Βελτιώνοντας τον µηχανισµό αναφοράς διασφαλίζοντας παράλληλα ένα εποικοδοµητικό σύστηµα επανεξέτασης

Βελτιώνοντας τον µηχανισµό αναφοράς διασφαλίζοντας παράλληλα ένα εποικοδοµητικό σύστηµα επανεξέτασης Βασικά µηνύµατα: Το σηµερινό «καλάθι» χωρών αντανακλά το κοινωνικο-οικονοµικό επίπεδο της Κύπρου Η οικονοµική κατάσταση στην Ελλάδα δεν είναι συγκρίσιµη µε αυτή της Κύπρου Μια καλύτερη εφαρµογή του ισχύων µηχανισµού τιµολόγησης & αναφοράς θα µπορεί να βελτιώσει την οικονοµική προσιτότητα των φαρµάκων για τους ασθενείς, ενώ την ίδια στιγµή θα µπορεί να διατηρήσει την πρόσβαση σε καινοτόµα φάρµακα. Μια πιο ολιστική προσέγγιση θα προσφέρει αύξηση της αποδοτικότητας του συστήµατος υγείας στην Κύπρο χωρίς να υπονοµεύεται η πρόσβαση των Κυπρίων πολιτών σε καινοτόµες λύσεις. «To σηµερινό καλάθι χωρών αντανακλά το κοινωνικό-οικονοµικό επίπεδο της Κύπρου» Η τιµολόγηση αναφοράς εξασφαλίζει ότι οι τιµές σε µια χώρα είναι σύµφωνα µε αυτές των συγκρίσιµων χωρών. 23 από τα 27 κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης εφαρµόζουν αυτό το µηχανισµό τιµολόγησης, και όπως αναφέρθηκε πρόσφατα από τον Leopold κ.α, «οι Ευρωπαϊκές χώρες τείνουν γενικά να επιλέγουν ευρωπαϊκές χώρες µε παρόµοια οικονοµική συγκρισιµότητα και/ή γεωγραφική εγγύτητα.» 1 Κάτι τέτοιο έχει προταθεί και για την περίπτωση της Κύπρου σε µια δηµοσίευση που σχετίζεται µε το σύστηµα τιµολόγησης στην Κύπρο και την επιστροφή των εξόδων των φαρµακευτικών προϊόντων. 2 Στην πραγµατικότητα, το σηµερινό «καλάθι» των χωρών, συµπεριλαµβανοµένων κυρίως της Αυστρίας, της Γαλλίας, της Ελλάδας και της Σουηδίας, αντιπροσωπεύει την κοινωνικο-οικονοµική κατάσταση στην Κύπρο, κάτι που µας δείχνουν διάφοροι δείκτες. Όσον αφορά στο ΑΕΠ, η Κύπρος είναι κοντά στο µέσο όρο της ΕΕ, καταλαµβάνοντας µια θέση, η οποία είναι ελαφρώς πιο πάνω από αυτή της Ελλάδας. Ωστόσο, όπως αναφέρεται στην έκθεση της Eurostat σε σχέση µε το «εισόδηµα και τις συνθήκες διαβίωσης στην Ευρώπη» το ΑΕΠ είναι περιορισµένης αξίας: 3 Η µέση κατανάλωση των κυπριακών νοικοκυριών είναι πολύ υψηλότερη από το µέσο όρο της ΕΕ, σε σύγκριση µε την Αυστρία, το Βέλγιο ή την Δανία. Η αύξηση του ΑΕΠ στην Κύπρο έχει επιβραδυνθεί τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, µε µια αύξηση της τάξεως του 0,5% το 2011, η Κύπρος ακολουθεί τα βήµατα 1 Leopold C κ.α. (2012), Differences in external price referencing in Europe A descriptive overview; Health Policy 104; 50-60; σελ. 55 2 Μerkur S, Mossaialos E (2005), A pricing policy towards the sourcing of cheaper drugs in Cyprus; Health Policy 81: 368-375 3 Εurostat (2010), Income and living conditions in Europe; ed. Anthony B. Atkinson, Eric Marlier; http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_offpub/ks-31-10-555/en/ks/31-10-555-en.pdf; σελ. 388: «To AEΠ όχι µόνο αποτελεί ατελές µέτρο µέτρησης του πραγµατικού εθνικού εισοδήµατος, αλλά το εθνικό εισόδηµα είναι µονάχα µια από τις πολλές διαστάσεις, µε τις οποίες ασχολούνται οι κοινωνίες.» Page 1 of 12

άλλων οµότιµων κρατών και µπορεί να συγκριθεί µε χώρες όπως είναι η Σουηδία, η Αυστρία και η Γαλλία. Αντίθετα, ο ρυθµός αύξησης του ΑΕΠ στην Ελλάδα επιβραδύνθηκε ραγδαία και παραµένει σε αρνητική πορεία από το 2008 (2011: - 6,9%). Όσον αφορά στην ανεργία, λαµβάνοντας υπόψη ότι 73,8% του κυπριακού πληθυσµού εργάζεται, η Κύπρος έχει παρόµοιους αριθµούς µε την Αυστρία, τη Φινλανδία ή το Ηνωµένο Βασίλειο, ενώ βρίσκεται επίσης κοντά στον στόχο του 75% της ΕΕ για το 2020. Εντούτοις, η Ελλάδα καταλαµβάνει την τελευταία θέση. Όσον αφορά στη σχέση µεταξύ των ατόµων µε τα υψηλότερα εισοδήµατα και των ανθρώπων µε τα χαµηλότερα εισοδήµατα, η Κύπρος (έχοντας καταταγεί στην θέση υπ αριθµόν 15) µπορεί να συγκριθεί µε χώρες, όπως είναι η Γερµανία (θέση κατάταξης 16), η Δανία (θέση κατάταξης 14) ή η Γαλλία (θέση κατάταξης 17), ενώ η Ελλάδα κατατάσσεται στην 25η θέση. Summary Cyprus Austria France Greece Sweden GDP Index 99 126 108 90 123 Rank 17 4 12 18 5 Employment 73.8 75.2 69.1 59.9 80 rate Rank 8 6 14 31 1 GDP growth 0.5 3.1 1.7-6.9 3.9 rate Rank 27 8 16 31 5 Mean 30'856 30'482 29'632 27'081 29'885 consumption Rank 7 8 12 15 10 Πηγή: Eurostat (ηµεροµηνία πρόσβασης: 18/04/2012) Λαµβάνοντας υπόψη αυτούς τους παράγοντες, τότε η Κύπρος - σε κοινωνικοοικονοµικό επίπεδο - όχι µόνο συγκριτικά βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση από τον ευρωπαϊκό µέσο όρο αλλά η θέση της Κύπρου µοιάζει περισσότερο µε αυτή που ισχύει σε χώρες όπως η Αυστρία, η Γαλλία ή η Σουηδία, παρά µε αυτή που ισχύει στην Ελλάδα. Από την άλλη πλευρά, οι δαπάνες στους τοµείς της Έρευνας και της Καινοτοµίας στην Κύπρο - αν και λίγες σε σύγκριση µε τη Γερµανία ή τη Γαλλία - παραµένουν κοντά στο επίπεδο που παρουσιάζουν χώρες όπως είναι η Ιταλία, η Ολλανδία ή η Ισπανία. 4 4 Kanavos P κ.α. (2011), Differences in costs of and access to pharmaceutical products in the EU; Γενική Διεύθυνση Εσωτερικών Πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ed.); έκθεση που ζητήθηκε από την Επιτροπή Περιβάλλοντος, Δηµόσιας Υγείας και Ασφάλειας των Τροφίµων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ENVI), σελ.30 Page 2 of 12

«Η οικονοµική κατάσταση στην Ελλάδα δεν είναι συγκρίσιµη µε αυτή της Κύπρου» Κράτη-µέλη της ΕΕ όπως η Ελλάδα έχουν συνάψει µια συµφωνία για προσωρινή οικονοµική βοήθεια, η οποία οδήγησε σε έκτακτη µείωση των τιµών για φαρµακευτικά προϊόντα, εκπτώσεις ή άλλου είδους συµφωνιών. Οι συµφωνίες αυτές έχουν σκοπό να αµβλύνουν την πίεση των δηµοσιονοµικών περιορισµών και συνάπτονται µεταξύ των αρµόδιων αρχών και των φαρµακευτικών βιοµηχανιών. Ο αντίκτυπος στις τιµές των φαρµακευτικών προϊόντων µπορεί να είναι σηµαντικός ώστε να διασφαλιστεί ότι οι ασθενείς σε αυτά τα κράτη-µέλη έχουν συνεχή πρόσβαση σε καινοτόµα φάρµακα. Ωστόσο, η δυνατότητα υλοποίησης των εν λόγω συµφωνιών σε τελική ανάλυση εξαρτάται από την αποφυγή αναφοράς τιµών φαρµακευτικών προϊόντων από χώρες που λαµβάνουν ή που είναι στην διαδικασία να λάβουν οικονοµική βοήθεια. Θα µπορούσε να αµφισβητηθεί ακόµη και η συµπεριλαβή της Ελλάδας στο «καλάθι» χωρών αναφοράς της Κύπρου, αφού σύµφωνα µε τον Leopold «αναφέρθηκε από τα µέλη του δικτύου PPRI (Pharmaceutical Pricing and Reimbursement Information) ότι στις περισσότερες περιπτώσεις, η Ελλάδα είχε τη χαµηλότερη τιµή ανά καλάθι.» 5 «Μια καλύτερη εφαρµογή του ισχύοντος µηχανισµού τιµολόγησης και αναφοράς µπορεί να βελτιώσει την οικονοµική προσιτότητα των φαρµάκων για την πρόσβαση των ασθενών, διατηρώντας τους παράλληλα την πρόσβαση σε καινοτόµα φάρµακα» Η ύπαρξη συγκρίσιµων τιµών επιβάλλει τακτική επανεξέταση των στοιχείων µε τις χώρες αναφοράς. Μια επανεξέταση σε τακτική βάση εξασφαλίζει ότι οι τοπικές τιµές αντανακλούν την εξέλιξη των τιµών στις χώρες αναφοράς. Αυτή η πρόνοια περιλαµβάνεται στην κυπριακή νοµοθεσία, όµως δεν έχει εφαρµοστεί αποτελεσµατικά. Ρίχνοντας κανείς µια µατιά στους κανονισµούς επανεξέτασης των χωρών στις οποίες η Κύπρος κάνει αναφορά, θα διαπιστώσει µεγάλες διαφορές: ενώ η Ελλάδα προβαίνει σε επανεξέταση 3 φορές το χρόνο, η Γαλλία κάνει αναφορά µόνο κατά τη σύσταση ενός φαρµακευτικού προϊόντος και η Ισπανία, µόνο ένα έτος µετά τη σύσταση του προϊόντος. Οι άλλες χώρες αναφοράς δεν έχουν ρητούς κανόνες. Αυτό σηµαίνει πως µια επενεξέταση κατά πολύ τακτά διαστήµατα δεν θα ήταν λογικό για την περίπτωση της Κύπρου, δεδοµένου ότι συνήθως θα υπάρχει λίγη ή καθόλου εξέλιξη των τιµών στις χώρες αυτές. Η πιθανή µείωση των τιµών θα πρέπει να αντισταθµίζεται µε τους πόρους που απαιτούνται για την διαδικασία επανεξέτασης. «(...) η συχνότητα της αναθεώρησης των τιµών διαφέρει µεταξύ των χωρών. Για παράδειγµα, η Πορτογαλία αξιολογεί τις τιµές της σε τριµηνιαία βάση και η Νορβηγία δηµοσίευσε ένα χρονοδιάγραµµα, στο οποίο φαίνεται εκ των προτέρων, πότε αναθεωρούνται οι τιµές των διαφόρων προϊόντων, σύµφωνα µε το σύστηµα ταξινόµησης ATC (anatomical therapeutic chemical). Άλλες χώρες όπως η Ουγγαρία δεν προβαίνουν 5 Leopold C κ.α. (2012), Differences in external price referencing in Europe A descriptive overview; Health Policy 104:50-60; σελ. 57 Page 3 of 12

σε συχνή αναθεώρηση των τιµών τους». 6 Οι διαφορές των τιµών µεταξύ Κύπρου και των χώρες αναφοράς της, µας αφήνουν να υποθέσουµε ότι η επανεξέταση δεν λάµβανε χώρα σε τακτική βάση. Ως εκ τούτου, η εφαρµογή µιας συχνής τακτικής επανεξέτασης θα µπορούσε να αποτελέσει πολιτική επιλογή που θα µπορούσε να παρέχει µεγάλες εξοικονοµήσεις στον προϋπολογισµό της υγειονοµικής περίθαλψης για την Κύπρο. Εισήγηση: Λαµβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η πρακτική της επενέξετασης δεν εφαρµόζεται τόσο τακτικά, τότε στην Κύπρο δεν θα πρέπει να πραγµατοποιείται πιο συχνά από κάθε τρία χρόνια. Κάτι τέτοιο θα εξισορροπούσε τους πόρους που απαιτούνται για την διεξαγωγή µιας επανεξέτασης καθώς και την πιθανότητα των µεταβολών των τιµών στις χώρες αναφοράς. Η επανεξέταση θα πρέπει να βασίζεται στις αρχές της χρηστής διαχείρισης και να εκπληρώνει τον σκοπό, δηλαδή: Να λαµβάνονται υπόψη οι συναλλαγµατικές διακυµάνσεις και ο πληθωρισµός Να χρησιµοποιούνται συναλλαγµατικές ισοτιµίες, οι οποίες βασίζονται σε ισοτιµίες αγοραστικής δύναµης και να λαµβάνεται υπόψη ο ετήσιος µέσος όρος της τιµής ενός φαρµάκου, προκειµένου να αποφευχθούν οι στρεβλωτικές συνέπειες των συνεχών διακυµάνσεων των συναλλαγµατικών ισοτιµιών Να εξασφαλίζεται ότι η επενεξέταση γίνεται βάσει του επίσηµου καταλόγου τιµών Να λαµβάνονται υπόψη τα µέτρα περιορισµού του κόστους που ενδέχεται να έχουν επιβληθεί ως έκτακτα και προσωρινά µέτρα και να γίνει επικέντρωση στην τιµή πριν την εφαρµογή τέτοιων έκτακτων µέτρων (π.χ. Ελλάδα). Nα λαµβάνεται υπόψη η αλλαγή του καθεστώς Πνευµατικής Ιδιοκτησίας (ΙP) στις χώρες αναφοράς. «Μια πιο ολιστική προσέγγιση θα παρέχει αύξηση της αποδοτικότητας του Κυπριακού συστήµατος υγείας χωρίς να υπονοµεύεται την πρόσβαση των Κυπρίων πολιτών στην καινοτοµία» Το φαρµακευτικό σύστηµα υγειονοµικής περίθαλψης στην Κύπρο είναι διαιρεµένο σε αυτό που είναι υπό την εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και σε αυτό, το οποίο λειτουργεί στην βάση των ιδιωτικών επιχειρήσεων και της ελεύθερης αγοράς. Στο σηµερινό σύστηµα υγείας (το οποίο είναι υπό τον έλεγχο του Υπουργείου Υγείας), δεν 6 Leopold C κ.α. (2012), Differences in external price referencing in Europe A descriptive overview; Health Policy 104:50-60; σελ. 55 Page 4 of 12

υπάρχει εγγυηµένη πρόσβαση των ασθενών στα φάρµακα µε βάση τις ιατρικές ανάγκες του καθενός και τη γνώµη του ιατρικού ειδικού. Παρά το γεγονός ότι τα νέα φάρµακα διατίθενται απευθείας στην ιδιωτική αγορά, κάθε καθορισµένη τιµή στέκεται ως αντικειµενικό εµπόδιο στην πρόσβαση του ασθενούς στα φάρµακα αυτά, υπό την έννοια ότι ο ασθενής καλείται να πληρώσει γι 'αυτά από τον δικό του προσωπικό προϋπολογισµό. Η εισαγωγή όλων των καινοτόµων φαρµάκων (όπως σε όλες σχεδόν τις χώρες της ΕΕ) απαιτεί την συµπεριλαβή τους στα συνταγολόγιο των φαρµακευτικών προϊόντων που προσφέρονται και τη χρηµατοδότησή τους από το σύστηµα περίθαλψης υγείας της κάθε χώρας. Έτσι, ο ασθενής δεν πληρώνει καθόλου ή πρέπει να καταβάλει µονάχα ένα µικρό µέρος της τιµής του φαρµάκου,το οποίο έχει εγκριθεί από τη συγκεκριµένη χώρα στο πλαίσιο του συγκεκριµένου συστήµατος υγειονοµικής περίθαλψης. Η τρέχουσα διαδικασία εξασφάλισης φαρµάκων από το Υπουργείο Υγείας µέσω του συστήµατος διεξαγωγής διαγωνισµού οδηγεί γενικά σε µείωση των τιµών για τα φάρµακα που έχουν ένα προσφοροδότη, αλλά ταυτόχρονα αποκλείει την πρόσβαση στα φάρµακα µε βάση τις ιατρικές ανάγκες του κάθε ασθενούς και τη γνώµη του ιατρικού εµπειρογνώµονα και καθυστερεί την εισαγωγή νέων φαρµάκων. Προχωρώντας µε την εφαρµογή των προτεινόµενων λύσεων που στοχεύουν στη µείωση των ανισοτήτων στην πρόσβαση υγειονοµικής περίθαλψης υψηλού επιπέδου, συµπεριλαµβανοµένης της εισαγωγής, της πρόσβασης και της διαθεσιµότητας νέων φαρµάκων στους ασθενείς, θα οδηγήσει σε παρόµοια επίπεδα τιµών, ενώ παράλληλα θα διασφαλίσει το πλεονέκτηµα της πρόσβασης σε όλα τα εγκεκριµένα φάρµακα για όλους τους Κύπριους πολίτες. «Άλλοι µηχανισµοί για εξοικονόµηση πόρων στο σύστηµα υγείας της Κύπρου» Οι κανονισµοί µπορεί να έχουν σηµαντική επίδραση, µέσω των ελέγχων σε σχέση µε τις αποδοχές στην αλυσίδα διανοµής. «Παρά τις πρόσφατες µειώσεις στα περιθώρια διανοµής, ο αντίκτυπος της διάθεσης φαρµάκων σε διαφορετικά κράτη-µέλη µπορεί να είναι τόσο υψηλός όσο το 50% της λιανικής τιµής ενός φαρµάκου (...).» 7 Οι πολιτικές διαχείρισης της ζήτησης µπορούν να απευθύνονται σε όλους τους ενδιαφερόµενους φορείς στην αλυσίδα διανοµής και να παρέχουν µια πιο αποτελεσµατική χρήση του κρατικού προϋπολογισµού. Το περιθώριο κέρδους των φαρµακείων στην Κύπρο φθάνει το 37%. Σύµφωνα µε πρόσφατη έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το ποσοστό αυτό είναι πολύ υψηλότερο από ό, τι αυτό σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπως είναι η Πορτογαλία (κάτω του 20%), η Σλοβακία (περίπου 23%) και η Αυστρία (30%). Η εξοικονόµηση για τα συστήµατα υγείας µπορεί να επιτευχθεί µέσα από πολλούς τρόπους και δεν θα πρέπει να επικεντρώνεται µόνο στον προϋπολογισµό για τα φάρµακα. Αντ αυτού, θα πρέπει να υπάρξει µια ολιστική προσέγγιση του προϋπολογισµού. Οι 7 Κanavos P κ.α. (2011), Differences in costs of and access to pharmaceutical products in the EU; Γενική Διεύθυνση Εσωτερικών Πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ed.); έκθεση που ζητήθηκε από την Επιτροπή Περιβάλλοντος, Δηµόσιας Υγείας και Ασφάλειας των Τροφίµων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ENVI), σελ.52 Page 5 of 12

εξοικονοµήσεις θα πρέπει να γίνονται µε γνώµονα τις αρχές της βελτίωσης της υγείας των πολιτών. Εξ ου και τα µέτρα για τη µείωση του κόστους θα πρέπει να εστιάζονται στην αύξηση της αποτελεσµατικότητας, είτε αυτή γίνεται µέσω ενός καλύτερου συντονισµού της φροντίδας, της αποφυγής περιττών επισκέψεων στους γιατρούς, ή της µείωσης της χρονικής διάρκειας µιας ενδονοσοκοµειακής νοσηλείας. Κατ ακρίβεια, σύµφωνα µε τον ΟΟΣΑ, οι φαρµακευτικές δαπάνες στην Κύπρο ως ποσοστό του ΑΕΠ έφθασε το ποσοστό της τάξεως του 1,3% το 2008, ενώ ο µέσος όρος της ΕΕ βρίσκεται στα 1,7%. Το ποσοστό αυτό µπορεί να συγκριθεί µε αυτό που ισχύει σε χώρες όπως είναι η Αυστρία (1,4%) ή η Σουηδία (1,2%), ενώ είναι χαµηλότερο µε το ποσοστό που ισχύει σε πολλές άλλες χώρες µε υψηλό εισόδηµα όπως είναι η Γαλλία (1,8%) και η Γερµανία (1,6%) και πολύ πιο χαµηλό από το ποσοστό της Ελλάδας (2,4%). Τελικά, σύµφωνα µε τον ΟΟΣΑ, η µέση δαπάνη κατά κεφαλήν ανά έτος στην Κύπρο ήταν 320 το 2008, ενώ οι Αυστρία δαπάνησε 454 και η Γαλλία 521, αντίστοιχα. Όσον αφορά στη νοσοκοµειακή και στην εξωνοσοκοµειακή περίθαλψη, η Κύπρος ξοδεύει περισσότερα από το µέσο όρο της ΕΕ (2% και 6% αντίστοιχα). Αυτό µπορεί να είναι ένα σηµάδι για το ότι µπορεί να διερευνηθεί η δυνατότητα περαιτέρω βελτίωση της αποτελεσµατικότητας και σε αυτόν τον τοµέα. Εν κατακλείδι, εξοικονόµηση µπορεί να επιτευχθεί µε διάφορους τρόπους. Ενώ η µείωση του κόστους µπορεί να επηρεάσει την υγεία των πολιτών, η βελτίωση της αποτελεσµατικότητας έχει περισσότερες προοπτικές, για το λόγο ότι, αντί να σταµατήσει την παροχή υπηρεσιών, θα επικεντρωθεί στην καλυτέρευσή τους. Page 6 of 12

Διαγράµµατα Εισόδηµα και Φτώχεια 8 Eurostat (ηµεροµηνία πρόσβασης: 18/04/2012) 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Income Ratio of the Richest 20% to the Poorest 20% (Eurostat) Hungary Slovenia Norway Czech Republic Sweden Finland Iceland Netherlands Austria Slovakia Belgium Luxembourg Malta Denmark Cyprus Germany France Switzerland EU (27 countries) Estonia Poland Italy Ireland United Kingdom Page 7 of 12 Greece Portugal Bulgaria Romania Spain Latvia Lithuania 8 Eurostat (2010), Income and living conditions in Europe; ed. Anthony B. Atkinson, Eric Marlier; http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_offpub/ks-31-10-555/en/ks-31-10-555-en.pdf

Eurostat (ηµεροµηνία πρόσβασης: 18/04/2012) Page 8 of 12

2010 GDP per Capita in PPP (Eurostat; EU = 100) 300 250 200 150 100 50 0 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Bulgaria Romania Greece Hungary Italy Malta Spain Romania Bulgaria Ireland Poland Slovakia Latvia Lithuania Belgium Slovenia Euro area (17 countries) Latvia Lithuania Poland Estonia Hungary Slovakia Czech Republic Portugal Malta 2011 Employment Rate of 20-64 Years Old Citizens (Eurostat) Euro area (16 countries) Slovenia Greece Cyprus EU (27 countries) Spain Italy France Iceland United Kingdom Finland Germany Belgium Sweden Austria Denmark Ireland Netherlands Switzerland Norway Luxembourg EU (27 countries) France Portugal Luxembourg Estonia Czech Republic United Kingdom Cyprus Finland Austria Denmark Germany Netherlands Norway Sweden Iceland Switzerland Page 9 of 12

GDP Growth Rate of Cyprus and Its Reference Countries between 2000 and 2013 (Eurostat) 8 6 4 2 0-2 -4-6 -8 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Greece Cyprus France Sw eden Austria Mean Consumption Expenditure By Household in 2005 (Eurostat) 60'000 50'000 40'000 30'000 20'000 10'000 0 Romania Bulgaria Lithuania Former Latvia Poland Slovakia Hungary Estonia Turkey Czech Croatia Portugal Slovenia Malta Spain European Greece Italy Euro area Germany France Finland Sweden Netherlands Austria Cyprus Belgium Denmark United Norway Ireland Luxembourg Page 10 of 12

Summary Cyprus Austria France Greece Sweden GDP Index 99 126 108 90 123 Rank 17 4 12 18 5 Employment 73.8 75.2 69.1 59.9 80 rate Rank 8 6 14 31 1 GDP growth 0.5 3.1 1.7-6.9 3.9 rate Rank 27 8 16 31 5 Mean 30'856 30'482 29'632 27'081 29'885 consumption Rank 7 8 12 15 10 Page 11 of 12

Page 12 of 12