ερευνητές αυτοί σηµειώνουν ότι η εφαρµογή των ΤΠΕ στη δηµοτική εκπαίδευση µπορεί να επιφέρει πολλές καινοτοµίες στο εκπαιδευτικό σύστηµα. Τονίζουν επίσης ότι οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται στην κορυφή αυτής της αλλαγής. Παράλληλα ο Scrimshaw (1997) υποστηρίζει ότι οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν την επιλογή να αρνηθούν τη χρήση των νέων τεχνολογιών, εποµένως θα πρέπει να είναι σε θέση να τις χρησιµοποιήσουν. Αν και η τεχνολογία την τελευταία δεκαετία έχει κάνει την παρουσία της αισθητή σε µεγάλο βαθµό, εντούτοις υπάρχει µια γενική άποψη ότι η χρήση των ΤΠΕ στην εκπαίδευση είναι µια δύσκολη διαδικασία που περιλαµβάνει πολλά προβλήµατα και απαιτήσεις (Μonteith, 1998 Selwood & Kennewell, 1999). Έρευνες κατέδειξαν ότι οι ΤΠΕ µπορούν να συµβάλουν στη διαδικασία της διδασκαλίας και της µάθησης σε ένα ευρύ φάσµα θεµάτων. Αυτές οι έρευνες έχουν επικεντρωθεί κυρίως στη δηµιουργία νέων µεθόδων διδασκαλίας και µάθησης, οι οποίες δίνουν νόηµα στα διάφορα αντικείµενα µάθησης και δοµούν νέες ευκαιρίες για αλληλεπίδραση µεταξύ των µαθητών και της γνώσης. Επιπλέον δηµιουργούν νέες µορφές κοινωνικής αλληλεπίδρασης και συνεργατικής µάθησης ανάµεσα στους χρήστες (Arscone & Bottino, 2000). Τέλος, ερευνητές κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι η µη επιτυχής εφαρµογή των ΤΠΕ ίσως οφείλεται στην έλλειψη αυτοπεποίθησης και γνώσεων των εκπαιδευτικών (Jager & Lokman, 1999 Arscone & Bottino, 2000). 3. Προβλήµατα κατά την εφαρµογή των ΤΠΕ στη ηµοτική Εκπαίδευση Η σηµασία των ΤΠΕ στις εκπαιδευτικές διαδικασίες οδήγησε στην προσπάθεια για την οργάνωση των απαραίτητων δοµών υποστήριξης (ΥπΕΠΘ, 2003). Εντούτοις, έρευνες 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 484
Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας στη ηµοτική Εκπαίδευση κατέδειξαν ότι υπάρχουν αρκετά προβλήµατα που εµποδίζουν την επιτυχή εφαρµογή των ΤΠΕ. Συγκεκριµένα έρευνα που έγινε στη Σκωτία (SIM, 1998) κατέδειξε ότι οι εκπαιδευτικοί περιορίζονται στη χρήση του επεξεργαστή κειµένου και συγκεκριµένων εκπαιδευτικών λογισµικών κλειστού τύπου. Οποιεσδήποτε άλλες µορφές τεχνολογιών επικοινωνίας, όπως το διαδίκτυο, η βιντεοκάµερα, η ψηφιακή φωτογραφική και ο σαρωτής χρησιµοποιούνται σχετικά σε µικρότερο βαθµό. Επιπλέον, οι εκπαιδευτικοί στη συγκεκριµένη έρευνα τόνισαν ότι πολλά από τα πιο πάνω δεν είναι διαθέσιµα στα σχολεία όπου εργάζονται. Παροµοίως, άλλη έρευνα (ERNWACA, 2003) κατέδειξε ότι πρέπει να γίνουν οι απαραίτητες εγκαταστάσεις στα εκπαιδευτικά ιδρύµατα για να εφαρµοστούν στο µέγιστο βαθµό οι νέες τεχνολογίες. Ένα επιπλέον πρόβληµα που αναφέρθηκε από εκπαιδευτικούς (SIM, 1998 Jager & Lokman, 1999 Alamaki, 1999) είναι η έλλειψη γνώσεων και δεξιοτήτων στις ΤΠΕ. Συγκεκριµένα, η έλλειψη γνώσεων αφορά τόσο το λογισµικό όσο και τη χρήση των συσκευών. Έχοντας υπόψη το πρόβληµα αυτό το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων (ΥπΕΠΘ) στην Ελλάδα έχει προχωρήσει στην ανάπτυξη µεγάλης κλίµακας προγραµµάτων επιµόρφωσης στις νέες τεχνολογίες που περιλαµβάνουν, όχι µόνο την εξοικείωση των εκπαιδευτικών µε αυτές, αλλά και την κατάρτισή τους για την αποδοτική παιδαγωγική χρήση τους (ΥπΕΠΘ, 2003). Τέλος, οι ερευνητές φαίνεται να συµφωνούν ότι η έλλειψη χρόνου από µέρους των εκπαιδευτικών είναι ακόµη ένας σηµαντικός παράγοντας που αποτρέπει τη χρήση των νέων τεχνολογιών στην τάξη (Κανάρης κ.ά., 1995 SIM 1998 Charalambous, 2001). Η έρευνα των Κανάρη κ.ά. (1995) αναφέρθηκε επίσης στο βαρυφορτωµένο και απαιτητικό σχολικό πρόγραµµα των εκπαιδευτικών. 4. Αναγκαιότητα και σκοπός της έρευνας Η εισαγωγή των ΤΠΕ στη δηµοτική εκπαίδευση της Κύπρου αν και χρονολογείται από το 1993, µέσω πιλοτικών προγραµµάτων, επεκτάθηκε σε όλα τα δηµοτικά σχολεία µόλις το σχολικό έτος 2002-2003 µε την εγκατάσταση αρχικά ενός ΗΥ και ενός εκτυπωτή σε κάθε τµήµα των µεγάλων τάξεων (, Ε, Στ) και του ίδιου εξοπλισµού στις µικρότερες τάξεις (Α, Β, Γ) την επόµενη χρονιά. Αρκετά επίσης δηµοτικά σχολεία εξοπλίστηκαν µε εργαστήριο Πληροφορικής. Τη σχολική χρονιά 2003-2004 ολοκληρώθηκαν οι δικτυώσεις και η σύνδεση µε το διαδίκτυο όλων των σχολείων. Παράλληλα από το Φεβρουάριο του 2003 άρχισε ένα υλοποιείται από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου ένα µαζικό πρόγραµµα επιµόρφωσης των δασκάλων σε θέµατα ΤΠΕ στην εκπαίδευση. Βασικός σκοπός του όλου προγράµµατος είναι ότι οι ΤΠΕ δεν αντιµετωπίζονται ως ξεχωριστό µάθηµα, αλλά ως µέσο µάθησης και διδασκαλίας για την ενίσχυση του Αναλυτικού Προγράµµατος και την ανάπτυξη από τα παιδιά βασικών δεξιοτήτων συγκέντρωσης, αποθήκευσης, παρουσίασης και επεξεργασίας πληροφοριών (Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισµού, 2005). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 485
Κ.. Χαραλάµπους & Κ.. Κυριάκου Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να εντοπίσει το βαθµό αξιοποίησης των ΤΠΕ στη δηµοτική εκπαίδευση και να επισηµάνει τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι δάσκαλοι κατά την εισαγωγή και χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία τους. Επίσης να εξετάσει τις απόψεις και ανάγκες των δασκάλων όσον αφορά στη χρήση των ΤΠΕ για επαγγελµατική ανάπτυξη και τέλος να διερευνήσει κατά πόσο τα προσωπικά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών (φύλο, χρόνια υπηρεσίας, θέση στην ιεραρχία, πρόσβαση στο διαδίκτυο και επιµόρφωση) επηρεάζουν τη χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία και τις στάσεις και απόψεις τους. 5. Μεθοδολογία Η έρευνα διεξήχθη κατά τη σχολική χρονιά 2004-2005. Η συλλογή των δεδοµένων έγινε µέσω ερωτηµατολογίου για τα ποσοτικά δεδοµένα και ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων για τα ποιοτικά δεδοµένα. Ο πληθυσµός της έρευνας αποτελούταν από όλους τους εκπαιδευτικούς πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, που δίδασκαν κατά το χρόνο διεξαγωγής της έρευνας, σε δύο από τις πέντε επαρχίες της Κύπρου µε ελεύθερα εδάφη, την Αµµόχωστο και τη Λάρνακα. Ερωτηµατολόγια διανεµήθηκαν σε όλο το διδακτικό προσωπικό (250 άτοµα) 17 δηµοτικών σχολείων, τα οποία επιλέγηκαν µε τη µέθοδο της στρωµατοποιηµένης τυχαίας δειγµατοληψίας. Το δείγµα κάλυψε διάφορους τύπους σχολείων (µικρά και µεγάλα, αστικά και υπαίθρου) και εκπαιδευτικούς οι οποίοι δίδασκαν σε διαφορετικές τάξεις και διαφορετικά µαθήµατα ώστε να είναι όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικό. Επιστράφηκαν συµπληρωµένα 156 ερωτηµατολόγια (ποσοστό επιτυχούς συµπλήρωσης 62,4%). Συνεντεύξεις πάρθηκαν από έξι δάσκαλους και (δύο από τους τρεις) σύµβουλους Πληροφορικής των επαρχιών Λάρνακας και Αµµοχώστου, µέσω διαφορετικού ερωτηµατολογίου συνέντευξης για κάθε οµάδα ερωτηθέντων. Η ανάλυση των ποσοτικών δεδοµένων έγινε µε το πρόγραµµα στατιστικής επεξεργασίας δεδοµένων SPSS. Τα ποιοτικά δεδοµένα των συνεντεύξεων χωρίστηκαν σε κατηγορίες και έγινε επιλογή των σηµαντικότερων σηµείων σύµφωνα µε το µοντέλο της Tesch (1990). 6. Παρουσίαση και συζήτηση των ερευνητικών αποτελεσµάτων Χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία Οι 156 δάσκαλοι που επέστρεψαν το ερωτηµατολόγιο αποτελούν ποσοστό 17,1% του συνολικού πληθυσµού της έρευνας (σύνολο 914 δάσκαλοι). Ο πίνακας 1 παρουσιάζει τις συχνότητες και τα ποσοστά για τα προσωπικά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών που συµπλήρωσαν το ερωτηµατολόγιο. H συντριπτική πλειονότητα των εκπαιδευτικών είχε ιδιόκτητο ΗΥ (92,3%) και πρόσβαση στο διαδίκτυο στο σπίτι (79,5%). Περισσότεροι από τους µισούς είχαν παρακολουθήσει επιµορφωτικά µαθήµατα σε θέµατα ΤΠΕ (57,7%), αρκετά περισσότεροι σε σχέση µε παλαιότερη έρευνα του Charalambous (2001) όπου µόλις 41,2% είχαν παρακολουθήσει κάποιο επιµορφωτικό µάθηµα. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 486
Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας στη ηµοτική Εκπαίδευση Πίνακας 1: Συχνότητες και ποσοστά για τα προσωπικά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών (φύλο, χρόνια υπηρεσίας, θέση στην ιεραρχία) Κατηγορίες ανεξάρτητων µεταβλητών (N=156) Συχν. % Φύλο Άνδρας Γυναίκα 41 115 26,3 73,7 Χρόνια υπηρεσίας Θέση στην ιεραρχία 1-10 11-20 21-30 31+ άσκαλος/α Βοηθός ιευθυντής/ντρια ιευθυντής/ντρια 94 45 8 9 127 20 7 60,3 28,8 5,1 5,8 82,5 13,0 4,5 Η πλειονότητα των εκπαιδευτικών (83,3%) δήλωσαν ότι χρησιµοποιούν τις ΤΠΕ στη διδασκαλία τους. Το ποσοστό αυτό είναι ιδιαίτερα αυξηµένο σε σχέση µε την έρευνα του Charalambous (2001) όπου το ποσοστό χρήσης των ΤΠΕ στη διδασκαλία ήταν 24,7%. Στατιστικά σηµαντικές διαφορές παρατηρήθηκαν ανάµεσα στη χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία και τη θέση στην ιεραρχία, τα χρόνια υπηρεσίας και τη σύνδεση µε το διαδίκτυο. Οι απλοί δάσκαλοι (89%) χρησιµοποιούσαν σε µεγαλύτερο ποσοστό τις ΤΠΕ στη διδασκαλία τους έναντι των βοηθών διευθυντών (70%) και των διευθυντών (28,6%) (χ 2 (2)=21,0 p<0,001). Στο ίδιο µοτίβο, οι δάσκαλοι µε λιγότερα χρόνια υπηρεσίας (1-10: 90,4%, 11-20: 84,4%) χρησιµοποιούσαν πολύ περισσότερο τις ΤΠΕ στη διδασκαλία τους από ότι οι δάσκαλοι µε περισσότερα χρόνια υπηρεσίας (21-30: 50%, 31+: 33,3%) (χ 2 (3)=26,1 p<0,001). Το 89,5% των εκπαιδευτικών που ήταν συνδεδεµένοι µε το διαδίκτυο στο σπίτι χρησιµοποιούσαν τις ΤΠΕ στη διδασκαλία τους έναντι 59,4% όσων δεν ήταν συνδεδεµένοι µε το διαδίκτυο (χ 2 (1)=16,6 p<0,001) Στατιστικά σηµαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν όσο αφορά τη χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία µεταξύ των δύο φύλων σε αντίθεση µε την έρευνα του Charalambous (2001) όπου οι άντρες εκπαιδευτικοί (41%) παρουσιάζονταν να χρησιµοποιούν σε πολύ µεγαλύτερο βαθµό από τις γυναίκες (16,3%) τις ΤΠΕ στην εργασία τους. Ωστόσο η καθ αυτή χρήση των ΤΠΕ στην καθηµερινή σχολική πράξη ήταν περιορισµένη. Όπως φαίνεται στο Σχήµα 1 (1=καθηµερινά, 2=εβδοµαδιαίως, 3=µηνιαίως και 4=ποτέ) για ένα σηµαντικό αριθµό λογισµικού και συσκευών που υπήρχαν στα δηµοτικά σχολεία οι δάσκαλοι φαίνεται ότι τα χρησιµοποιούσαν µεταξύ εβδοµαδιαίως και µηνιαίως (λειτουργικό σύστηµα, επεξεργαστές κειµένου, εκτυπωτές, εκπαιδευτικό λογισµικό) ενώ άλλα σχεδόν καθόλου (σαρωτές, ηλεκτρονικό ταχυδροµείο, βάσεις δεδοµένων, λογιστικά φύλλα, ψηφιακές φωτογραφικές). Τα αποτελέσµατα επιβεβαιώνονται επίσης από τα δεδοµένα των συνεντεύξεων. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 487
Κ.. Χαραλάµπους & Κ.. Κυριάκου συσκευές και λογισµικά ΤΠΕ Windows Εκτυπωτής Επεξεργαστές κειµένου Χρήση CD-ROM Εκπαιδευτικό Λογισµικό ιαδίκτυο Σαρωτής Ηλεκτ. Ταχυδροµείο Βάσεις εδοµένων Desk top publishing Λογιστικά Φύλλα Ψηφιακή Κάµερα 2,6 2,7 2,9 3,1 3,1 3,3 3,7 3,7 3,7 3,8 3,8 3,8 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 Μέσος Όρος Σχήµα 1: Χρήση λογισµικών και συσκευών ΤΠΕ στη διδασκαλία Είναι ωστόσο αξιοσηµείωτο ότι οι ίδιοι εκπαιδευτικοί χρησιµοποιούν πιο συχνά για προσωπικούς, από ότι για διδακτικούς σκοπούς, όλες ανεξαιρέτως τις συσκευές και λογισµικά (Σχήµα 2). Windows Εκτυπωτές 1,7 1,8 Συσκευές και λογισµικά ΤΠΕ ιαδίκτυο Επεξεργαστές Κειµένου Ηλεκτ. Ταχυδροµείο Χρήση CD-ROM Εκπαιδευτικό Λογισµικό Σαρωτής Ψηφιακή Κάµερα Λογιστικά Φύλλα 2,0 2,0 2,3 2,8 3,1 3,1 3,4 3,4 Desk top publishing 3,5 Βάσεις δεδοµένων 3,6 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 Μέσος Όρος Σχήµα 2: Χρήση λογισµικών και συσκευών ΤΠΕ για προσωπικούς σκοπούς 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 488
Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας στη ηµοτική Εκπαίδευση Η διαφορά µεταξύ προσωπικής και διδακτικής χρήσης είναι η µεγαλύτερη στις περιπτώσεις του διαδικτύου (διαφορά 1,37) και του ηλεκτρονικού ταχυδροµείου (διαφορά 1,44) αλλά είναι αρκετά µεγάλη και στις περιπτώσεις του επεξεργαστή κειµένου (διαφορά 0,93), των Windows (διαφορά 0,95) και του εκτυπωτή (διαφορά 0,95). Συνεπώς οι εκπαιδευτικοί κατέχουν σε σηµαντικό βαθµό τις γνώσεις και δεξιότητες αξιοποίησης των προαναφερθέντων λογισµικών αφού τα χρησιµοποιούν µεταξύ καθηµερινώς και εβδοµαδιαίως για προσωπική χρήση. Ωστόσο η αξιοποίησή τους στη διδασκαλία είναι περιορισµένη και οι λόγοι για αυτό πρέπει να αναζητηθούν σε µεγάλο βαθµό στα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί κατά τη χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία τους. Ανεπαίσθητη είναι η διαφορά µεταξύ προσωπικής και επαγγελµατικής χρήσης στις περιπτώσεις του εκπαιδευτικού λογισµικού (διαφορά 0,03), της χρήσης CD-ROM (διαφορά 0,26), του desktop publishing (διαφορά 0,16), των βάσεων δεδοµένων (διαφορά 0,16) και των λογιστικών φύλλων (διαφορά 0,32). Η µικρή διαφορά για τις πρώτες δύο περιπτώσεις µπορεί να ερµηνευθεί εύκολα µια και είναι λογισµικά καθαρά για εκπαιδευτικούς σκοπούς και έτσι αν οι εκπαιδευτικοί τα χρησιµοποιούν κατά τον ελεύθερο τους χρόνο είναι για να δουν πώς θα τα αξιοποιήσουν στη συνέχεια στη διδασκαλία τους. Ωστόσο για τις τρεις τελευταίες περιπτώσεις η µικρή διαφορά προσωπικής και επαγγελµατικής χρήσης πρέπει να οφείλεται κατά µεγάλο µέρος στις περιορισµένες µέχρι ανύπαρκτες γνώσεις των εκπαιδευτικών για τα λογισµικά. Αυτό διαπιστώνεται εύκολα αν παρατηρήσουµε προσεκτικά τα δεδοµένα των Σχηµάτων 1 και 2 όπου όλα τα λογισµικά (βάσεις δεδοµένων, λογιστικά φύλλα, desktop publishing) χρησιµοποιούνται τόσο για προσωπική όσο και διδακτική χρήση µεταξύ µηνιαίως και ποτέ. Προβλήµατα τα οποία αντιµετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί κατά την εισαγωγή και χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία τους Αναφορικά µε την ικανότητα χρήσης των ΤΠΕ στις διαδικασίες διδασκαλίας και µάθησης σε σύνολο 143 δασκάλων 39,1% δήλωσαν πολύ ικανοί, 46,2% ικανοί, 3,2% µη ικανοί και 3,2% ότι δεν ξέρουν. Συνεπώς οι περισσότεροι δάσκαλοι παρουσιάστηκαν να µη νιώθουν ότι υστερούν όσον αφορά τις γνώσεις και δεξιότητες οι οποίες είναι απαραίτητες για την αξιοποίηση των ΤΠΕ σε κάποιο βαθµό στη διδασκαλία τους. Χαρακτηριστικές είναι οι δηλώσεις των εκπαιδευτικών κατά τις συνεντεύξεις: «Χρησιµοποιώ τον ΗΥ στη διδασκαλία µου καθηµερινά και νοµίζω έχω τις απαραίτητες δεξιότητες να το πετύχω», «Μπορώ να χρησιµοποιήσω τον ΗΥ ως βοήθηµα διδασκαλίας και µάθησης». Όσο λιγότερα χρόνια υπηρεσίας είχε ένας δάσκαλος τόσο πιο ικανός δήλωνε για τη χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία (F(3)=3,72 p<0,05). Παρόλα αυτά, σύµφωνα µε τα δεδοµένα του πίνακα 2 οι εκπαιδευτικοί δυσκολεύονταν περισσότερο να χρησιµοποιήσουν τον ΗΥ ως µέσο µάθησης παρά ως εποπτικό µέσο και βοήθηµα µάθησης. Συνεπώς παρά την παρουσιαζόµενη σχετική ικανότητα των δασκάλων να χρησιµοποιούν τις ΤΠΕ, ο ρόλος των ΤΠΕ στη διδασκαλία εξακολουθεί να είναι σε µεγάλο βαθµό περιφερειακός και όχι θεµελιακός. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 489
Κ.. Χαραλάµπους & Κ.. Κυριάκου Πίνακας 2: υσκολία στη χρήση του ΗΥ στη διδασκαλία Αντιµετωπίζω δυσκολία όταν χρησιµοποιώ τον ΗΥ ως: N Χ σ Μέσο µάθησης 101 3,34 1,48 Ξεχωριστό διδακτικό αντικείµενο 101 2,84 1,36 Βοήθηµα µάθησης 101 2,73 1,39 Εποπτικό µέσο-βοήθηµα διδασκαλίας 101 2,58 1,57 Κλίµακα 1=καθόλου, 2=πολύ σπάνια, 3=σπάνια, 4=κάποτε, 5=συχνά, 6=πολύ συχνά Παρά τη δηλωµένη σχετική ικανότητα χρήσης των ΤΠΕ στη διδασκαλία, µεγάλο ποσοστό εκπαιδευτικών δήλωσε ότι δεν ήταν εξοικειωµένο µε σηµαντικό αριθµό προγραµµάτων (βάσεις δεδοµένων 39%, λογιστικά φύλλα 34%, desktop publishing 29%, εκπαιδευτικό λογισµικό 18%) και συσκευών (σαρωτές 20%, ψηφιακές φωτογραφικές 19%) και γι αυτό δεν τις χρησιµοποιούσε στη διδασκαλία του. Παράλληλα ένα επίσης σηµαντικό ποσοστό εκπαιδευτικών δεν χρησιµοποιεί συσκευές όπως οι σαρωτές (17%) και οι ψηφιακές φωτογραφικές (23%) επειδή δεν ήταν διαθέσιµες στο σχολείο τους. Τέλος ένα µικρότερο ποσοστό δεν χρησιµοποιούσε το διαδίκτυο στη διδασκαλία του είτε γιατί δεν ήταν διαθέσιµο στο σχολείο τους (13,5%), είτε γιατί δεν είχε πρόσβαση σε αυτό στο χώρο του σχολείο τους (9%). Το τελευταίο ξενίζει γιατί η επίσηµη θέση του Υπουργείου Παιδείας ήταν ότι όλα τα σχολεία είχαν συνδεθεί µε το διαδίκτυο. Ενώ η έλλειψη τεχνικής υποστήριξης δεν θεωρήθηκε από τους ερωτηθέντες σηµαντικός παράγοντας για τη µη χρησιµοποίηση των ΤΠΕ στη διδασκαλία, σε αντίθεση µε την έρευνα του Charalambous (2001), η έλλειψη χρόνου για εξοικείωση µε τις συσκευές και τα προγράµµατα και διδακτικού χρόνου για αξιοποίησή τους στη διδασκαλία εξακολουθούσε να είναι ανασταλτικός παράγοντας στην περαιτέρω αξιοποίηση των ΤΠΕ στη διδασκαλία. Η έλλειψη χρόνου τονίστηκε σε όλες ανεξαιρέτως τις συνεντεύξεις µε τους δασκάλους και τους συµβούλους Πληροφορικής. Χαρακτηριστικές είναι οι δηλώσεις: «Σπάνια συµπεριλαµβάνω τη χρήση του υπολογιστή στα µαθήµατά µου γιατί η ύλη του αναλυτικού είναι πολύ απαιτητική και η χρήση του υπολογιστή είναι χρονοβόρα» (δάσκαλος), «Αγωνίζοµαι να πείσω τους ιεραρχικά ανώτερούς µου να δώσουν διδακτικό χρόνο για χρήση της Πληροφορικής στη σχολική τάξη» (σύµβουλος Πληροφορικής). Η ανάγκη περαιτέρω επιµόρφωσης παρουσιάστηκε τέλος ως ένας σηµαντικός παράγοντας που θα βοηθούσε στην ευρύτερη και καλύτερη αξιοποίηση των ΤΠΕ στη διδασκαλία. Το 89,1% (139/156) των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι νιώθουν την ανάγκη περαιτέρω επιµόρφωσης. Χαρακτηριστικά αποσπάσµατα για το θέµα αυτό από τις συνεντεύξεις είναι διαφωτιστικά: «Έχω µάθει τα βασικά σχετικά µε τους ΗΥ, αλλά χρειάζοµαι περισσότερα γιατί εξακολουθώ να φοβούµαι να τους χρησιµοποιήσω στην τάξη µου», «Χρειάζεται να είµαι συνεχώς ενήµερος για τις εξελίξεις στο χώρο των ΤΠΕ». 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 490
Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας στη ηµοτική Εκπαίδευση Οι γυναίκες εκπαιδευτικοί (93%) παρουσιάστηκαν πιο θετικές για περαιτέρω επιµόρφωση σε σχέση µε τους άνδρες συναδέλφους τους (78%) (χ 2 (2)=7,35 p<0.05), το ίδιο και οι απλοί δάσκαλοι (91%) και βοηθοί διευθυντές (90%) σε σχέση µε τους διευθυντές (57%) (χ 2 (4)=11,86 p<0.05), καθώς επίσης και οι δάσκαλοι µε 1-10 (87%) και 11-20 (100%) χρόνια υπηρεσίας σε σχέση µε όσους είχαν 20-30 (75%) και 31+ (67%) χρόνια υπηρεσίας (χ 2 (6)=17,84 p<0.01). Πίνακας 3: Στάσεις εκπαιδευτικών έναντι της απόκτησης γνώσεων και δεξιοτήτων ΤΠΕ και της χρησιµότητάς τους στη διδασκαλία Α ΗΛΩΣΗ Συχν % 1 Ενδιαφέροµαι να µάθω περισσότερα για τη χρήση των ΤΠΕ 151 96,8 2 Πρέπει να αναπτύξω τις ικανότητές µου προς όφελος των µαθητών µου 139 89,1 3 Ενδιαφέροµαι να αναπτύξω τις γνώσεις µου στις ΤΠΕ στον ίδιο βαθµό όσο και για οποιοδήποτε άλλο θέµα της εκπαίδευσης 4 Βρίσκω τα σεµινάρια που διοργανώνονται βοηθητικά για την προσωπική µου ανάπτυξη (απόκτηση δεξιοτήτων ΤΠΕ για προσωπική χρήση) 125 80,1 108 69,2 5 Κάποια σεµινάρια ήταν κατάλληλα για τη διδασκαλία µου και κάποια δεν ήταν 101 64,7 6 Βρίσκω τα σεµινάρια που διοργανώνονται βοηθητικά για την επαγγελµατική µου ανάπτυξη (απόκτηση δεξιοτήτων ΤΠΕ για επαγγελµατική χρήση) 100 64,1 7 Η εκπαίδευση (σεµινάρια) που έκανα ήταν κατάλληλη για τη διδασκαλία µου 92 59,0 8 Ενδιαφέροµαι για σεµινάρια αλλά δεν έχω χρόνο 80 51,3 9 Πιστεύω ότι έχω αρκετές ικανότητες και γνώσεις χρήσης των ΤΠΕ 72 46,2 10 Ενδιαφέροµαι για χρήση των ΤΠΕ στη διδασκαλία µου αλλά δεν έχω πρόσβαση 43 27,3 11 Ενδιαφέροµαι για σεµινάρια αλλά δεν έχω πρόσβαση 41 26,3 12 Τα σεµινάρια για τις ΤΠΕ δεν συµπεριλαµβάνονται στις προτεραιότητές µου 24 15,4 13 Ενδιαφέροµαι για τους ΗΥ προσωπικά αλλά δεν θεωρώ ότι οι γνώσεις που θα αποκτήσω χρειάζονται για τη διδασκαλία µου 21 13,5 14 εν ενδιαφέροµαι για τις ΤΠΕ αλλά υποθέτω θα έπρεπε 17 10,9 15 εν χρειάζοµαι ΗΥ για να διδάξω στην τάξη µου 17 10,9 16 εν πιστεύω ότι χρειάζοµαι γνώσεις ΤΠΕ για να προοδεύσω στο επάγγελµά µου 11 7,1 17 εν βλέπω την ανάγκη να µάθω να χειρίζοµαι τον ΗΥ 7 4,5 Ν=156 Η στάση των εκπαιδευτικών έναντι των µαθηµάτων επιµόρφωσης σε θέµατα ΤΠΕ εξετάστηκε µέσα από µια σειρά δηλώσεων (Πίνακας 3). Είναι ενδιαφέρον ότι σχεδόν όλοι οι εκπαιδευτικοί (96,8%) δήλωσαν ότι θα ενδιαφέρονταν να µάθουν περισσότερα για τις ΤΠΕ (Α1) ανεξάρτητα αν θεωρούσαν τον εαυτό τους ικανό ή µη ικανό χρήστη των ΤΠΕ. Επίσης η συντριπτική πλειονότητα (89,1%) θεωρεί ότι πρέπει να αναπτύξει τις ικανότητές της στις ΤΠΕ γιατί αυτό θα έχει όφελος για τους µαθητές τους (Α2). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 491
Κ.. Χαραλάµπους & Κ.. Κυριάκου Παρόλα αυτά οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί (80,1%) δεν ξεχωρίζουν ως πιο επιτακτική την ανάγκη επιµόρφωσης σε θέµατα ΤΠΕ αλλά την εντάσσουν ανάµεσα στις ευρύτερές τους ανάγκες για επιµόρφωση σε διάφορους τοµείς της εκπαίδευσης (Α3). Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η συντριπτική πλειονότητα των εκπαιδευτικών ενδιαφέρεται για µαθήµατα επιµόρφωσης (Α1), ένα πολύ µεγάλο ποσοστό εκπαιδευτικών (69,2%) θεωρεί ότι κάποια από τα σεµινάρια που παρακολούθησε δεν ήταν κατάλληλα για τη διδασκαλία του (Α4), ενώ ένα άλλο αρκετά σηµαντικό ποσοστό (59%) θεωρεί ότι όλα τα σεµινάρια ήταν κατάλληλα (Α5). Οι εκπαιδευτικοί οι οποίοι θεωρούν ότι κάποια σεµινάρια δεν ήταν κατάλληλα ήταν κυρίως άτοµα τα οποία είχαν παρακολουθήσει αρκετά σεµινάρια και έτσι είχαν συγκεκριµένες ανάγκες επιµόρφωσης οι οποίες δεν ικανοποιούνταν πάντα στα συνήθως γενικού περιεχοµένου σεµινάρια. Αξιοπρόσεκτο είναι επίσης ότι, παρά τη διακηρυγµένη θέση του Υπουργείου Παιδείας να επιµορφώσει όλους τους εκπαιδευτικούς σε θέµατα ΤΠΕ, περισσότεροι από τους µισούς εκπαιδευτικούς (51,3%) δήλωσαν ότι αν και ενδιαφέρονται για σεµινάρια στις ΤΠΕ δεν είχαν χρόνο για να τα παρακολουθήσουν (Α8). Τα αποτελέσµατα αυτά είναι παρόµοια µε τα αποτελέσµατα της έρευνας του Charalambous (2001), η οποία εντόπισε ως κύριο λόγο της έλλειψης χρόνου για µαθήµατα επιµόρφωσης τις οικογενειακές υποχρεώσεις των εκπαιδευτικών κατά τις απογευµατινές ώρες κατά τις οποίες συνήθως προσφέρονται τα µαθήµατα. Συνεπώς η πολιτεία πρέπει να φροντίσει ώστε τα µαθήµατα επιµόρφωσης, ή τουλάχιστον τα πιο σηµαντικά από αυτά, να προσφέρονται σε εργάσιµο χρόνο ώστε να µπορούν να τα παρακολουθούν όλοι οι εκπαιδευτικοί. Τέλος, είναι ενθαρρυντικό ότι πολλοί λίγοι εκπαιδευτικοί δήλωσαν ότι δεν ενδιαφέρονται για µαθήµατα σε θέµατα ΤΠΕ είτε γιατί δεν θεωρούν ότι χρειάζονται τέτοιες δεξιότητες (Α17) είτε γιατί δεν πιστεύουν ότι βοηθούν στην επαγγελµατική τους ανάπτυξη (Α16) και στη βελτίωση της διδασκαλία τους (Α15). 7. Συµπεράσµατα Υπάρχουν τρεις κύριοι πυλώνες για την ένταξη και ενσωµάτωση των ΤΠΕ στην εκπαίδευση: η υποδοµή (συσκευές, λογισµικό, καλωδιώσεις κτλ), η ανάπτυξη του αναλυτικού προγράµµατος και η ικανότητα των εκπαιδευτικών να αξιοποιήσουν τις ΤΠΕ στη διδασκαλία τους. Γίνεται εµφανές µέσα από τα αποτελέσµατα της παρούσας έρευνας ότι η κυπριακή δηµοτική εκπαίδευση έχει προχωρήσει σηµαντικά όσο αφορά τον πυλώνα υποδοµή και έχει κάνει βήµατα όσο αφορά τον πυλώνα ικανότητα των εκπαιδευτικών να αξιοποιήσουν τις ΤΠΕ στη διδασκαλία. Ωστόσο το γεγονός ότι το αναλυτικό δεν έχει εκσυγχρονιστεί, µε παράλληλη ποιοτική αποφόρτωση της ύλης, αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα χρήσης και ενσωµάτωσης των ΤΠΕ στη διδασκαλία, γιατί οποιαδήποτε προσπάθεια γίνεται από τους εκπαιδευτικούς εµπεριέχει πάντα τον «κίνδυνο απώλειας» διδακτικού χρόνου. Παράλληλα, το πρόγραµµα επιµόρφωσης σε θέµατα ΤΠΕ πρέπει σταδιακά να ξεφύγει από το µαζικό χαρακτήρα που έχει σήµερα και να ασχοληθεί µε τις αυξανόµενες εξειδικευµένες ανάγκες των εκπαιδευτικών, οι 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 492
Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας στη ηµοτική Εκπαίδευση οποίοι µετά την πρώτη επιµόρφωση θέλουν να εµβαθύνουν περισσότερο στην αξιοποίηση των συσκευών και λογισµικού που έχουν διαθέσιµα στα σχολεία τους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alamaki, A. (1999). Technology Education in the Finnish Primary Schools, τελευταία πρόσβαση 20 εκεµβρίου 2004, http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/jte/v11n1/alamaki.html Arscone, M. & Bottino, R.M. (2000). ICT and new teacher training models: possibilities and problems. Genova: Instituto Matematica Applicata. Bozeman, W. & Baumbach, D. (1995). Educational Technology: Best Practices From America s Schools. New York: Eye on Education, Inc. Charalambous, K. (2001). An investigation of the provision of Information Technology in-service training for Cypriot primary teachers, Ph.D. thesis. School of Education: University of Birmingham. Condie, R. Munro, B., Muir, D. & Collins, R. (2005) The Impact of ICT Initiatives in Scottish Schools: Phase 3. Edinburgh: Scottish Executive Education Department. ERNWACA (2003). Workshop to Develop terms of reference for transactional study on education and ICT, ICT in Education in Ghana, Ghana (27-29 March 2003). European Commission (2002). Towards a knowledge-based Europe: The European Union and the information society, τελευταία πρόσβαση 21 Φεβρουαρίου 2004 Http://europa.eu.int/comm/publications/booklets/move/36/en.doc Evans, L., Humphries, Th., Williams, G. & Williams, M. (1996). Information Technology in the Primary School. Cambridge: Pearson Publishing. Harrison, C., Comber, C., Fisher, T., Haw, K., Lewin, C. Lunzer, E. Mcfarlane, A., Mavers, D., Scrimshaw, P., Somekh, B. & Watling, R. (2003) ImpaCT2: The Impact of Information and Communication Technologies on Pupil Learning and Attainment. τελευταία πρόσβαση 27 Μαρτίου 2006, http://www.cfy.org/becta_exec-sum.pdf Jager, A.K. & Lokman, A.H. (1999). Impacts of ICT education, The role of the teacher and teacher training. The Netherlands: Stoas Research, Wageningen. Monteith, M. (1998). A brief idea for work on Newspapers in Focus on Literacy MAPE, Creating a policy for IT in Secondary Schools, Policy Paper 1, 11-19. Scrimshaw, P. (1997). Computers and the teacher s role, in B. Somekh, & N, Davis, (Eds.), Using Information Technology Effectively in Teaching and Learning. London: Routledge. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 493
Κ.. Χαραλάµπους & Κ.. Κυριάκου Selwood, I.D. & Kennewell, S. (1999). Co-ordinating Information Technology in Secondary Schools, in A. Jimoyiannis, (ed), Panhellenic Conference: Information Technology and Education. Ioannina: Association of IT Teachers of Greece, 141-153. Tesch, G. (1990). Qualitative research: analysis types and software tools, London: Falmer The School of Information and Media, The Faculty of Management (1998). Teachers ICT skills and knowledge needs, Final Report to SOEID. Ιωάννου, Ι. και Χαραλάµπους, Κ. (2004). Οι στάσεις και οι απόψεις των εκπαιδευτικών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης της Κύπρου έναντι της χρήσης του διαδικτύου ως εργαλείου µάθησης, στο Μ. Γρηγοριάδου, Α. Ράπτης, Σ. Βοσνιάδου και Χ. Κυνηγός, (επιµ) Πρακτικά 4 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου µε ιεθνή Συµµετοχή Οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στην Εκπαίδευση, Τόµος Α, 217-226 Αθήνα: Εκδόσεις Νέων Τεχνολογιών. Κανάρης, Α., Μιχαηλίδου, Α. και Οικονόµου Α (1995). Αξιολόγηση του προγράµµατος εφαρµογής της Πληροφορικής στη δηµοτική εκπαίδευση της Κύπρου. Λευκωσία: ΠΙ. Υπουργείο Παιδείας και Εθνικών Θρησκευµάτων (2003). Το εκπαιδευτικό σύστηµα/ Εκσυγχρονισµός εκπαιδευτικού συστήµατος/ Εθνικά στοιχεία, τελευταία πρόσβαση 11 Απριλίου 2005, http://www.ypepth.gr. Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισµού (2005). Ετήσια Έκθεση 2004. Λευκωσία: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισµού Κύπρου. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 494